Қазақ сатирасының тарихы тым тереңде жатыр. Оның бастау-бұлағын халық ауыз əдебиетiнен көруге болады. Қожанасыр, Алдаркөсе, Тазша бала әңгімелерінен, уытты қалжыңынан астарлы ақиқатты ұғамыз. Ал бүгінгі қоғамдағы күлкі қандай? Түйткілді мәселелерді дөп басып жүр ме?
Халық бұрынғыдай «Тамашаны» ғана тамашалап отырған жоқ. Бүгінде Шымкенттен шыққан әзіл-сықақ театрлары көп. Яғни өңірді күлкінің Отаны деуге де болады. «Шаншар», «Нысана», «Алдараспан», «Шымкент шоу» театрларының өз көрермені бар. Қазір оларды республика жұртшылығы жақсы біледі. Әр театр ешкімге ұқсамайтын тың әзілді, қойылымды ұсынуға құштар. Ал театрлар арасындағы бәсекелестікті арттырған «Ду-думан» бағдарламасының жөні бөлек. «Хабар» телеарнасынан көрсетіліп жүрген дүлдүлдер додасына шымкенттік әзіл-сықақ және сатира театрлары да бақ сынап жүр.
«Жайдарман» жалықтырған жоқ па?
Соңғы уақытта «Жайдарман» жастарына сын жиі айтылады. Ал командалардың жеңіл әзіліне салмақты қалжың керек деп шарт қою дұрыс па? «Жайдарманда» 22-ге дейінгі жастар ойнайды. Олардың арасында ұшқыр ойлы, сөзі мірдің оғындай әзіл айтатын қалжың құмарларды да ескерген жөн. «Қазақстан КВН Одағы» Президенті Есен Елеукен өз сұхбатында «Жайдарманда» анайы әзілдерге жол берілмейтінін айтады.
– Кейбір топ құрамалары толықтай саяси мәселерді әзілге айналдырса, екіншілері қоғам көтеріп жатқан трендтерді нысанасына алады. Жалпы, көрерменге осы уақытта болып жатқан оқиғалар қызықты екені сөзсіз. Жайдарманшылар барынша қамтуға тырысып жатады. Әзілдердің деңгейі әр топтың дайындығына байланысты. Көрермен ойыннан шыққаннан кейін, есінде қалып, көптің аузында жүрген фразалар өте көп. Мысалы, «Алыстағы ағайыннан жақындағы «Каспий банк» артық. Анда-санда хал-жағдайыңды сұрап тұрады» деген әзіл жыл басында шықса да, елдің аузында әлі айтылып келеді. Жоғарыдағы әзіл езуге күлкі жиғанмен, шын мәнісінде қоғамдық ахуалды бейнелейді, – дейді Есен Елеукен. Ол «Жайдарманды» жеңіл әзіл санайтындардың пікірімен келіспейді. Тіпті сұхбатында сатириктердің де «Жайдарманға» әзіл жазып бере алмайтынын жасырмайды. Себебі, 4-5 минут ішінде көрерменге бірнеше рет езу тартқызу да қиын екенін, үлкен еңбек пен таланттың қажет екенін жеткізген.
Театрлар көбейсе де...
Ресейдің белгілі пародияшысы Евгений Петросян: «Бір кезде Ницше «Адам күлкіні көп қасірет көргендіктен ойлап тапты» деген екен. Адам баласы қашан да көңіл көтеруге, күлуге дайын. Менің мақсатым – жай ессіз күлдірмей, әзіл-оспақты өмірдің әр қырынан байланыстыра отырып, қоғамдағы келеңсіздіктерді кейде сынмен, кейде әзілмен ойнақы жеткізу», – дейді. Ал біздің қоғамдағы сын, әзілді әзілкештер қалай жеткізіп жүр?
Бүгінгі қоғамда халықты толғандырған тақырыптар жетерлік. Дегенмен театрлар арасында кемпір мен шал, шайпау әйел, маскүнем әйел, ене мен келін бейнелері жиі қайталанады. Сондай-ақ, ер адамдардың әйел рөлін шектен тыс ойнайтын сияқты. Ал ене мен күйеубала арасындағы бітпейтін кикілжіңге не айтуға болады? Шындығында қазақта ене мен күйеу жау болған ба? Отбасындағы мәселені сахнаға алып шығу талғамы биік көрерменді жалықтыра бастағандай.
– Сатиралық театрлардың көптігі қуантады. Ал сапасы «сай-сүйегімізді» сырқыратады, – дейді белгілі сатирик Мұхтар Шерім. – Тақырыбы бір, бірін-бірі қайталауға құмар. Жаға ұстататыны театр басшылары өздерін «сатирик» санайды екен. Сатириктердің идеясын ұрлап, өздері анекдоттардың өңін айналдырып, қазақыландырады. Сатира күштілердің қаруы болғанымен, күлкі арзан, билеті қымбат болған заман туды. Қазіргі театрлар авторларды менсінбейді. Айтатын уәждері: сатириктер сахна тілін түсінбейді. Сахнаға лайықтап жаза алмайды... Сахна тілін өзің керемет түсінеді екенсің, автордың керемет дүниесі болса, сахнаға лайықтап жібер! Мүйізі қарағайдай драматургтердің туындысын мықты режиссерлар өз қалауларынша түйіндеп, сахнаға лайықтап, әр беріп, иін қандырып жатады емес пе? Бізде, өкініштісі сол, қаламақы мәселесі өз жүйесін таппаған. Авторлардың маңдай терімен жазған дүниелерін тегін пайдаланғысы келеді. Сосын, авторлар сахналық интермедиялар жазуға құлықсыз.
Актерлерге iзденiс керек
Ал өнерде жүрген әртістердің уәжі басқа. «Шаншарда» шығармашылық дағдарыс бар дегенге келіспейді. «Шаншар» және Облыстық әзіл-сықақ және сатира театрының актері Жүсіп Ақшора рөлге жан-тәнімен беріліп, кейіпкер бейнесіне кіретінін айтады. Ұшқыр қиял мен тапқырлық та актердің интермедияларынан табылып жүр. Сахнада жүргеніне 20 жылдан асса да Ж. Ақшора ізденісін тоқтатқан емес. Образды алып шығу үшін барын салады. Бірін-бірі толықтырып тұратын Уәлибек Әбдірайымов пен Жүсіп Ақшораның монологтарына езу жимайтын көрермен жоқ. Дегенмен, шығармашылық тоқырау бар дегенге «күн сайын кейіпкерімді іздеп жүремін» деп жауап қатты ол. Сондай-ақ, «Алдараспан», «Базар жоқ» театрларының көрерменге шат-шадыман сыйлаған күлкісін де айтуға болады. Әзілдің әрін, сахнаның сәнін келтірген актерлер күлкінің күбісін пісіп-ақ жүр.
Шын мәнінде, театрлардың бәрі жеңіл әзіл, арзан қалжыңның жетегінде кеткен жоқ. Астарлы, саяси уыты бар қалжыңдар да, тұрмыстық интермедиялар да сахналарда жиі қойылады. Тек олардың қатары аз. Театрлар көрерменді ойландыратын, толғандыратын шығармаларды қойылымдарына жиі арқау етсе дейміз. Сатирик Сейіт Кенжеахметовтің «Күле білу – өмір, күлдіре білу – өнер, күлкі болу – өлім» деген сөзі бар. Демек, күле білетін өмірде күлдіре білу де үлкен өнерді қажет етеді. Әзіл сүйер қауым актерлерден қашанда сауатты да уытты қалжыңды күтеді.
