Жуырда Шымкент қалалық сотында «Сот төрелігін мемлекеттік тілде жүзеге асыру мәселелері» тақырыбында аймақтық конференция өтті.
Алқалы жиынға елордадан ат терлетіп жеткен Жоғарғы Соттың жанындағы Ақпараттық қамтамасыз ету бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.Қарағойшина баяндама оқып жатып, «қазаққа қазақ аударма жасайтын сорақы жағдайға жеттік» деп қалды. Сөзін жалғаған спикердің көрсеткіштерін естігінде шынында жағамызды ұстадық. Елімізде 9 айда қаралған сот отырыстарында 2,5 млн-ға жуық істің, тек 120 мыңы немесе 5 пайызы ғана қазақ тілінде жүргізілген екен. Бұл қалай болғаны?
Ал, апелляциялық шағымдар бойынша 62 997 іс қаралса, оның тек 12 пайызы ғана қазақ тілінде өткен. Мұндағы азаматтық істердің көрсеткіші 4-9 пайыз болса, қылмыстық істер 32-34 пайыз шамасында. Құзырлы органдардың үш тармағының бірі – сот билігі қазақ тілінде сөйлеуде әлі де әлсіздік танытып келеді дегенге осы бір көрсеткіштер жеткілікті шығар.
Әсіресе, ісқағаздарды мемлекеттік тілге көшіру ахуалы аудармашылардың ығында қалып отыр. Шымкент қалалық соты төрағасының міндетін атқарушы Ербол Жанғазиннің келтірген деректеріне сүйенсек, соңғы 10 айда өткен 990 сот отырысында тараптар аудармашылардың көмегіне жүгінген. Бүгінде «Талап арыз қай тілде түссе, сол тілде іс жүргізіледі» деген қысыр сөз біздің соттардың ұранына айналғандай.
Алқалы жиында сөз алған баяндамашылар мемлекеттік органдардың, адвокаттардың, заңгерлердің басым көпшілігі арыздар мен басқа да ресми құжаттарды жазуда түрлі сылтаулармен қазақ тілінен айналып өтуге тырысатынын жасырмады.
Ата заң не дейді? «Конституцияның 7-бабы 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі деп танылса да, осы баптың екінші тармағында мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады»,-деп көрсетілген. 1998 жылы қабылданған ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 30-бабына, Азаматтық іс жүргізу кодексінің 14-бабына сәйкес елімізде қылмыстық және азаматтық сот ісі мемлекеттік тілде жүргізіледі.
Егер заңның мәтініне зер салсақ, мемлекетімізде сот ісі қазақ тілінде жүргізілуі тиіс. Мемлекеттік тілмен бірге орыс, басқа да тілдер қолданылуы мүмкін. Онда да қажет болған жағдайда ғана. Сондықтан, сот ісін мемлекеттік тілде жүргізу және қажет болған жағдайда басқа тілдерді қолдану түсініктерін теңестіріп қарауға болмайды.
Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы: «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы - тілі. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады», - десе, Мағжан Жұмабаев: «Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес. Ондай ұлт құрымақ», - деген екен. Бір ғасыр бұрын айтылған Алаш арыстарының бұл сөздері дәл бүгінгі заманның да тамыр бүлкілін дөп басып тұрғандай.
Сонда төрелігін айтатын соттардың өзі тәуелсіз ұлттың мәдениеті мен рухани болмысының негізгі тірегі саналатын ана тілге деген құрметі осы болды ма?! Заң қағидасына сүйене отырып, мемлекеттік органдар мен мекемелерден, басқа ұйымдар мен кәсіпорындардан талап арыздарды сотқа мемлекеттік тілде тапсыруды сұрайтын уақыт жеткен сияқты. Қазақтың қазаққа аударма жасағаны жәй ғана сорақылық емес, ұлтқа төнген қасірет деп білуіміз керек.
