Шымкент келбеті

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен Шымкент қаласының ардагерлері марапатталды.

Қалалық ардагерлер кеңесінің төрағасы И. Рысбай қариялардың омырауына мерекелік медалды салтанатты жағдайда қадап, құрмет көрсетті. Ұлы Отан соғысының майдангері Анна Шаля, ардагерлер кеңесінің төралқа мүшелері Сейдахмет Байдәулетов, Айтымбек Құмарбеков, Оразалы Омаров, Әл-Фараби аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы Мұхан Омарұлы, облыстық кеңестің төралқа мүшесі Кәрсенбай Қунақов, кеңес мүшесі Базарбек Уәлиханов, пленум мүшесі Любовь Ралдугинаны Тәуелсіздігіміздің 25 жылдық медалімен марапаттады. 

– Сіздерді мемлекетіміздің ең мерейлі мерейтойымен құттықтаймын. Бұл күн біз үшін ерекше толғаныспен қарсы алатын мерекелердің бірі. Сіздердің өмірлеріңіз ерен ерлікке, қаһармандыққа және табандылыққа толы. Әрқайсыңыз мемлекетіміздің көркейіп, дамуына өзіндік үлес қоса білдіңіздер. Ерліктеріңіз бен еңбектеріңіз біз үшін әрқашан үлгі болып қалады. Сіздерге денсаулық пен жақсылық, отбасыларыңызға бақыт тілеймін! – деді И. Рысбай. 

Марапатталған ардагерлер өздеріне көрсетілген құрметі үшін Елбасына алғыстарын жеткізді.

Әл-Фараби ауданында 42 Ұлы Отан соғысының ардагері мен 1600-ге жуық тыл еңбеккері бар. Аудан әкімі Бауыржан Қалжанов майдангерлерге дастархан жайып, сый-сияпат тапсырып, құрмет көрсетті.

– Уақыт өткен сайын кешегі күндей күркіреп өткен сұрапыл соғыстың дүрбелең оқиғалары да арасын аулақ салып, алыстап барады. Бірақ қаншалықты алыстағанмен ол көңілден кетіп, жүректерден өшпек емес. Өйткені ол соғыс қаншама ұрпақты қайғы-қасіретке душар етіп, өмірін өксітіп кетті. Туған елдің тәуелсіздігі мен бостандығы үшін жанын қиған боздақтарымызды мәңгі есте сақтаймыз. Отан үшін отқа түсіп, қан майданнан аман оралған аталарымыздың алдында бас иеміз, – деді Бауыржан Ахметәліұлы.
Шара аясында қарт майдангерлер жүрек сыздатар естеліктерімен бөлісіп, ел тәуелсіздігінің баянды болуын тілеп, ақ баталарын берді.

Жеңіс күні мерекесі қарсаңында ОҚО Қазақстан халқы Ассамблеясы төрағасының орынбасары Мұратәлі Қалмұратов Ұлы Отан соғысы ардагері Алтыбай Бабаевтың үйіне барып, қарт майдангерді мерекемен құттықтады.

– Сіздер соғыс және соғыстан кейінгі жылдары қажырлы еңбектеріңізбен бүкіл халықтың құрметіне бөленіп, кейінгі ұрпаққа үлгі болдыңыздар. Мұны әрбір өскелең ұрпақ мәңгі жадында сақтайды, әрдайым ардагерлерді сыйлап, оларға қамқорлық көрсетеді, – деді Мұратәлі Оразалыұлы ардагерге ұзық ғұмыр, зор денсаулық және отбасына амандық тілеп.
92 жасқа келген ардагер өзіне көрсетілген құрметке ризашылығын білдіріп, алғысын айтты. Сұрапыл соғысқа бозбала шағында аттанған қарт жауынгер Ұлы Жеңісті қарсы алғаннан кейін аман-есен елге оралады. Бірқатар жауапты қызметтер атқарып, еліміздің еңсе тіктеуіне елеулі үлес қосады. Бүгінде жұптасқандарына 70 жыл толған жұбайы Айша Бабаева екеуі көптеген немере, шөбере сүйіп отыр.

Шымкентте Отан қорғаушылар күні салтанатты түрде аталып өтті. «Түркістан» сарайында мерекелік жиынға қатысқан облыс әкімі Б. Атамқұлов барша оңтүстікқазақстандықтар мен жауынгерлерді мерекемен құттықтады. Өңір басшысы еліміздің Ұлттық әскерінің айбыны арта беруіне жылы лебізін білдірді.

– Қарулы Күштер қатарында әскери қызмет атқару – Отан алдындағы кез келген азаматтың парызы. Біз бүгін ерлік пен батылдықтың үлгісін көрсеткен Ұлы Отан соғысы мен Ауған соғысы жауынгерлерінің рухының алдында тағзым етіп, бас иеміз. Сіздер әскер сапында ел тыныштығын күзетіп, жауапты қызмет атқарасыздар. Сондықтан елдік пен қаһармандықтың үлгісін көрсетіп жүрген азаматтарымыздың еңбегі қашанда бағалауға лайық, – деді Б. Атамқұлов.
Мерекелік жиында қорғаныс саласына еңбек етіп, өзіндік үлес қосқандарға арнайы төсбелгілер табыс етілді. Ел қауіпсіздігі үшін қызмет еткен 20 азамат «Облысқа сіңірген еңбегі үшін» және ОҚО әкімінің Құрмет грамотасы мен алғыс хатына ие болды. Сонымен қатар, ҚР Қорғаныс министрінің «Мінсіз қызмет үшін» медалімен марапатталды. Іс-шара театрландырылған көріністер мен ән кешіне жалғасты.

«Мың өліп, мың тірілген» қазақ халқы тарихта небір зұлматты жылдар мен  қанды қырғындарды бастан өткеріп, бүтіндей бір ұлттың жойылып кетуіне жол бере жаздаған қаншама сұрқия саясат пен арамза әрекеттерді бастан өткерді. Солардың  «ат ауыздығымен су ішкен, ер етігімен су кешкен» ең бір қайғылы кезеңдері  Ұлы Отан соғысымен байланысты. Гитлердің жер бетінде тек асыл текті неміс халқы ғана өмір сүруі қажет деп, өркөкіректік пен шектен шыққан менмендікке бағытталған зұлым саясатының салдарынан тұтанған алапат соғысқа тек қазақ жерінен ғана  аттанған 350 мың қазақ қайтып еліне оралмады. Олар сұрапыл соғыс жылдарында Отанын, туған жерін жаудан жанқиярлықпен, асқан ерлікпен қорғай білді. Нәтижесінде 500 қазақстандық жауынгер мен офицерлер Кеңес Одағының батыры атанды. Олардың 98-і қазақ ұлтының өкілдері.

Осы соғыста жан-алысып, жан беріскен Отанының жолында жанын құрбан еткен есіл ерлердің ерлік істері мәңгілік халық жадында сақталары сөзсіз. Бұл соғыстың қаншама халықтар үшін, қаншама елдер үшін зарлы болғаны соншалық оның зардабы соғыстың аяқталғанына жарты ғасырдан асса да ұмытыла қойған жоқ. Қайта керісінше, осы соғыспен байланысты бұрын бұрмаланып келген немесе тиісті деректердің жоқтығынан мүлдем кереғар түсінік қалыптастырып келген көптеген фактілердің беті ашылып, көптеген жауынгер азаматтардың еленбей келген ерліктері тарихтан лайықты орнын алды. Өкінішке қарай жоғарыда келтірілген деректер Ұлы Отан соғысына қатысып, батыр атанған қазақ азаматтарының бізге белгілі болғандары ғана. Жалпы қазақтан шыққан Ұлы Отан соғысы батырларының қатарында Кеңестік жүйенің шовинистік сұрқия саясатының кесірінен ерлігі дұрыс бағаланбай, көпшілік арасында талай тартыс тудырып келген асыл азаматтардың бірі - Рақымжан Қошқарбаев.
Ұлы Отан соғысында рейхстагқа ту тігіп, алғаш рет ұлы жеңістің жалауын желбіреткен батырдың ерлік істері өзге ұлттарды кемсітіп, тек өзінің ғана жетістігін насихаттап үйренген Кеңестік өркөкірек өзімшіл жүйенің сол кездегі билік басындағы шолақ белсенділері жоққа шығарып келді. Ал шындығында халқының даңқты ұлы Р.Қошқарбаев соғыста қандай ерлік жасаған еді?
Бұл жөнінде «Түркістан» басылымына жазған мақаласында Көлбай Адырбекұлы былай дейді: «Шындық қап түбiнде жатпайды». Рас сөз. Мiне, Рақымжан Қошқарбаевтың Рейхстагқа бiрiншi болып ту тiккенi анықталып отыр. Бұл ерлiгi жайында кезiнде Қошқарбаевтың өзi де жазған болатын. Ұлы Жеңiстiң 20 жылдығында соғыс ардагерлерi Мәскеуге шақырылған. Сонда грузин Кантария 150-шi дивизияның Рейхстагқа тiгiлген туын Қызыл алаңға ұстап шығады. Сол топта Рақымжан Қошқарбаев та болған. Ол Кантарияның қолынан туды жұлып алып: «Бұл туды Реихстагқа бiрiншi мен тiккенмiн»,- деген. Шындықты бiлетiндер оған қарсы келмейдi. Қошқарбаевтың сол туды көпшiлiктiң ортасында ұстап тұрған суреті қазiр бар. Соғыс ардагерi Зекен Темiрғалиев 1962 жылы Ялтада дем алған екен. Шипажайдың мәдени қызметкерлерi оларды Ставропольға алып барып, соғыс мұражайымен таныстырады. Мұражай қызметкерi Рейхстагқа ту тiккен Егоров пен Кантария деп екеуiнiң суреттерiн көрсетiп жатқанда топ iшiнен оралдық Тәшкенбаев деген ардагер орнынан тұрып: «Бұл мәлiмет қате. Егоров пен Кантариядан бұрын туды Рақымжан Қошқарбаев пен Григорий Болатов тiккен. Сол кезде мен 150-шi дивизияның байланыс бөлiмiнiң бастығы едiм. Дивизия командирi генерал Шаталов 30 мамырда 1-Белорус майданының қолбасшысы Жуковқа Рақымжан Қошқарбаев пен Григорий Болатовтың Рейхстаг қабырғасына ту тiккенiн хабарлады. Жуков қатты ашуланды: «Неге қайдағы бiр азиаттарға ту тiккiздiң? Ертең қалайда бiр орыс пен бiр грузин Рейхстагқа қайта ту тiгетiн болсын», - деп бұйрық бергенiн өз құлағыммен естiдiм. 1 мамырда фашистер аса күштi қарсылық көрсетпедi. Өйткенi, капитуляцияға келiсуге көнген едi. Сол күнi Егоров пен Кантария көп қиындықсыз Рейхстаг үстiне ту тiктi. Қысқасы, оларға сондай мүмкiндiк қолдан жасалынды», - дедi.
Сол кездегi майдан газеттерi осы оқиға туралы мақалалар жариялайды. Онда Қошқарбаев пен Болатовтың ерлiгi де айтылған. Олар 300 метр жердегi фашизм ұясы - Рейхстагқа бораған оқ астынан 7,5 сағатта әзер жетiптi. Григорий Рақымжанды иығына шығарып, туды Рейхстаг қабырғасына неғұрлым жоғары тiккiзгенi өте қиынға түскенi анық. Бұл өлiмге бастарын тiккенмен бiрдей iс екенiне ешкiмнiң де таласы бола қоймас. Содан кейiн-ақ, немiстердiң мысы басылып, ендiгi қарсыласу ешқандай да ақылға сыймайтынын түсiнсе керек. Кеңес Үкiметiнiң басшылары бұл соғысты Ұлы Отан соғысы деп жариялады. Барлық ұлтты сол Отанды қорғау үшiн күреске шақырды. Отан бiреу деген ұғымды саналарына сiңiрдi. Қазақтар да сол үшiн жан аямай шайқасты. Ерлiктiң үлгiсiн көрсеттi. Бiрақ сол ерлiктi бағалауға келгенде Кеңес Үкiметiнiң басшылары нәсiлшiлдiкке, кемсiтушiлiкке бой алдырды. Рақымжан Қошқарбаевтың кезiнде бағаланбай қалған ерлiгi соның мыңнан бiр дәлелi. Белгiлi жазушы Борис Горбатов: «Герой штурма Берлина» деген естелiгiнде: «Пора кончать сравнивать наших войнов на орла и беркута. Какой орел, беркут может сравняться на казаха Кошкарбаева, который на моих глазах водрузил Знамя Победы над Рейхстагом, несмотря на сильный и ураганный огонь немцев»,- деп жазды. Көзi көрген жанның осы жазғандарынан артық қандай дәлел керек?!», дейді мақала авторы.

Ал «Қазақ әдебиеті» басылымының 2006 жылдың сәуір айының 28-індегі нөмірінде басылған «Рейхстагқа тұңғыш ту тіккен» деген мақалада мынадай жәйттер келтірілген. «Американың «Нью-Йорк таймс» газеті 1945 жылдың 1 мамыр күнгі санында «Кеңес қызыл туы Рейхстаг үстінде желбіреді» деген тақырыпта хабар жариялады. Оның соңы былай тұжырымдалыпты: «Кеңес әскері кеше Берлиннің әр үйін ерекше жанкешті шабуылдармен ала отырып, әкімшілік орталығына сүңги кіріп, Рейхстагқа жеңіс туын тікті. Бұл - Гитлердің Кеңес Одағына лап қояр алдында тобырын жинап алып: «Германияның қазір күш-қуатқа молыққаны сонша, енді оны бұдан былай ешқандай да мемлекеттер одағы тізе бүктіре алмайды» деп күпсінген Рейхстагі ғой. Енді орыстардың Берлин қорғанысын құлатуы мен жалпы Германияны тізе бүктіруіне көп қалған жоқ сияқты. Сол от-жалынды күндері Рейхстагта екі жеңіс туының желбірегені белгілі. Біріншісін 150-ші Идрицк дивизиясының лейтенанты Рақымжан Қошқарбаев пен жауынгер Григорий Булатов 30-сәуір күні сағат 15-00 шамасында халық туын; екіншісін басқа бөлімнің барлаушылары Егоров пен Кантария 1 мамырда сәске түсте Ставка туын тікті».
Әдетте газеттің маңдайында көрсетілетін датасынан бір күн бұрын дайындалатынын, оның үстіне мына газеттің жер шарының арғы жақ бетінде шыққанын еске алсақ, «Нью-Йорк таймс» газеті 1 мамыр күні шыққан санында қай оқиғаны хабарлаған? Сөз жоқ, алғашқы оқиғаны ғана. Ал кеңес БАҚ-тары бұл оқиғамен оқырмандарын мамырдың 3-інен бастап таныстыра бастады.

Қазақстаннан майданға аттанғандардың саны – 1 млн 200 мың. Ұлы Отан соғысындағы ерліктері үшін 11 600 адам Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Оның ішінде 500-дей қазақстандық Кеңес Одағының Батыры атағына ие болса, Шығыс әйелдері арасынан бірінші болып осы атаққа Мәншүк Мәметова мен Ә.Молдағұлова қол жеткізді.

1-ші Беларус майданының командирі, маршал Жуков 1945 жылдың 30 сәуірі күні 15 сағат 30-45 минуттары аралығында екі хабар алады. Біріншісін, яғни Рейхстагқа ту тігілгенін армия командирі, генерал-лейтенант Кузнецов, ал Гитлер мен әйелі у ішіп өлгені жөніндегі екінші хабарды Кеңес Командованиесімен келіссөз жүргізуге келген Германияның Құрлықтағы құрама күші штабының бастығы, генерал Кребс жеткізеді. Қызыл Армияның миллиондаған жауынгерлерінің бірі Рейхстагқа ту тігіп жатқанда миллиондаған бейкүнә жанның өліміне себеп болған, II Дүниежүзілік соғысты ашқан фашизм фюрері жантәсілім етіпті. Мүмкін ол уды Рейхстагқа ту тігілгенін естіген сәтінде жеңілгенін мойындап ішкен шығар.

Оңтүстік Қазақстан облысынан Ұлы Отан соғысына 140 мыңдай жауынгер аттанған. Олардың жартысына жуығы туған жерге оралмады. Оңтүстікқазақстандықтар қатарынан 51 жауынгерге Кеңес Одағының Батыры атағы берілсе, сегіз адам «Даңқ» орденінің толық иегері атанды.

Міне, осылайша ерлігі өзі өлгеннен кейін де талай-тартыс тудырған есіл ер 1924 жылы Ақмола облысының Ақмола ауданында туған. 1942 жылы әскер қатарына алынып, соғыстан кейінгі жылдары азат етілген аумақтағы әскерлердің құрамында қызмет еткен. Ал 1964-1967 жылдары Ақмола облысының атқарушы комитетінде нұсқаушы, Қазақ КСР Министрлер кеңесі жанындағы қоныс аударушылар жөніндегі басқармада инспектор болған. Ал 1967 жылдан бастап, «Алматы» қонақ үйінің директоры қызметін атқарды. «Қызыл ту», «1-ші дәрежелі Отан соғысы» ордендері мен «Берлинді алғаны үшін», «Варшаваны азат еткені үшін», медальдарының иегері. Рейхстагқа ту тіккені үшін «Жауынгерлік Қызыл ту» орденінің иегері болды. Ал 2001 жылы «Халық қаһарманы» атанды.

Д. Төлепбекова,
журналист
(Материал ықшамдалып алынды)

«...Даланы қанмен суарған сұм соғыс өртінің шарпып тұрған шағы. Кескілескен ұрыс. Әрлі-берлі ысқыра зулаған ажал оқтары төбеден бұршақтай төгіп тұр. Жан-жақта жан тәсілім еткен жауынгерлерде есеп жоқ. Кеше ғана немістер бой тасалаған окопта бүгін Мүрсәлі қасындағы қырғыз майдандасымен бірге өздеріне үңірейген ұңғысын бағыттап, жер-дүниені дүр сілкіндіріп жылжып келе жатқан жау танкісінің жақындауын күтіп жатыр. Оның қарсы алдынан ашық шығып, «ашуын басу» ақылға қонымсыз. Одан да айла-әдіске көшіп, қалайда асауға тұсау салудың амалын іздеген жөн. Түрінің өзі сұсты көрінетін танк дәл бұлардың бұғып жатқан жерін үстінен гүрілдеп басып өтті. Төбесінен таудай болып өткен танктың артқы жағынан дәлдеп тұрып лақтырған граната «тажал темірдің» үнін өшірді. Дәл осындай амалмен немістің тағы бір танкісін өртке орады...»

Әкем Мүрсәлі Татипановты соғыстағы осы ерлігі үшін «Даңқ» орденімен марапаттаған екен. Мұны әкем бізден басқа ешкімге мақтанып айтқан емес. 1910 жылы Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданында дүниеге келген ол соғыс басталғанға дейін шахтада жұмыс істеп, 1942 жылдың 10 қаңтарында өзінің сұрануымен майдан даласына аттанды. Жалғыз ағасы Зыкиді амалын тауып соғыстан қалдырып, өзі кеткен.

Әкем аса әңгімешіл болмады, майдандағы ерліктерін де мақтанып айтуды құп көрмейтін. Дегенмен, соғыс салған жан жарасы сыздатса керек, кей-кейде естеліктер тізгінен босатып отыратыны бар еді. Оның «Ерлігі үшін» орденін қалай алғандығы жөнінде айтқандары ойыма оралып отыр. Әкемнің қызмет еткен полкіне немістерден «тіл» әкелу тапсырмасы беріледі. Бұл өте қиын да, қауіп-қатерге толы шаруа екені айтпаса да түсінікті. Дегенмен, бұйрықтың аты бұйрық, өміріңді де тәуекел етуге тура келеді. Абырой болғанда бұл тапсырманы мүлтіксіз орындау әкемнің маңдайына жазылған екен. Асқан ептіліктің арқасында жаудың күдігін тудырмай, бір немістің дымын шығармай ұстап алып келеді. Олжа деп осыны айт, әлгі немістің асынып алған сөмкесінен жаудың жоспарынан хабар беретін өте маңызды құжат табылыпты. Осының арқасында бірнеше күн жаудың аңдысын аңдып, жоспарларынан бейхабар болған біздің әскер үшін құпия ашылып, шабуылға шыққан. Мұның соңы жауды кейін шегіндірумен аяқталған. Осы кескілескен ұрыста әкем аяғынан қатты жарақат алып қалыпты. Ашық далада алған жарақатынан жүре алмай, еңбектеген күйі бірнеше сағат алға жылжып, окопқа жетіпті. Сол жерде жатып аздап ес жиған соң байқайды, біздің солдаттар жаралыларға жәрдем беріп жүр екен. Бірақ, тапсырма солай болған шығар, әйтеуір солдаттар жаралылардың арасынан тек офицерлерді ғана іріктеп арбаға салып, госпитальға жөнелтіп жатыр екен. Қатардағы жауынгерлердің жанына да жоламайды. Мына әділетсіздікке күйіп кеткен әкем ашуға булығып, қолындағы автоматымен аспанға атып, солдаттарды да емдеуге алып кетпесе атып өлтіретінін айтып, қорқытыпты. Жат жерде, белгісіз жағдайда кімнің өлгісі келеді дейсіз, барлығының да зарыға күтіп отырған отбасылары бар. Осындай талапшылдығының арқасында өзі де, өзі секілді біраз жауынгерлер де бір ажалдан аман қалыпты.

Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі деген рас екен. Аяқтан алған жарақаты жазылғасын қайта майдан даласына аттанады. 1943 жылдың 26 қазанында жау оғы әкемді екінші рет қарын тұсынан қатты жарақаттапты. Бұл жолы Ленинградтағы госпитальде емделіп, екі айдан кейін қайта ұрысқа кіріседі. Соғысқа басынан аяғына дейін қатысқан әкем 3-Белоруссиялық майданда, 240-гвардиялық атқыштар полкінде, 2-атқыштар батальонында болып, Варшава, Сталинград, Будапешт және басқа да қалаларды азат етуге қатысқан. Ең соңы Берлинге дейін барып, Рейхстагқа тігілген тудың куәсі болған екен. «Берлинді алғаны үшін» медалі осы кезде берілген. Мергендігімен де көзге түсіп, «Үздік пулеметші» гвардиялық белгісін еншілеген. Жалпы алғанда, соғыстағы ерлігі үшін берілген орден-медальдары 15-20-ға жуықтайды.

Сұм соғыс аяқталғаннан кейін елге аман-есен оралған әкем Мүрсәлі Құдай қосқан қосағын жолықтырып, онымен шаңырақ көтеріп, 8 перзент тәрбиелеп өсірді. Майданда болғанын ешкімге міндет етпестен, өзіне айрықша құрмет көрсетілуін талап етіп ешқайда шағымданбастан, қарапайым ғана, қоңыр тіршілік кешіп, көрші ауданнан халыққа нан тасумен айналысты. Әділдігінің арқасында он шақты жыл Жаңаарқа аудандық сотында халық қосшы биі (народный заседатель) қызметін атқарды. Шешем болса қатардағы сауыншы. Екеуі де байлықтың соңына түсіп, дүние қуған жоқ. Тапқан-таянғандары қара нан мен қара суға, үстімізге іліп алар шүберекке жетсе, соған да қанағат етіп өтті. Бірақ, бала тәрбиесіне селқос қарамады, қатты мән берді. Қыз балалардың тәрбиесін негізінен шешеме сеніп тапсырып, өзі ұл балдардың тәрбиесіне ерекше көңіл бөлді. Әкемнің «біреудің ала жібін аттамаңдар, аққа жақ, әділ болыңдар» деген аманаты әлі күнге дейін санамда сақталып қалған. Міне, жауапты да, қиын судьялық қызметті атқарып келе жатқаныма сегіз жылға жуықтаса да әлі күнге дейін әр іс қараған сайын әкемнің әлгі сөзі құлағымда жаңғырып тұрғандай болады. Адам тағдырына төрелік айтатын маңызды мамандық иесі ретінде маған әкемнің бұл аманаты өміріме бағдаршам болумен келеді.

Светлана МҮРСӘЛІҚЫЗЫ
ТАТИПАНОВА – ИМАНҚҰЛОВА,
Түркістан қалалық сотының судьясы

Ұлы Отан соғысы басталғанда Қаратай Төлебековтің жасы небәрі 19-да болды. Бәйдібек ауданынан өзімен бірге 30 жігіт соғысқа аттанған еді. Олар Мәскеу түбіне жеткізіліп, сонда 2 ай бойы әскери дайындықтан өтті. Сарбаздар окоп қазды, граната лақтыру мен алғашқы медициналық жәрдем көрсетуді үйренді. Ал соғыс басталған шақта майдан шебінде шайқасып, ерен ерліктің үлгісін көрсетті. Өмірдің осындай қиын да жауапты сәттері Қаратай Төлебековты шыңдады. Сондықтан да болар, соғыстан кейін түрлі жауапты басшылық қызметтерді абыроймен атқара білді. Ол ұзақ жылдар бойы білім саласында қызмет етті.

Қаратай ақсақал соғыс туралы көп айта беруді ұнатпайды. Әңгімелесе де, қысқа әрі нақты етіп баяндайды. Соғыстың зардабын ардагерлердің бірі де әлі ұмыта қойған жоқ. Сондықтан, ескі жараның аузын тырнап, еске түсіре беруді жөн көрмейтін шығар. Бірақ, бізге соғыс кезіндегі бір жағдайдың әлі күнге дейін жадынан өшпегенін және бүгінге дейін көз алдында екенін айтады. Сталинград қоршауын бұзып шығу үшін 1943 жылы екінші Прибалтика майданын ашуға тура келгені аян. Бұл – жау әскерінің шебін екіге жарған еді. Қ.Төлебеков жедел әрекет ететін топқа командир болды. Батальонның мақсаты – қоршауда қалған 600 сарбазды қуып шығу.
– Біз Мәскеудің түбінде едік. Жаудың 80 сарбазы біз жаққа қарай өтіп кеткен екен, соларды тықсыру үшін командир маған тапсырма берді. Ашық алаңның ыңғайлы жеріне барып, жауды күтіп жаттық. Бір кезде мидай далада 7 неміс жүр. Қаруымыз– тапанша. Сарбаздарға «Атыңдар!» деп бұйрық бердім. Жау ашық далада ешкім болмайды деп ойлағандықтан, алғашында абдырап қалды. Атыс-шабыс басталып кетті. Бір сәтте қасымдағы сарбаздың жанұшыра құлап бара жатқанын көрдім. Басына оқ тиіп, көз алдымда мерт болды, – деп есіне алады ардагер.
Осы шайқастағы батылдығы үшін ардагер «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапатталды. Ардагердің соғыстағы ерлігін дәлелдейтін ордендер мен медальдары көп.
Қ.Төлебеков соғыстан соң Латвияның Рига қаласына жіберіліп, сондағы әскери-техникалық училищеге комсорг болды. Елге тек 5 жылдан соң ғана оралды. Үйленді. Қаратай қария биыл 93-ке толды. Осы уақытқа дейін тың, жүрісі ширақ. Мұнысын ол әрдайым дене жаттығуларын жасаумен айналысып, алкогольді ішімдік ішпейтінін және темекі шекпейтінімен байланыстырады. Қымбат әжемен отандасқандарына биыл 65 жыл болыпты. Екі қыз бен екі ұлдан 10 немере және 12 шөбере сүйіп отыр. Өткен жылы Жеңістің 70 жылдығы мерекесінде Мәскеу қаласында өткен шеруге қатысып қайтты. 9 мамыр мейрамы жақындаған сәтте ардагер мектеп және жоғары оқу орындарына арнайы қонақ ретінде шақырылып, жастарға өнегелі де өсиетті әңгімелерін айтады. Өйткені, Отан үшін отқа түскендердің ерлігі ұмытылмауы тиіс.

Кеудесі орден мен медальдарға толы қазыналы қариямен дидарласудың өзі бір ғанибет. Талай зобалаңды көзімен көрген бекзат болмыс иесі Тілеуімбет Қожаназаровтың жасы бүгінде тоқсан екіні алқымдаса да санасы сергек, қайраты әлі қалпында екені байқалады. 1942 жылы 18 жасында Қызылорда облысынан әскерге аттанған ол Украина, Беларуссия жерлерін жау құрсауынан азат ету жолында ерен ерлігімен танылды. Мұнан кейін де Кеңес әскері құрамында Жапонияға қарсы шайқаста белсенді соғыс қимылдарына қатысты. Сол бір сұрапыл жылдарды күрсіне отырып еске алған қарт майдангер өзі көзімен көріп, бел ортасында жүрген сұм соғыс пен одан кейінгі елдегі бейбіт өмірдің жайында байыпты сөз қозғады.

– Тарихқа жүгінсек, күні бүгінге дейін үлкенді-кішілі он бес мыңға жуық соғыс өтіпті. Солардың ішінде жаппай адамзатқа қауіп төндірген екінші дүниежүзілік соғыстың орны бөлек. Өзіңіз көрген Кеңес әскерінің әскери-технологиялық әлеуеті кең ауқымды шайқасқа қаншалықты деңгейде дайын еді?

– Гитлершіл Германия 1941 жылы 22 маусымда Кеңес Одағына опасыздықпен шабуыл жасау арқылы көптеген елдердің тәуелсіздігі мен бостандығына қауіп-қатер төндірді. Жауға лайықты тойтарыс беру үшін бүкіл Кеңес халқы тас-түйін жауынгерлерге айналды.
Қазақстанда да соғыстың алғашқы күндерінен бастап әскери құрамалар мен жеке бөлімдер жасақтала бастады. «Ер – ел үшін туады» деп халық даналығы айтқандай, Қазақстан жерінде шұғыл атқыштар дивизиялары құрылып, соғыс кезінде қысқа әзірліктен кейін әскерге, майдан шебіне жөнелтіліп жатты. Ел азаматтарының қатарында мен де 1942 жылдың қыркүйегінде әскерге шақыру алып, Иркутскідегі авиамеханика училищесін тәмамдадым. Майдан шебінде борт-механигі ретінде бомбалаушы ұшақтарда түрлі деңгейдегі тапсырмаларды орындап жүрдім. Ол кездегі соғыста қолданған техника мен бүгінгіні салыстыруға мүлдем болмайды. Біз отыратын У-2 аталатын ұшақты кілең әйел ұшқыштар басқаратын. Бар болғаны 25 келідей бомбаны ғана арта алатынбыз. Және сағатына 300-350 шақырым жылдамдықта ғана ұша аламыз. Біздермен салыстырғанда, жаудың әскери-техникалық әлеуеті тым мығым еді. Олар отырған ұшақ сағатына 700 шақырымды басып өтуші еді. Біздің міндетіміз жаудың оқ-қару қоймаларын бомбалау еді. Алдымыздағы барлаушы ұшақтан бөлек, біздерді бірнеше шағын ұшақтар қорғай жүреді. Қарсы алдымыздан шыққан жау ұшақтарымен әуе шайқасы толастамайтын.

– Жеңіс жалауы желбіреген сәтте, қандай сезімде болдыңыз?

– Еуропадағы әскери қимылдардың аяқталуы екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуын білдірген жоқ. Ялтадағы бір жақты келіссөзге сәйкес Кеңестік басшылық 1945 жылдың тамызында Жапонияға соғыс жариялады. Географиялық және климаттық жағдайлар, ондағы соғыс қимылдары өте үлкен қиындықтар туындатты. Шабуылдаушы Кеңестік жасақ Хинганның үлкен және кіші жоталарын Шығыс-Маньчжур тауларын, терең және ағынды өзендерді, сусыз шөлдерді, қиын өтетін ормандарды басып өту керек болды. Дегенмен, осындай қиындықтарға қарамастан, қуатты жапон әскері талқандалды. Ұлы Жеңіс дабылын біз Жапонияның Харбин қаласында естідік. Соғыс аяқталғаннан кейін де, бар қиындық осымен біткен жоқ. Соғыстың ауыр зардабын тартқан елдегі жағдай тым ауыр еді. Я төсек, я жейтін тамақ жоқ. Ол кезде елде қалған халық қолдағы барды соғысқа жіберіп, өздері нанның орнына кебек жеп күнелткен еді. Біздерге артылған ендігі үлкен міндет – елдегі барлық қиындықты еңсеріп, тұралаған өнеркәсіпті қайта жандандыру болатын. Қанды, сұрапыл соғыс көп отбасыға ауырпалық әкелді. Бірінің әкесі, бірінің бауыры, енді бірінің апасы, қарындасы жауынгерлер қатарында жүрді. Өмірімнің ең бір кемелденген сәті – сұрапыл соғыспен тұспа-тұс келді. Шүкір, елге аман-есен оралдық. Соғыс жылдарындағы қызметім ескеріліп, 2 орденмен, барлығы 25 наградамен марапатталдым. Балаларым да әке жолын қуып, әуе тасымалы саласында білім алып, еңбек етті. Кейінгі ұрпақ бейбітшіліктің қадірін біліп, Отан алдындағы парызын мінсіз орындап, адал болуға ниеттенсе екен.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Жеңісбек СЕРІКҰЛЫ

Жеңіс күні қарсаңында Еңбекші ауданы әкімдігі ардагерлерге құрмет көрсетті. 200 Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен тыл еңбеккерлеріне «Наурыз 777» мейрамханасында мерекелік дастархан жайылды. Аудан әкімінің орынбасары Д. Амангелдиев қарияларға жылы лебізін білдірді.

– Ұлы Жеңіс елімізге оңайлықпен келген жоқ. Бүгінде майдангерлер қатары күннен-күнге сиреп бара жатыр. Сондықтан сұрапыл соғыста ерлік көрсетіп, елін қорғаған ардагерлерімізге құрмет көрсету – біздің басты мақсатымыз және негізгі міндетіміз. Біз олардың әлеуметтік жағдайын үнемі назарда ұстаймыз. Қарттарымызды қалай ардасақтасақ та артық емес, – деді Д. Амангелдиев.
Жұртшылықпен жүздескен майдангерлер қаруластарының ерлігі жайында естеліктер айтып, бүгінгі бейбіт өмірдің қымбаттығын, Тәуелсіздіктің қадір-қасиетін әңгімеледі. Ал өнерпаздар концерттік бағдарламасын ұсынды. Сондай-ақ ардагерлерге «Жібек жолы», «Кәмшат» дәмханаларында дастархан жайылды.
Еңбекші ауданы бойынша, 29 Ұлы Отан соғысының ардагері, 1 – Ұлы Отан соғысының жесірі, 2314 – тыл еңбеккері бар. Ал 7 қария Ұлы Отан соғысы ардагеріне теңестірілген.

Келер ұрпаққа бүгінгі бейбіт өмірді тарту еткен Ұлы Отан соғысының және тыл ардагерлерінің ерен ерлігі – қашанда үлгі, өнеге. Кеше Шымкент қаласының әкімдігі «Grand Holiday Hall» салтанат сарайында Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен тыл еңбеккерлеріне арнап мерекелік дастархан жайды. Шараға облыс әкімінің орынбасары Ұласбек Сәдібеков пен Шымкент қаласының әкімі Ғабидолла Әбдірахымов қатысты.

Салтанатты жиынның ашылуында қала әкімі қарт майдангерлерді Ұлы Жеңіс күні меркесімен құттықтады.
– Жеңіс мерекесі – Ұлы Отан соғысы ардагерлерінің ерлігі, тыл еңбеккерлерінің қаһармандығы, бейбіт күндеріміз үшін қантөгіс майданда жанын қиған батырларымызға арналады. Отанға деген махаббат, жеңіске деген құштарлық пен қуатты рух, достық пен ынтымақ – Ұлы Жеңістің негізі болды. Сұрапыл соғыс жылдары біздің қаламыздан майданға 23 мыңнан астам азамат аттанып, соның 11 мыңнан астамы майдан даласында мәңгілікке қалды. Елге оралған ардагерлер соғыстан кейінгі күйреген шаруашылықты қалпына келтіруге үлесін қосты. Қазіргі таңда Шымкент қаласында Ұлы Отан соғысының 143 ардагері және 7 мыңға таяу тыл ардагері тұрады, – деп атап өтті Ғабидолла Рахматоллаұлы.

Арада неше уақыт өтсе де, жеңімпаздардың айбынды даңқы өшпек емес. Осы орайда, қала әкімдігі тарапынан соғыс және тыл ардагерлеріне қаржылай сый-сияпат жасалды.