Шымкент келбеті

Бадам тұрғын алабының 195-орамы мен Сәуле шағынауданына қарасты 276-орам 2014 жылы Сайрам ауданынан Шымкент қаласының аумағына өткен-ді. Мұндағы 2000-ға жуық тұрғын сапалы электр жарығымен қамтамасыз етуді сұрайды.

195-орамдағы халық саны 1300-ге жуық. Оларға жеке тұрғын үй салу үшін 600 жер телімі егжей-тегжей жоспарына сәйкес берілген. Соның 300-інде қазір тұрғын үй құрылысы жүргізілген. Ал Сәуле шағынауданына қарасты 276-орамда шамамен 110 тұрғын үй салынған. Қазіргі таңда 500-ден астам тұрғыны бар. Жергілікті тұрғындар арасында «жаңа құрылыс» атанып кеткен бұл аумақ ауыз су, табиғи газбен қамтылмаған. Ал электр қуатын сол маңдағы жеке кәсіпкер Н.Ережеповтің өндірістік базасынан жалғап отыр.

– Қуанатынымыз сол, бұрынғыдай лайға батып жүрмейміз. Әкімдік көшелерімізге тас төсетіп берді. Отты жаға тұрармыз, суды құйып алып, әупірімдеп жатырмыз. Бірақ, жарық мәселесі өзекті болып тұр. Биыл сапалы электр бағаналарын жүргізіп берсе, жақсы болар еді, – дейді 276-орамның ауыл биі Талғат Жантасов.

Тұрғындар айтқан электр бағаналарын көзбен көрдік. Стандартқа сай емес. Бұл жайлы қалалық мәслихаттың депутаты Хайрулла Үсенов те өз ойын қосты.
– Аталған орам тұрғындары шошқа фермасынан жарық алып отыр. Алайда ферманың жұмысына кей тұрғындар шағым түсірсе, кәсіпкер жарықты сөндіреді де, орам халқы түгел жарықсыз қалады. Дегенмен орам ішінде электр желілері әу баста уақытша тартылғандықтан, сапасыз ғана емес, қауіпті де. Бағана орнына ағаштың қалың бұтақтары қолданылған. Сол себепті де жауынды, желді күні орам тұрғындары жарықсыз қалатыны рас, – дейді Х.Үсенов.

Қала аумағына енген елдімекеннің жағдайымен таныс болған соң тұрғындардың сұранысы бойынша әкімдік тарапынан қандай жұмыстар атқарылып жатқаны жөнінде білуге тырыстық.
Әл-Фараби ауданының әкімі Ғ.Мәуленқұловтың айтуынша, 2019 жылы 195-орамда инфрақұрылымдық жұмыстар басталады.

– Шымкент қаласының тұрғын үй-коммуналды шаруашылық басқармасының тапсырысымен Бадам тұрғын алабындағы 195-орамды инфрақұрылыммен қамтамасыз ету мақсатында құжаттар әзірленді. Яғни, ауыз су, электр қуаты және табиғи газбен қамтамасыз ету үшін «Строй Проект Инвентаризация» ЖШС тарапынан әзірленген жобалау-сметалық құжаттамасы дайын. Шымкенттің әлеуметтік-экономикалық даму картасына сәйкес, қала әкімі Ғ.Әбдірахымов бұл жұмыстарды 2019 жылдың бюджетіне енгізді. Ал Сәуле елдімекеніне қарасты 276-орам – жаңақұрылыс аумағын инфрақұрылыммен қамтамасын ету жұмыстары 2020 жылға жоспарлануда, – дейді аудан әкімі.

Осылайша, 1300-дей тұрғынның өтініші аз уақытта орындалмақ. Ал 500-ден аса тұрғыны бар 276-орамның ауыл биі Ережеп мырза «біз жақтағы 110 үйге де сапалы жарықты 2019 жылы «бадамдықтармен» бірге қамтып өтсе игі болар еді» деген тілегін білдірді.

немесе қызанақ күйесі Оңтүстік шаруаларына қауіп төндіруде

Биыл Оңтүстік шаруаларында маза жоқ. Өңірдегі бірқатар егіс алқаптары мен жылыжайларда Америкалық қызанақ күйесі анықталып, жылдағы аста-төк қызанаққа қол жетпеді. Соның салдарынан базардағы баға да көз қуантарлықтай емес. Төмен бағада сатылатын базарлардың өзінде былтырғы жылмен салыстырғанда 50-100 теңгеге қымбат (1 кг 400-500 тг). Оның үстіне тісің тисе порт жарылып, тілі дәм үйіретін сулы қызанақ та жоқтың қасы. Саудагерлердің айтуынша "Шымкенттікі деп" арзан сатылып жатқан қызанақтар Қытайдан алып келінетін көрінеді. Ал Өзбекстаннан әкелінетіндер 750 теңгеге дейін қымбаттаған.

Оңтүстік өңірі диханшылыққа қолайлы аймақ. Шаруаға бейім жұрт жер жыртып, егін еккенді, жеміс-жидек теріп, көкөніс өсіргенді құп көреді. Дегенмен, соңғы жылдары күнгейліктердің негізгі табыс көзі саналатын қызанаққа күйе көбелегі түсіп, шаруаларды әуре сарсаңға салуда. Зиянкес қараусыз қалған бірнеше гектар көкөністі 1-2 апта ішінде жарамсыз етуге қауқарлы. Мамандар күйе көбелегімен химиялық немесе биологиялық тәсілмен ғана емес, кешенді түрде де күресу керектігін айтуда.

– Елімізде зиянкестермен күресу үшін жаңа препараттар шығарылып жатыр. Қазіргі таңда тіркеуден өтуде. Соның ішінде кораген, спенозад, дельтаметрина деген дәрілер жиі қолданылады. Алайда бұл дәрілердің бағалары қымбат. Сол үшін фермерлер тексерілмеген препараттарды қолданады. Ал ол препараттар уақытша ғана әсер беруі мүмкін. Оған зиянкестер тез үйреніп алады. Сөйтіп дәрілердің күші білінбей қалады, – дейді Қазақ картоп және көкөніс ғылыми зерттеу институтының бөлім меңгерушісі ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы Серік Жантасов. 

Кәсіпкерлер еккен қызанақтар бәсекеге қабілетті және бағасы төмен болуы үшін түрлі дәрі-дәрмектерді пайдаланатыны белгілі. Ал ол көкөніске айтарлықтай зиянын тигізеді. Ғалымдар дәрілерді пайдалану тәртібі мен мөлшері бар екенін айтуда. Мәселен, 30 күнде бір рет шашылатын жерге, аптасына шашатын болса айтарлықтай зиян келтіреді. Дәрі өнімнің ішінде қалып қояды. 

Ондай жағдайларды болдырмау үшін зиянкестерді агротехникалық жолмен де залалсыздандыру керек. Ол үшін зиян тиген өсімдік қалдықтарын жерге тастамай, топырақты терең қопсытып жырту, алқа тұқымдас арамшөптерді жою, жылыжайда екі есік орнату, жарық ұстағыштарды пайдалану, жерді құнарландырып отыру тиіс. 

Жалпы қызанақ күйесі Оңтүстік Америкада пайда болған. 2006 жылы Испанияда байқалып, Еуропаға тараған. Ал елімізде алғаш рет 2015 жылы ОҚО, Сарыағаш қаласындағы Біртілек ауылында анықталды. Қанаты шашақты, түсі қара-сұр көбелек көкөністің жапырақтары мен сабақтарын жеп, өнімді тесіп тастайды. Қызанақпен қатар тәтті бұрыш, картоп, баялды және декоративті өсімдіктерді де 100 пайызға дейін жарамсыз етеді. Жарық жылыжайда 24-30 күн өмір сүрсе, ашық жерде 30-40 күнге дейін өсіп дамиды. Бір жылда 10 ұрпақ жібереді. Әр көбелек 300 жұмыртқа салады. 

– 2008 жылдан бастап жылыжайда қияр мен қызанақ егумен айналысамыз. Аумағы 1 гектар 10 соттық. Ал қызанақ күйесімен күрес 2015 жылы басталды. Жыл аяғына қарай күшейді. 1 жылдан соң онымен қалай күресу керектігін үйрендік. Қазір бізде зиянкестерге арналған қақпандар бар. Соларды қойып ұстаймыз. Терамондар бар. Оларды ұстап мониторинг жасаймыз. Кейін оларды кораген, авант деген дәрілермен өңдейміз. Дәрілерді уақылы қолданса, онымен күресу оңай болады. Ең бастысы егістіктегі зиянкестерді көзден жіберіп алмау керек. Профилактикалық жұмыстар жүргізіп отыру қажет, – дейді кәсіпкер Мұхамедәли Артурходжаев. 

Аталған зиянкес түп-тамырымен жойылмайды. Өйткені, ол Оңтүстік Америкадан келген. Сондықтан бұл жерлерде зиянкестермен табиғи түрде күресетін, оған қарсы шығатын жауы жоқ. Онымен күресу үшін Оңтүстік Америкадағы табиғи жауларын тауып, осы өлкеге алып келу керек. 

Қызанақ күйесі өнімнің көшетінен және қорабынан жұғады. Қазіргі таңда әлемнің барлық жеріне тарап үлгерген. Тек АҚШ пен Қытайда мүлде жоқ. Ал Қазақстанға көрші Өзбекстаннан келіпті. Әзірге еліміздің Оңтүстік өңірінде ғана кездеседі. Шымкентте сәуір айынан бері 13 жылыжай тексеріліп, оның 6-да зиянкес анықталған. Егер залалсыздандыру жұмыстарын тезірек қолға алмаса, оңтүстіктен бүкіл аймаққа тарайды. Мамандар қызанақ күйесінің зардабы айтарлықтай қауіпті болғандықтан, өнімнің бағасына да әсер ететінін алға тартып отыр.

– Зиянкестермен күресу үшін авант, матч, кораген, децис деген арнайы дәрілер ұсынылып отыр. Кәсіпкер немесе диханшы әкелінген көшеттерге тексеру жүргізуі керек. Бұл тегін жүргізіледі. Әрбір көшеттің құжаттары бар-жоғын қадағалып, залалсыз екеніне көз жеткізу тиіс. Күмәнданған жағдай болса 55-11-74 нөміріне хабарласып, алдын алу жұмыстары, күресу жолдары жөнінде және тағы басқа кеңестер алуға болады, – дейді Шымкент қалалық аумақтық инспекциясының бас маманы, өсімдіктер карантині жөніндегі мемлекеттік инспекторы Күлзира Қожымбетова. 

Осы орайда, белгіленген мерзімде залалсыздандыру жұмысын жүргізбеген шаруалар әкімшілік жауапкершілікке тартылатынын айта кеткен жөн. Қазіргі таңда аталған зиянкестермен күресу үшін министрлік тарапынан арнайы бағдарлама дайындалып жатыр. Бағдарлама сәтті жүзеге асатын болса, кәсіпкерлер дәрі-дәрмекті жеңілдікпен алу мүмкіндігіне ие болады. Міне сонда Оңтүстікте қызанақ бағасы арзандап, сапалы өнімге қол жеткізіп қалармыз.

1. Дерт пе, қиыншылық па?
2. Бала «белгі» береді
3. Қайтпек керек?

Шымкентте жасөспірімдердің өз өзіне қол жұмсау дерегі азаймай тұр. Мәселен, 2017 жылы 7 суицидтік жағдай тіркелсе, биылғы жылдың қаңтар, ақпан, наурыз айларында шымкенттік 8 оқушы жантүршігерлік қадамға барып, төртеуі өмірмен қоштасты. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше, Қазақстан Орта Азия елдері арасында суицид көрсеткіші бойынша алдыңғы орында тұр. Шынтуайтында, жасөспірімдердің өлімге асығуына не себеп?

70 пайызының жүйке жүйесінде өзгеріс бар

Медицина ғылымдарының кандидаты, доцент Сәдібек Пазылбеков өз-өзіне қол жұмсау ұлтымызда болмаған кесел екенін айтады. Оқытушы – Шымшаһарда 1994-2003 жылдары белең алған суицид дертінің себептерін зерттеген маман. 

– Тәуелсіздік алып, нарықтық экономика өтіп, жұмыссыздық, жоқшылық басталған жылдарда халықтың жүйкесі сыр бере бастады. Әйелдерге қарағанда ерлер арасында өзіне-өзі қол жұмсағандар саны 4 есеге артты. Сол кезде 800 мың халқы бар Шымкент қаласында 690 адам асылу арқылы өз өмірін қиған. Бұл – сот сараптама құжаттарының тіркелуі бойынша анықталған статистика ғана. Сол уақытта зерттеу нәтижесінде өзіне қол жұмсаудың 41% белгісіз, 18% жан ауруынан, 18% тұрмыстық қайғылардан, 6% құмарлықтан орын алса, қалған аз пайызын ақша жоғалту, өмірге тойыну секілді жағдайлар құрағаны анықталды, – дейді Сәдібек Пазылбеков.

Доцент қазіргі таңда жасөспірімдердің 70%-ның жүйке жүйесінде өзгерістер бар екенін айтады. Оқытушы мұның себебін жаһандану кезіндегі ақпарат легінің шамадан тыс келуімен түсіндіреді.

– Әлеуметтік желілер, интернеттегі жағымсыз дүниелер жүйкеге ауыр салмақ салады. Жастардың көбісі қазір артық әңгімені ұнатпайды, агрессивті. Ата-анасының «жоқ» деген бір ауыз сөзін ауыр қабылдап, өмірден түңілуге бейім. Мұны ауруға жатқызуға болады. Олармен жұмыс істейтін маман – психологтар. Қаламызда кәсіби психологтар жоқтың қасы. Мектептегі психологтар суицид дертіне бейім балаларды анықтайтын тесттің қарапайым әдістерін білмейді. Егер мектептегі жауапты мамандар сауатты болса, мұншалықты жағдайға жетпес пе едік, – дейді ұстаз.

Маманның айтуынша, өлімге асығатындар көбінесе жүйке ауруына шалдыққандар, олар депрессияға ұшырағандықтан, өмірге үмітсіздікпен қарайды екен. Сондықтан, баланың бойында аурудың белгілері байқалғанда психологтың көмегіне жүгіну қажет. Ал облысымыздың бас суицидологы Наушарман Боранбаева науқасқа шалдыққан балалардағы кеселдің белгілерін алдын ала байқауға болатынын айтады.

Бала байбаламын «өлім» арқылы жеткізгісі келеді

– Қазіргі таңда өзіне-өзі қол салу біржақты патологиялық тұрғыдан қарастырылмайды. Жасөспірімдердің 10 пайызы шынайы өлгісі келсе, 90 пайызы көмекке шақырған жан-айқайы болып есептеледі. Балалардың бақытсыздығына, олардың өз-өзіне қол салу әрекеттеріне баруына көп жағдайда отбасындағы жайсыздық пен мектептегі түсінбеушіліктің салдарынан болады. Балаларға жай ғана киімін, тамағын тауып беру аз, олар үнемі ата-ананың жылуын сезініп, жақсы көретінін біліп өсуі тиіс. Ал әке-шеше өз дәрежесінде көңіл бөлмейтін бала ешкімге керексіздігін түсініп, психологиялық стреске тап болады. Әсіресе, 13-17 жас аралығындағы жасөспірімдер өте әсершіл, кез-келген нәрсені жүрегіне тез қабылдағыш келеді. Түсіністік болмаған жағдайда осы жастағы балалар түрлі жағдайларға ұрынады, – дейді бас суицидолог.

Маманның дерегінше, дәл қазіргі таңда орын алып жатқан суицидтің 69,0% - белгісіз, 23,9% - отбасындағы жанжалға байланысты туындайды екен. Жасөспірімдік өтпелі кезеңнің дағдарысынан туындайтын баланың ішкі күйзелісінен, ата-анасына сырын айта алмауынан, өзін қамқорсыз сезінуінен осы қадамға баратын көрінеді. 

Сондықтан балаға қашан да ата-ананың түсіністігі мен арнайы маманның көмегі қажет. Осы бағытта мектеп мұғалімдері мен психологтары баланың мінез-құлқындағы өзгерістерді бақылап, аңғара отырып, олармен жұмысты жандандыра түсуі тиіс дегенді айтады жауапты маман.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша мониторинг жүргізгенде суицид оқиғалары Шымкент қаласында, Сайрам, Мақтаарал және Қазығұрт аудандарында көбірек байқалған.

Суицидке қарсы жаңа бағдарлама іске қосылды

Екі айдың ішінде 6 оқушының өзін өлімге итермелегені білім саласының бас ауруына айналғаны жасырын емес. Сондықтан қазір сала мамандары жағдайдың мән-жайын зерделеуді қолға алып, тығырықтан шығудың жолдарын қарастыруда.

Осы мақсатта қалалық білім бөлімінің мамандары суицидтің алдын алу үшін ата-аналар арасында арнайы сауалнама жүргізген. Сауалнамаға қатысқан 3500 оқушының ата-анасы «Балаңызды үнемі қадағалайсыз ба?» деген сұраққа 49 пайызы «Үнемі емес» деп, ал «Үйдегі кикілжіңге балаларыңыз куә бола ма?» дегенге 57 пайызы «Ия» деп жауап берген. Баласының ұялы телефонын қаншалықты қадағалайтыны жөнінде 28 пайызы қадағаламайтынын жеткізген. Ал 82 пайызы өз перзентіне тиесілі телефонның паролін де білмейтінін айтыпты. Және осы оқушылардың 68 пайызы смартфон ұстайтыны анықталып отыр. 

– Білім ұяларында оқушылардың өз-өзіне қол салған оқиғалардың барлығы жан-жақты зерделенді. Нәтижесінде ата-аналардың балаларын қадағалауы, бақылау жасауының төмендігі және тұрмыстық жағдайдың нашарлығы да әсер еткені анықталды. Әлімжеттіктік, ақша бопсалау салдарынан орын алған бір оқиғаға қатысты тергеу амалдары жүруде, – деді Шымкент қалалық білім бөлімінің басшысы Жанат Тәжиева. 

Қаланың бас ұстазы бұл тұрғыда мектеп психологтарының біліксіздігін жасырмады. – Жоғарғы оқу орындарында психолог мамандарды даярлап жатқанына енді 2 жыл болды. Осы кезге дейін білім мекемелеріндегі психологтар сырттай оқыған не болмаса бастауыш сыныптың педагогикасы мен психологиясы мамандығын меңгерген мамандар болды. Сондықтан психологтардың жұмыс істеудегі кәсіби біліктілігі өз деңгейінде деп айтуға болмайды. Қазір осы бағытта да жұмыс істеп жатырмыз, – деді Ж. Арысбекқызы.

Жуырда мәселені шешудің бір тетігі ретінде қалалық білім бөлімі «Bilim Foundation» қоғамдық қорымен бірлесіп, жаңа жобаны іске қосты. «Жасөсіпірімдердің өмірлік дағдыларын қалыптастыру және суицидтің алдын алу» атты бағдарлама 7 бағыт бойынша жұмыс істемек. Мұнда қала мектептеріндегі әр оқушының әлеуметтік жағдайы зерделеніп, олар туралы мәліметтер жинақталады. Бұдан бөлек психологтардың біліктілігін көтеру және балаларға сабақ беретін педагогтардың психологиялық жағдайы сарапқа салынады. Оқушылардың бос уақытын тиімді пайдалану жолдары қарастырылып, ата-аналармен жұмыс күшеймек. 

Сенім телефонына хабарлас

Адамдардың өз еркімен өмірін қию проблемасын дәрігерлер, психологтар, психотерапевтер мен ғалымдардың зерттеп келе жатқанына аз уақыт болған жоқ. Бұл туралы зерттеу жүргізіліп, монографиялар, кітаптар жазып, тіпті, мотивациялық сабақтар өткізуде. Бұлар балаларға қаншалықты көмегін тигізіп жатыр? Жан күйзелісін сыртқа шығармай, жанталаса күн кешіп жүргенде кімнен көмек сұрауға болады? Қол жеткізген ақпаратымыздың бірі – Қазақстанда балалар мен жасөспірімдерга арналған «111» ұлттық сенім телефоны жұмыс істейтінін анықтадық. Бұл телефонға еліміздің кез келген түкпірінен, кез келген уақытта хабарласуға және кеңес алуға болады. 

– Сенім телефонына күніне 100-ден астам қоңырау түседі, мұнда 42 маман қызмет етеді. Бізге түскен шағымдарды саралағанда 16-17 жастағы жеткіншектер көбіне жалғыздықтан күйзелетінін, үлкендерден ешкімнің көңіл бөлмейтінін, сосын өмірмен қоштасқысы келетінін айтады. ҰБТ-дан өте алмағанда, махаббаттан жолы болмағанда өзіне қол жұмсағысы келеді. Қоңыраулардың басым бөлігі Оңтүстік Қазақстан облысынан түседі. Жақында ғана осы өңірден бір қыз хабарласып, дайындық тестіне өте алмауынан осы жағдайға барғысы келетінін айтты. Тез арада құқық қорғау, төтенше жағдай, білім қызметкерлеріне хабарласып, ата-анасын тауып, психологтарымыз қызды райынан қайтарды, – дейді орталықтың басшысы Ысқақ Қашқынбаев.

2017 жылы сенім телефонына республика бойынша 223 мың қоңырау түссе, оның 87 856-на нақты көмек көрсетілген. 

Суицид – әлемді алаңдатып отырған кесел. Баласының көктей солып, жұмбақ өліммен кете баруы ата-анаға оңай тимесі анық. Психикалық ауру дегенімен бүгінде толыққанды отбасыдан шығып, ортасында үлгілі болып жүрген оқушылардың өздері де қатерге ілігуде. Мамандар суицидке баратын балалардың 4 ай бойы дайындалатын айтып отыр. Бірінші айда бала күйзелісте жүрсе, кейін содан шығатын жол іздейтін көрінеді. Тығырықтан шыға алмағанда суициалды жоспар жасайды екен. Ата-аналарға баланың бойындағы қауіпті, осынау белгілердің бар-жоғын байқап жүріңіздер дейді мамандар. Себебі, бұл кеселмен қоғам болып күрескенімен, балаңызға ең алдымен көмек беретін өзіңіз ғана.

Нұрсәт аялдамасында автобус күтіп тұрғанмын. Бәкене бойлы, ашаң жүзді егде тартқан бір апа жаныма келіп жайғасты. Немересін логопедке көрсетіпті. «Мүлде сөйлемейді, не керегін ыммен, ишарамен түсіндіреді. Үйде дұрыстап сөйлеспейсің, үйретпейсің деп келініме де ренжимін. Біздің тұқымымызда мұндай жоқ еді. Жасы бақандай 4-ке келсе де, үн жоқ мына баламызда. Айтуға да ұялады екенсің», – деді әлгі апа. Иә, «ауласындағы итін ұры десе, намыстанатын қазақтың» тілі «қыл үстінде» тұр. Ана тіліміздің алашұбарланғаны өз алдына трагедия болса, балаларымыздың тілі кеш шығып немесе дұрыс шықпай жатуының астарына терең үңілу керек сияқты.

«Қазақтың 3-4 жасар баласының тілі жатық, ал 5-6 жастағы балалар шешен әрі тауып сөйлейді, ойын ұтымды жеткізе біледі», – деп таңдана жазған екен өткен ғасырда жер аударылып келген поляк революционері А. Янушкевич өз естеліктерінде. Әйгілі Затаевичтің «Бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай...» деуінің астарында көп сыр бар. Ал мұның басты себебі баланың бесік жырын тыңдап өскендігінде жатыр. Бесік жыры – балаға берілетін алғашқы тәрбие. Бесік жыры арқылы баланың тілі ерте шығатынына бүгінде мән бермейміз. Бесік жырын тыңдап өскен баланың есте сақтау қабілеті жақсы жетілетініне көңіл аудармаймыз. Бүгінгі ұрпақ шешендігінен, әншілігінен, ақындығынан, сабырлылығынан, парасаттылығынан ажырап барады. Бұл да – алаңдатарлық жай», – дейді 

Зейнеп Ахметова апамыз. Қазір ше? Бауыржан Момышұлы айтқандай: «Немересіне ертегі айтатын әжелер азайып бара жатыр, сәбиін бесікке бөлеп, бесік жырын айтатын келіндер азайды. Мен осыдан қорқамын...».

«Бөтелкелі» бала

Қазіргі балалардың тілі неге кеш шығады деп ойланып көрдіңіз бе? Біздің бүлдіршіндер «бөтелкелі» өмір салтын ұзақ ұстанғандықтан, «кеш сөйлейтін» болды. Аузында екі тісі пайда болғаннан сәби қою, құнарлы тағамды қосымша жеуі керек. Қазір көп ата-ана баласының тағамын блендерден өткізіп бергенді ұнатады да, балалар 3-5 жасқа дейін ұсақталған, үгітілген ас ішеді. 

Ата-әжелеріміздің «тісің сынсын» деп өзінен қалған жілік, сүйектің қалдығын бала-шағаға тастайтыны бар. Ондағы ойы – бала шайнап үйренсін, тісі қатайсын дегені. Қазір жілік мүжімек түгіл ет шайнаудың өзі шет құбылыс болып тұрғандай. 

Шайнау қажеттілігі қанағаттандырылмағандықтан, тіл дамуы тежеледі. Сонымен қатар дәм сезгіш қасиеті бұзылады (үнемі сорудың арқасында тіл ұшындағы дәм сезу аймағы әлсірейді. 

Құнары аз, сұйық ас асқазан-ішек жолдарының жұмысына кері әсер етіп, іш қатуына әкеледі. 

Кеңес біреу-ақ: балаға бөтелкеден тамақ беруді таңдау кезінде оның жас ерекшелігін есепке алыңыз. Егер өзіңіз дайындасаңыз, тамаққа шанышқымен езілген тағамды да қосыңыз. Жасы өскен сайын тағамның санын емес, сапасын арттырыңыз – ботқаның мөлшері көбеймей, қоюлану керек. Сұйық ас – сөйлеуге кері әсер етеді.

Егер екі аптаның ішінде балаға онша ұнай бермейтін асты ұсынсаңыз, оған ол міндетті түрде үйреніп кетеді. Тәжірибеде дәлелденген.

Толассыз ақпарат тасқыны

Бала қоғамға ерте араласса, тілі тез шығады. Қазір қайда қарасаң да, көп балақайлар 2-2,5 жасқа дейін сөйлемейді. Әсіресе, ұл балалар. Неліктен? Әлде қазір тым қызықты ойыншықтар баланың ой-өрісін шектеп, қоршаған ортаға қызығушылығын кемітеді ме екен?! 

Әлде балаларға барлық нәрсе жетіп-артылғаннан кейін, үн шығарудың қажеті жоқ деп есептей ме?!

Бүлдіршіндер күндігіне сағаттап теледидардың алдынан шықпай, ата-анасы болса, өз жұмысымен әуре боп жүргенде, баланың санасы қажетсіз ақпаратқа толып, ойын қарапайым сөзбен жеткізе алмайды. Бала миы 2-3 жаста пісіп-жетіледі. Ал 2-3 жаста соншама ақпарат ағыны. Егер балаңызды қажетсіз ақпараттан алыс ұстасаңыз, ол соғұрлым ерте сөйлейтін болады. Артық күш-қуатының бәрі тілге, сөйлеуге жұмсалатын болады. 

Сондықтан сәбимен мейлінше көп сөйлесу керек.

Емізік «естен тандырмасын»!

«Көп келін ауырдың астымен, жеңілдің үстімен жүретін болды. Қолынан ұялы телефон түспейді. Саусағының ұшымен ары-бері сырғытып, телефоннан бас алмайды. Емізулі баласына да көңіл бөлуге қолы тимей, телефонға үңіледі де отырады. Жыласа, емізікті тығып, аузын «жабады». Сосын қай баланың тілі дұрыс шықсын?! Сақау, кекеш баланы өзіміз қолдан осылай жасап алып жатырмыз. Біз 10 баланы ешқандай емізіксіз-ақ өсірдік. Қазір келіндерімнің көбі баласын жасанды сүтпен тамақтандырады. Ана сүтін еміркеніп ембегеннен кейін, ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық тәрбие, тіл, дәстүр балаға қалай берілсін?» – дейді Тассай елдімекенінің тұрғыны Гүлбаршын әжей. 

Емізік мәселесіне келгенде мамандардың пікірі екіге жарылады. Бірі нәресте қолын сорғанша, емізік сорғаны жақсы дейді. Тағы бір топ «ә» деп жыласа, аузын емізікпен жауып қою мүлде дұрыс емес. Емізік деген нәрсені бермеу керек. Ол баланың аузын толтырып қана қоймай, миына да салмақ түсіреді» деген ойда. 

«Үлкендерде үйдей бәле бар»

Бала тілінің кеш шығуының себептері мен салдарын тізіп шықтық. Енді ары қарай шығатын жолды облыстық балалар ауруханасының жоғары дәрежелі логопед-дәрігері Гүлнәр Юнусова айтып береді. 

– Ресейдің Е. Архипова деген профессоры баламен 3 айлық кезінен жұмыс істеу керек дейді. Негізінде, 4-5 жаста бала еркін сөйлеуі керек. 1 жасында сөйлеп бастауы керек. Қазір кейбір балалар 1 жасынан бастап сөз тіркестерін айта бастайды. 1,5-2 жас аралығында сөз тіркесін айтуы керек. «Әкем үйде жоқ» дегенді «кем иде жо» деуі мүмкін. Бұл қалыпты жағдай. 2,5 жастан 3,5 жасқа дейін бала өз іс-әрекеттерін сипаттай бастайды. 

Кейде ата-ана баласын 1 дыбысты ғана дұрыс айтпайды деп ойлайды. Мысалы р әрпін. Ал бізге келгенде бір емес, бірнеше дыбыстар тобын айта алмайтынын анықтаймыз. 

Бірінші логопедке апару керек. Сауатты маман қосымша неврологқа, психолог, психиатрға бағыттайды. Егер бала сөйлеуден бас тартса, онда оның психологиялық себептері (мутизм) де бар деген сөз. Көп психологтар мұны байқай бермейді. Кейде психоневрологқа жүгіну керек. 

Орталық жүйке жүйесінің зақымдануы, ми жұмысының бұзылуы баланың тіл кемістігіне әкеледі. Ауыз қуысының әлсіздігі де себеп болып отыр. Онда стоматологқа жібереді. Кекештену кезінде бәрінен бұрын асқазанды паразиттен тазарту керек. Әрине, мұндай кезде педиатрға жібереміз. Бауыры ауырған соң ауыз қуысы әлсіз болуы мүмкін. Жиі ауыратын баланың тілі де кеш, қиын шығады. 

Бала тілінің дұрыс шығып, дұрыс сөйлеуіне «Цептер» фирмасының Биоптрон лампасын қолдануды ұсынамын. Оның жарығы адам денсаулығына оң әсер етеді. Электрлік тіс щеткасы да сөйлеу проблемаларын шешуге таптырмайтын құрал. 

Қазір көп логопедтер бет және ауыз қуысына массаж жасау әдісін қолданады. Оны қолданғанда абай болған жөн. 

Жалпы, бала денсаулығы дұрыс болсын десек, үйде жағымды атмосфера қалыптастыруымыз керек. Баланың жағдайы көбінесе үйдегілердің қалыптасқан қарым-қатынасына байланысты. Үлкендер бір-біріне қамқор болып, дұрыс қарым-қатынас түзсе, баламен жиі әңгімелессе, тілі де тез шығады. Ал үнемі айқай-шу, бір-бірін кінәлау, ұрыс болатын ортада балаңыз «құрдымға» кетті дей беріңіз. Көп ата-ана бала үлкендердің қарым-қатынасын түсінбейді деп ойлайды. Бұл дұрыс емес. Балалар өкпе, өкініштің бәрін сезеді, түйсінеді. Егер ата-аналардың қарым-қатынасы нашар болса, үйде ұрыс-жанжал тыйылмаса, бала мұны тез қабылдап алады.

Р.S. Қазаққа қатысты әдет-ғұрып, салт-сана, ұлттық дәстүрлер түгел артта қалған, кертартпа, зиянды деп табылған, қазақтың тілі шетке қағылып, өткен тарихы мүлде мансұқ етілген қызыл империяның құйтұрқы саясаты өз «жемісін» бергелі қашан... Ана тілінде сөйлеуді ар санайтын шалақазақтар буыны өсіп, жетілді. Одан қала берді батысыңыз бен шығысыңыздан келетін сыртқы күштердің әсері де зиянын тигізбей жатқан жоқ. Елімізде «үнсіз ұрпақ» дүниеге келді. Бұдан басқа қазаққа пайдасынан гөрі зияны көп сыртқы факторлар сан алуан. Бірақ, біздің өз еркімізде. Бұл күнде мәңгілік елдің мәңгілік ұрпақтары өзіміздің мақсат-мұратымызды жақсы білсек керек. Ендеше әрқайсымыз баламыздың тіліне аса сақтықпен қарауға тиіспіз.

Бүгінде «психологтың қабылдауына жазылдым» деген хабарды әрбіріміз үрейлене қабылдайтынымыз анық. Алайда, мұның еш әбестігі жоқ екенін айтады психолог-мамандар. «Психолог – адамның жан-дүниесіндегі ауыртпалықтан арылып, сезімдерін басқаруға көмектеседі, ал мінез-құлықтың ауытқуын емдейтін маманды «психиатр» деп атайды. Осы екеуінің айырмашылығын білген абзал», – дейді тәжірибелі психолог, коуч-тренер Айсұлу Бөрібаева.

Психолог – адам жанының айнасы

Біз шынында психологтың көмегіне санасында ауытқу байқалған адамдар ғана жүгінеді деп ойлаймыз.

– Психологиялық көмек – жан-дүниесі құбылып, өз сезімдері мен эмоциясын басқара алмай, кейде айтар ойын ішіне бүгіп, құсаланып жүргендерге қажет-ақ. Психолог және психотерапевт мамандары – дені сау адамдармен жұмыс істейді. Бұл тұрғыда менің психолог ретіндегі көмегіме мектеп жасындағы балалар мен отбасылық өмірдің қиындықтарын жеңе алмай жүрген жастар жүгінеді. Түптеп келгенде олардың жан-дүниесінде болып жатқан сезімдеріне ешкім мән бермегендіктен, жақын адамдарының назарын аудару мақсатын көздейді. Бірақ, сол назарын аударуға тырысып жасаған әрекеттері кейде сәтсіз аяқталып жатады, – дейді А. Бөрібаева.

Өңіріміздің психологтары «орта буын өкілдері жұмыстан босамайтын қоғамның жастары гаджетті дос тұтып үлгерген бүгінгі таңда психолог маманына деген қажеттілік күн санап артуда» деп дабыл қағады.
Балалар бұрынғыдай далада асыр салып ойнамайды. Біразы күн ұзақ сабақ оқыса, көпшілігі теледидар мен компьютердің алдынан тапжылмайтыны бізге мәлім.

Мектеп оқушыларына маман көмегі қажет пе?

Қала аумағындағы білім беру мекемелерінде психологиялық қызмет көрсету ҚР Конституциясы, ҚР «Білім туралы» Заңы және «Бала құқықтары туралы конвенциясы» мен ОҚО әкімдігінің 2015 жылғы 20 сәуірдегі № 111 қаулысымен бекітілген «Орта білім беру ұйымдарында психологиялық қызметінің жұмыс істеу қағидалары» шеңберінде жүзеге асырылуда.

Бөлім басшысы Жанат Тәжиеваның айтуынша, бүгінгі таңда қалалық білім бөліміне қарасты 132 мектептің барлығы психолог маманмен қамтылған. 

– Қазіргі таңда, жалпы 240 жоғары білімді педагог-психолог жұмыс істейді. Оның 132-сі күндізгі бөлімді бітірген, 108-і сырттай оқыған. 28-і жоғары санатты педагог-психолог болса, 35-і бірінші, 87-сі екінші санатты. Әзірге санатсыз тағы 90 психолог-маман сапалық құрамын жоғарылату бағытында жұмыс істеуде, – дейді Жанат Арысбекқызы.

Мектеп психологтары негізгі 5 бағыт бойынша қызмет көрсетеді. Атап айтқанда, психологиялық диагностика, психологиялық ағарту (профилактика), психотүзету (психокоррекция) және дамыту, психологиялық кеңес (консультация) жүргізу, кәсіби кеңес (консультация) жүргізу, сондай-ақ, әлеуметтік-диспетчерлік бағыттар.

Ж.Тәжиева Қоғамдық қеңесте қалалық білім бөлімінде атқарылған жұмыстар туралы баяндама жасаған болатын. Мәліметтерге сүйенсек, қалада 2017 жылдың 6 айында 18 суицид оқиғасы тіркелген. Оның 6-ы қала мектептерінің оқушылары. Өзіне қол жұмсамақ болған 18-дің 13-ін ажалдан арашалап қалғанымен, 5 суицид аяқталған. Аяныштысы сол, оның 4-і мектеп оқушысы, 1-і колледж студенті.

Сараптау нәтижесінде, оқиғалар отбасылық жағдайға байланысты орын алғаны анықталған.

Суицид, ерте жүктілік, аутодеструктивті мінез-құлықтың алдын алу, тәртібі өзгерген балалардың ата-аналарымен жұмыс жүргізу мақсатында қалалық және мектепішілік жоспарлар жасалған. Сондай-ақ, тоқсан сайын мектептің 3-11 сынып аралығында оқитын оқушыларына психодиагностикалық зерттеулер жүргізіліп, оның нәтижесі бойынша қобалжу деңгейі мен жүйкелік-психикалық тұрақтылық көрсеткіші назарға алынады. Қобалжу деңгейі жоғары балалармен арнайы топтық және жеке түзету-дамыту жұмыстарын психолог-педагог мамандар жүргізуде.

Үнемі тәжірибе арттыруға тура келеді

Білім бөлімі берген мәліметке сәйкес, жұмыс барысында мамандар балаларды салауатты өмір салтын қалыптастыруға үгіттейді. Негативті жағдайлармен түрлі тәуелділіктен арылуына көмектесуде. 

– «Педагог-психолог» мамандығы бойынша біліктілік алған мамандар жұмыс барысында кездескен қиындықты игеру мақсатында тұрақты түрде білімін жетілдіріп отырады. «Өмірдің қиын жағдайларына шыдамдылықты насихаттау», «Қиын жасөспірімдер және олармен жұмыс істеудің ерекшелігі», «Ата-ана махаббаты және ата-ана мінез-құлық стильдері», әлеуметтік педагогқа арналған «Ерекше назардағы оқушылармен және отбасымен жұмыс», «Қыз – ұлт мақтанышы және көркі», «ҰБТ-ға дайындық барысында психологиялық қолдау көрсету» тақырыптарындағы оқу-семинарларға тұрақты түрде қатысып, оқушылар арасында тренинг ұйымдастырып тұрады. Жалпы, балалардың мінез-құлқын дұрыс қалыптастырып, әр қадамын ақылмен басуға үйретуде, ой-өрісін дамытуда кәсіби психологтардың берері мол. Әйткенмен, біздің өңірде бұл мамандарды дайындайтын оқу орны жоқ, – дейді Ж. Тәжиева.

Ал тәжірибелі психолог, коуч-тренер Айсұлу Бөрібаева бұл салада көп ізденгенін айтады.

– Бізде психологтар емес, бұл маманды даярлайтын оқу орны болмай тұр. Педагог-психолог мамандығым теориямен шектеле берген соң бұл саланың қыр-сырын толық меңгергім келді. Тәжірибелі психология және психотерапия Еуразиялық институтында тәжірибе алдым. Бұдан кейін де адамның жан-дүниесі мен тәнін психологиялық тұрғыда зерделеп тағы 2-3 жыл психологияның қыр-сырын меңгердім. Жалпы, психолог деген – арт-терапия, құм-терапия, би-терапия, саз-терапия, гештальд-терапия болып түр-түрге бөлініп кете беретін өте терең мамандық. Бұрын психологтың атын естісе шошитын, қазір маман кеңесіне жүгінетіндердің саны артты. Олар жасөспірімдер, жас отбасылар, кәсібін немесе бір арманын жүзеге асыру жолында тәуекелге бел буа алмай жүрген жандар. Дегенмен, халық саны миллионға жақындаған қаламызда психолог мамандар саусақпен санарлық. Өйткені, бұл салада кадр даярлайтын бір де бір оқу орны жоқ. Мамандық алу үшін көп ізденіп, тіпті, шетелде оқып келуге тура келеді. Кәсіби психологтарды өзімізде дайындауды оқу орындары қолға алса жақсы болар еді, – дейді өзекті мәселені алға тартқан Айсұлу Бөрібаева.

Мен Шымкент қаласының тұрғынымын. Қаланың батыс аумағындағы «Қазығұрт» шағынауданынан «Нұрсәт» шағынауданына дейінгі аралықта қызмет орнына асыққан тұрғындар күн сайын таңертең Құрсай елдімекенінен шығатын №21 бағыттағы қоғамдық көлігін аялдамаларда күтіп тұрады.

15-20 орындық шағын көлік салоны «Қазығұрттан» шыға бере-ақ «Көмешбұлақ» аялдамасына жеткенше лық толып, адамдар баратын жеріне қысылып-қымтырылып әзер жететін еді.

Енді міне, бұл қиындық артта қалып, мәселе шешімін тауып отыр. Қала әкімдігінің жүйелі жұмысының нәтижесінде, №21 бағыттағы «Газельдің» орнына үлкен автобус жүре бастады.

Обалы не керек, қалалық автобустар өз қызметін таңғы 7-ден аса бастаса, №21 бағыттағы бұл «маршруткалар» олардан жарты сағат ерте келеді және ешқашан кешікпей, уақытылы жүреді. 

Шаһар басшысы Ғабидолла Әбдірахымовтың әкімдік қызметкерлеріне бір ай бойына қызметтік көлікпен жүруге тыйым салуы, қоғамдық көліктегі тәртіп бұзушылықты өзі жеке бақылауға алуы батыл бастама болды. Алдағы уақытта қала көшелеріндегі қоғамдық көлік кептелісін азайту үшін 5 негізгі көше қиылысында жолайрық пен жолүсті өткелінің салынатынын, қоғамдық көліктерде электронды билет жүйесі енгізілетінін де естіп жатырмыз. 

Қала тұрғыны ретінде, қолға алынған жұмыстардың оңды нәтижесін беретініне сенім білдіреміз.

Слам НҰРМАҒАНБЕТҰЛЫ,
қала тұрғыны

Қала әкімі Ғ. Әбдірахымовтың тапсырмасына сәйкес, қалаішілік бағыттағы қоғамдық көлік қызметіне жүргізілген арнайы рейд нәтижесінде жол жүру ережесін бұзудың 43 дерегі тіркеліп, жүргізушілерге 300 мың теңгеден артық айыппұл салынды.

Рейд барысында құжатсыз жолаушы тасымалдаған көлік жүргізушілері де анықталды.

Құжатсыз көлік жүргізіп, жолаушы тасымалдаған жүргізушінің бірі №58 бағыттағы маршрутта анықталып, автобус ақылы айып тұраққа алынды. Ал жүргізушінің үстінен хаттама толтырылды. Бұл рейд апта соңына дейін жалғаспақ. 

Сондай-ақ, қоғамдық көліктерге қалалық автомобиль жолдары және жолаушылар көлігі бөлімінің басшысы Қуатжан Жұматаевтың фотосуреті мен уәдесі бар плакаттар ілінді. Уәде бойынша бөлім басшысы 11 желтоқсанға дейін шаһардағы қоғамдық көлік саласына тәртіп орнатуы тиіс. Яғни, автобустардың қозғалу кестесі мен көлік тазалығы басты назарға алынады. Сондай-ақ, жолаушысы көп бағыттарға қосымша көлік бөлінбек.

Соңғы бір тәулік ішінде қала аумағында 13 бағытта қызмет көрсететін бір ғана «Greenbus company» ЖШС-нің қызметін 9 адам оң бағаласа, 11 тұрғын көңілі толмайтынын білдірген. Нәтижесінде, бір тәулік ішінде компания отыздықтың рейтингісінде 25-орыннан 28-орынға төменге сырғыпты. 

Үшінші мегаполис дәрежесіне лайықты қала болу үшін жергілікті тұрғындарға қызмет көрсету сапасы мен өзіндік мәдениеті жоғары болуы тиіс.

Әйгерім ЖҰМАҒҰЛОВА,
Шымкент қаласы әкімдігі баспасөз қызметінің жетекшісі:

– Әкімдік қоғамдық көлік тасымалымен айналысатын компаниялардың тиімділік рейтингісін жариялады.
Бұл ретте кез келген қала тұрғыны дауыс бере алады. Әкімдіктің ресми сайтына кіріп, www.shymkent.gov.kz/ru/bus қосымшасы арқылы смартфонмен жүзеге асыруы мүмкін. Сайттың басты бетінде «Қоғамдық көліктің рейтингі» баннері орналасқан. Сол баннерді таңдаған соң қаладағы жолаушыларға қызмет көрсететін көлік компанияларының тізімі шығады.
Көлік компанияларының жұмысы туралы қала тұрғындарының қалдырған мәліметі олардың рейтингін анықтап береді. Атқарылған жұмыстар аясында 11 желтоқсан күнгі қорытынды жиналыста қызмет көрсету сапасы сын көтермейтін компанияға қатысты шешім қабылданады.

Келер жылдан бастап атаулы әлеуметтік көмек форматы өзгереді. Облыстық жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының өкілдері осынау жаңалықты  халыққа түсіндіру жұмыстарын бастап кетті.  Қазірдің өзінде Сайрам, Төлеби аудандарының салаға жауапты қызметкерлері оқыту семинарынан өткен. Енді олар  атаулы әлеуметтік көмек көрсету тәртібінің өзгерістерін халыққа жан-жақты түсіндіріп беретін болады.

Жаңаша атаулы әлеуметтік көмекті тағайындаудағы басты мақсат - халықты жалқаулықтан арылтып, жәрдемге мұқтажадарды кедейшілік құрсауынан шығару болып табылады. Бұл көмек табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің 50 пайызынан төмен отбасылар мен азаматтарға шартсыз немесе шартты ақшалай көмек түрінде тағайындалады. Шартсыз ақшалай көмек еңбекке қабілетті мүшелері жоқ отбасыларға тиесілі болады. Ал шартты ақшалай көмек жұмысқа қабілетті кем дегенде бір мүшесі бар аз қамтылған отбасыларға ұсынылады. Алайда бұл ретте олар жұмыспен қамтудың белсенді шараларына міндетті түрде қатыстырылады. Әлеуметтік келісімшартқа қол қоя отырып, тараптар өзара міндеттер алады. Әлеуметтік қызметтер – жұмыспен қамтуға жәрдемдесуге күш салуға және төлемдерді төлеуге, ал отбасының еңбекке қабілетті мүшелері – отбасын аз қамтылған топ құрамынан шығаруға бағытталған әлеуметтік бейімдеу мен жұмыспен қамтуға жәрдемдесу шараларына адал қатысуға міндеттенеді.

«Жаңаша формат тұрғынға жай ақшалай көмек беріліп қана қоймай, оның жұмысқа тұруына қолдау көрсетуге мүмкіндік береді. Түрлі қайта даярлау және біліктілігін арттыру курстарына жіберіліп, шағын несие де беріледі. Осылайша, отбасының кедейшілік шегінен шығуға әлеуеті ынталандырылады. Ал осынау кешенді шараларды жүзеге асыру үшін басқармаға бағынысты мекемелердің материалдық-техникалық мүмкіндіктерін күшейту қажет»,- дейді облыстық халықты жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының басшысы Мұхит Отаршиев.

Ол сондай-ақ,   көп құжаттамалардың электронды түрде жүргізілетінін жеткізіп, жергілікті билік өкілдеріне осы мәселені мықтап қолға алу қажеттігін атап өтті.

Айта кетейік, атаулы әлеуметтік көмек көрсетудің жаңа тәсілдері «Өрлеу» жобасы аясында сынақтан өткізіле отырып, өзінің тиімділігін көрсетті.  Облыста осыған дейін құрамында 100 мыңнан аса адамы бар 20 мыңдай отбасы осынау көмекке қол жеткізіпті. Оның ішінде жобаның 22 мыңнан аса еңбекке қабілетті мүшесі жұмыспен қамтудың белсенді шараларына қатысқан. Бұл жобаға қатысушылардың табысының 4,2 есеге дейін өсуіне мүмкіндік берді. Көңіл қуантарлығы сол, бұл бағыттағы шараларды іске асыруда облыс бүгінде республикада көш бастап тұр.

ОҚО әкімінің баспасөз қызметі

Қазіргі таңда қалада 30 көлік компаниясы 76 бағыт бойынша халыққа қызмет көрсетеді. Күніне 1200-ге жуық шағын және үлкен автобустар жолға шығады.

Кеше қала әкімінің тапсырмасына орай қалалық жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің басшысы Қуатжан Жұматаев көлік компанияларының басшыларымен кездесу өткізді. 

– Қазан айының 1-10 аралығына мониторинг жүргіздік. Тұрғындар тарапынан кешкі уақытта жиілікті сақталмайтыны туралы көптеген бізге сын-ескертпелер айтылды. Жеті компаниямен келісім-шартты бұзғалы жатырмыз. Олар – 134, 12 а, 38, т.б., бағыттағы автобустар. Жалпы, рейд барысында автобус жүргізушілердің және кондукторлардың киім үлгісін сақтамауы, тазалық мәселесі, жүргізушілердің мәдениетсіздігі сынды шағымдар көп айтылады. Кейбір жүргізушілер құлаққап киіп алады, телефонмен сөйлеседі, әлеуметтік желіде отыратындары да бар. Бүгінде нашар қызмет көрсетіп жатқан тасымалдаушылар жылдың соңына сапаны жақсартпаса, біз олармен қоштасамыз, – деді бөлім басшысы Қ. Жұматаев. 

Жиында «Автоимпульс», «Экспресс», «Ордабасы», «Асыл транссервис» мекемелерінің автобустары, «Greenbus» компаниясына қарасты 103, 19 бағыттар да кешкі жиілікті сақтамайтыны айтылды. Бұл мәселе бойынша көлік компаниялары GPS құрылғысының істен шыққанын айтып, ақталды. Бөлім басшысы құрылғылар істемей қалды деген уәждің негізсіз екенін айтып, ондай жағдайда қосалқысы дайын тұруы тиістігін ескертті. 

Жиын соңында Қ. Жұматаев көлік компаниясы басшыларына қоғамдық көлікке мініп, жағдайды көзбен көруді міндеттеді.

Қоғамдық көлік саласында мәдениет пен тәртіп қашан түзеледі? Әкімдік жиналысында қала әкімі сұрақты осылай төтесінен қойды. Қоғамдық көлік мәселесіне байланысты өткен мәжілісте қала әкімі Ғабидолла Әбдірахымов мемлекеттік қызметкерлерге нақты тапсырмалар берді.

– Бұл тапсырма маған, менің орынбасарларыма, 4 аудан әкіміне және құрылымдық бөлім басшыларына қатысты. Бір апта бойы қызмет көліктеріңізді кеңседе қалдырып, үйге қоғамдық көлікпен қатынайсыздар. Қызмет сапасын зерделеп, тәртіпке келтіруге бәріміз бір кісідей үлес қосамыз, – деді қала әкімі.

Ғ. Әбдірахымов жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің басшысы мен осы саланы бақылайтын орынбасарына тәртіп орнату үшін 15 қарашаға дейін уақыт белгілеп берді.

Сондай-ақ, қоғамдық көлікке біршама уақыт жұмсалуына орай кеңседегі жиналыстардың санын азайтып, шаруаларды телефон көмегін, селекторлық және басқа да заманауи технологиялық мүмкіндіктерді пайдаланып жедел орындауға кеңес берді.

Рашид АЮПОВ,
Шымкент қаласы әкімдігі аппаратының басшысы:

– Қала басшысы өзі бастап, орынбасарлары, бөлім басшылары мен аудан әкімдері, олардың орынбасарлары 16 қазаннан бастап қызметтік көліктерін әкімдіктің автотұрағына тапсырды. Қазіргі таңда әкімдік қызметкерлері жұмысқа қоғамдық көлікпен қатынауда. Қоғамдық көлікке қатысты сын-ескертпелер мен ұсыныстар үздіксіз бақылауға алынып, жүргізілген мониторинге сәйкес, талаптарды сақтамаған автобустар алғашқы күннен-ақ анықталып үлгерді. Қала тұрғындары тарапынан 40-тан астам ұсыныс-тілектер, арыз-шағымдар түсті. Ал қызметкерлер айтқан сын-ескертпелер де халықтың талап-тілегіне саяды. Атап айтқанда, әр аялдаманың атауы жоқтығы, газельде адамды белгіленген орынға қарамай шамадан тыс артық алатыны және қоғамдық көліктің уақытылы келмейтіні жайлы сын көп. Қызметкерлердің бірі кеңсеге үш ауысыммен қатынайды. Сонда жолға 1 сағатқа жуық уақыт кеткенін және маршруттардың тоқтамай өткенін мәлімдеді. 

Тапсырма аясында мен де қоғамдық көлік қызметін тұтына бастадым. Мекенжайыма «Greenbus» компаниясына қарасты үлкен жасыл автобустар жүреді. Таңертең ерте, яғни сағат 7:30-да шықтым, ал кешкісін соңғы автобусымен қайттым. Сондықтан болар, тым қарбалас сәттерге тап болмадым. Ал күндіз Әкімшілік-іскерлік орталығындағы облыс әкімдігіне жиналысқа барғанымда жолға 40, қайтарда 50 минут уақытым кетті. Қайтарда «Әкімдік» аялдамасында ұзақ күтуге тура келді. Сондай-ақ, «Гипер Хаус» сауда орталығының тұсында мен отырған автобус аялдамадан шығып кеткен соң жолдың екінші жолағынан екі адамды мінгізді. Бұл адам өміріне және көлік қозғалысына кедергі келтіретін қауіп. Сондықтан мәліметтерді жергілікті полиция қызметіне тапсырдым. Айыппұл төлеуге жолданды. Әрине, қоғамдық көліктегі құқық бұзушылықтарды суретке, видеоға түсіріп алу барысында автобус қызметкерлері қарсылық танытты. Дегенмен, ең ауыр жұмыстар енді басталады. 18 қазаннан бастап қала бойынша әр аялдамаларға, қала тұрғындары үшін хабарландыру және баннерлер ілінеді. Онда шағым түсіру бойынша толық координаттар көрсетіледі. Сондай-ақ, қала әкімі айтқандай, жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің басшысы Қуатжан Жұматаевтың суреті мен уәдесі жазылған плакаттар қоғамдық көліктерге ілінеді. Онда да байланыс нөмірлері көрсетілмек.

Жергілікті полиция қызметі де бұл салада рейд жүргізуде. Апта соңына дейін жоспар бекітіп бердік. Қазір қай аумақтан шағым көп түссе, сол жерде қызу жұмыс жасап жатыр. Бүгінге дейін «Қырғы базар», «Спорт» шағынауданы және «Ескі шаһар» аумағында жол қозғалысының бұзылуы жиі тіркелді. Олар сол маңайдағы сауда қатарының көптеп орналасуы, жол жиегінде қалдырылған жеке көліктердің қозғалысқа кедергі келтіруі және қоғамдық көліктердің бір-бірімен жарысуы туралы. Ережеге сай шара қолдану барысындағы рейдтік іс-шаралар әлі де жалғасады және оған БАҚ өкілдері қатыса алады.

Сіз не дейсіз?

Ғалымжан ОРАЗЫМБЕТ:

– Қала әкімдігінің бастамасын қолдаймын. Менің айтарым, №17 бағыттағы маршрутта бір есікті автобустар қызмет көрсетеді. Бұл талапқа сай емес. Бізде бір есікті көліктер жолаушылар тасылмалдауына болмайды. Екіншіден, бұл бағыттағы маршруттың өз автобустары жоқ. Білуімше, маршрут иелері автобустарды жалдайды. Осының салдарынан жекеменшік автобустар қоғамдық көлік талаптарын сақтамай, қала бойынша белгіленген арнайы жеңілдіктерді ескермей жол ақысына студенттерден де 100%, яғни 70 теңге көлемінде ақы алады. Тек ҰОС ардагерлері мен Ауған соғысының ардагерлеріне жеңілдік жасайды. Үшіншіден, кешке ерте тоқтайды.

Өмір ШЫНЫБЕКҰЛЫ:

– «Нұрсәт» шағынауданының көптеген балалары №65, 46, 38, 41, 39, 24 мектептеріне қатынап оқиды. Сондықтан, Өтегенов көшесіндегі Назарбаев мектебінен бастап, Нұрсәт – Арғынбеков – Ерімбетов – Жандосов – Жібек жолы көшелерін жалғайтын бір маршрут өте қажет!
Бұл Бәйдібек би даңғылымен айналып жүргеннен гөрі, 15-20 минут уақыт үнемдер еді. кептелістер жиі орын алатын Бәйдібек би даңғылы бойында кідірмей сабақтан қайтарда да үйлеріне тезірек жетер еді. Тағы бір ұсынысым, №14 бағытпен жүретін маршрутта тек микроавтобустар жүреді. Ал бұл бағытта жолаушылар өте көп. Орын саны жетіспейді. Соларды автобуспен алмастыру керек.

Ғалия АЛДИЯРОВА:

– №109 маршрут үнемі толып жүреді. Бұл қала орталығынан Орталық стадионға және сол аумақтағы түрлі спорт секцияларына қатынайтын жалғыз маршрут. Қоғамдық көлікпен спорттық жаттығуға жазылған жасөспірімдер ересектер арасында қысылып, қиын жағдайға тап болады. №109 бағытпен қозғалатын «Газельдердің» уақыт жиілігі бұл жағдайды жеңілдетпей отыр. Сондықтан қосымша маршрут берулеріңізді немесе үлкен автобус жүргізуді сұраймыз.