Шымкент келбеті

Қазақ халқында ежелден келе жатқан ата кәсіптің бірі – қолөнер. Ол ұлттық болмысымызбен бірге сақталып келе жатқан құндылығымыз. Шеберлердің жасаған әрбір бұйымы халықтың тұрмыс-тіршілігімен, салт-дәстүрімен тығыз байланысты болған.

Ондағы сурет, ою-өрнек, бояу, барлығы да өзіндік мән-мағына береді. Біздің бүгінгі кейіпкеріміз қолөнерді кәсібіне айналдырып отырған шебер Айдабергенова Күләш Өсерқызы. 

Күләш ханым ине мен жіпті бала күннен жанына серік еткен. Ол бұл өнерді алғашында, ауыл әйелдерімен бірге киіз басудан бастаған. Кейіннен Шымкенттегі Әбілхан Қастеев атындағы өнер колледжінде түсіп, шеберлігін шыңдаған. Қазір оның жасаған бұйымдары көпшіліктің көңілінен шығып, түрлі жарыстарда жеңіске жетіп жүр. Мәселен, суреттегі кілемі Қазақстан шеберлері байқауында бас жүлдені жеңіп алды. Қойдың жүнінен иіріп жасаған кілемдегі әрбір оюдың өзіндік мән-мағынасы бар. Мысалы, кілемдегі «Ақ отау» деген ою отбасының беріктігін ұстап тұрады. Мұндай оюлар көбіне кілемнің шеткері жағына қолданады. Бұдан бөлек қазақтың шатыр гүл, әсия гүл, қабырға, шексіздік секілді оюлар пайдаланылған.

– Кілемдегі әрбір түс мұқияттылықпен таңдалады. Мысалы, біз Иран, Ауғанстан және араб елдеріне барғанымызда қара түсті кілемдерді көп пайаланатынын көрдік. Себебін сұрағанымызда ол жақта күн ыстық болғандықтан үйге кіргенде салқындықты сезініп, үйдің іші қою көлеңке болуы үшін пайдаланады екен. Ал Еуропа мемлекеттерінің көпшілігі ашық түсті қолданып жүр. Өйткені, географиялық жағдайы оған мүмкіндік береді, – дейді шебер.

Кілем тоқу, оны пайдалану сақ кезеңінен басталса, ою-өрнектерді қолдану тас дәуірінен бері келе жатыр екен. Осы көне қолөнерді Күләш Өсерқызы қазіргі таңда жаңа заманға бейімдеп, ерекше туындылар тудырып жатыр. Мысалы, жақында ғана өткен өнер бәсекесінде «Жаңашылдық» номинациясына ие болды. Күләш ханымның айтуынша қазір ұлттық нақыштағы кілемдерге сұраныс артып келеді. Әсіресе, қой жүнінен тоқылған текемет, алаша, тұскиіз, жайнамаз, қоржын секілді заттарға қызығатындар көп. Өйткені, бұрынғы кезде жүнді жумаған соң лас болған. Ал қазір оны жуып, тазалап әлемдік деңгейде ұялмай көрсете алатын деңгейге жеттік. Сонымен қатар, бұған дейін біздің кілемдеріміз бос тоқылатын. Сондықтан, тез тозып кететін. Енді сол олқылықтың орнын толтырып, жаңа сапалы төсеніштер шығарудамыз дейді.

Кейіпкеріміздің камзол, бешпет, бас киім, аяқ киім және үйге арналған бұйымдарын да сатып алатындардың саны артып келеді екен. Екі ай бұрын ашылған дүкендері қазір көпшілік қызығатын дүниелерге толы. Ал оның жанынан ашылған әйелдер қауымдастығында онға жуық қыз-келіншек тоқыма тоқу мен тігіс тігуден сабақ алуда.

Футболдан Қазақстан Премьер-лигасының алғашқы туры 8 наурыз күні болып өтті. Шымкенттік «Ордабасы» командасы өз алаңында былтырғы ел чемпионы «Астананы» қабылдап, 3-0 есебімен басым түсті.

Ойын алаң иелерінің шабуылымен басталды. Сондай шабуылдардың бірін қонақтар әупірімдеп жүріп қайтарғанымен, төреші Эричтің қақпасына айып добын белгіледі. Мүмкіндікті мүлт жібермеген Мардан Төлебек есепті ашып, командаластарын алға шығарды. 

Елордалық клуб екінші таймды қарқынды шабуылдармен бастады. Допқа иелік ету басымдығы да қонақтарда болды. Дегенмен, қанша шабуылдаса да, Алмат Бекбаев қақпасына доп дарыта алмады. Ал керісінше Алексей Петрушин шәкірттерінің шабуылдары нәтиже бере бастады. Ойынның 74 минутында команданың жаңа ойыншылары есепті еселей түсті. Таңат Нөсербаевтың берген пасын Азат Нұрғалиев сәтті аяқтаса, Диакате ойынның бітуіне санаулы минуттар қалғанда тағы бір гол соғып, жанкүйерлердің қошеметіне бөленді. 

Айта кету керек, бірнеше күн бұрын облыс әкiмi Жансейiт Түймебаев «Ордабасы» командасымен кездесіп жаңа маусымға дайындығымен танысқан болатын. Кездесуде команда президентi Бақтияр Байсейiтов биылғы меже ҚПЛ-да үздік үштікке кіріп, Еуропа лигасына жолдама алу деген болатын.

М. Әуезов атындағы ОҚМУ ғимаратында Шымкент қаласының ардагерлері бас қосты. Жиында Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Қазақстан халқына арналған жолдауы және қалалық ардагерлер кеңесінің 2016 жылы атқарылған жұмыстардың қорытындысы баяндалды.

– Жолдауда бізді яғни, ардагерлерді қуантатын екі жағдай бар. Біріншісі, білім жүйесі. Мысалы, кәсіптік училищелер ақысыз негізде оқытылады. Бұл жастардың мектепті бітіре салысымен жұмыспен қамтамасыз етілуіне септігін тигізеді. Екіншісі, медициналық сақтандыру қоры. Бұған дейін ардагерлер ем қабылдау үшін бірнеше құжаттар жинап, ақша төлеп, ары-бері жүгіріп, әбігерге түсуші еді. Ал енді ешқандай төлемсіз-ақ емделе алады. Өйткені, ардагерлердің сақтандыру қорына 71 600 теңге аударылатын болады, – деді Шымкент қалалық ардагерлер кеңесінің төрағасы Рысбай Нисамуддин. 

Басқосуда қалалық ардагерлер кеңесінің өткен жылғы жұмыстарының қорытындысы тыңдалды. Былтыр өңіріміздегі демалыс орындарына 3 410 ардагер демалып, емделген. Сондай-ақ, 3 705 аз қамтамасыз етілген ардагерлерге 8 млн 976 мың теңгеге көмек көрсетілді. 125 соғыс ардагері мен қаза тапқан жауынгерлердің бес жесіріне тұрақты түрде жәрдем жасалуда.

«Жол жаман болса, атаң да сүрінеді, атан да сүрінеді» дейді халық даналығы. Жол – қашанда экономиканың күретамыры болған. Бұған уақыт өткен сайын көз жеткізіп келеміз. «Қазір де қайнаған тіршілік күре жолдардың бойында. Жол – шын мәнінде өмірдің өзегі, бақуатты тірліктің қайнар көзі. Барлық аймақтар теміржолмен, тас жолмен, әуе жолымен өзара тығыз байланысуы керек», – деген болатын Мемлекет басшысы 2014 жылғы 11 қарашадағы Жолдауында. Дегенмен, жетер жеріңе оңайлықпен жеткізе бермейтін кейбір жолдар көлік иелерін әуре-сарсаңға салатыны да жасырын емес. Бұл ретте, жол азабынан құтылудың бірден-бір жолы ақылы жол дейді мамандар.

4 жылда – 4 млрд теңге

Елімізде ақылы жол ең алғаш рет 2013 жылы «Астана – Бурабай» бағытында ашылды. Бас-аяғы 211 шақырымға созылған жолды тез арада жүйткіп өтесіз. Өйткені, мұндай жолдарда автокөліктерге сағатына 140 шақырым жылдамдықпен жүруге рұқсат етілген. Егер, осы жолмен жүргіңіз келсе 200 теңге төлейсіз. Автобус, жүк көліктерінің ақысы салмақ, көлемі мен жүгінің ауырлығына қарай белгіленеді. Жедел жәрдем, полиция, құтқару қызметі, жол жөндеу жұмыстарымен айналысатындар және мотоцикл айдаушылар тегін қатынайды. Жақын маңдағы елдімекендерге жеңілдіктер бар. Мысалы, Астанадан Шортандыға бару үшін 60 теңге ғана. Мұндағы қозғалыс қарқындылығы күніне 7 мың, ал демалыс күндері 9-10 мыңға дейін жетеді екен. Аталған ақылы жол 4 жылда 4 миллиард теңге пайда алып келген. Тек 2015 жылдың қорытындысы бойынша «Астана – Щучье» ақылы учаскесіндегі жалпы жол жүру санының көлік қозғалыс қарқындылығы 2 581 252 бірлікті құрайды, бұдан түскен кіріс 1,143 млрд теңгені құраған. Жауапты мамандардың айтуынша, бұл қаражат жолдың күтіміне қарастырылған. Жол сызықтарын сызу, шөп, қоқыс, қыс түссе қар тазалау және тағы басқа жұмыс күштері мен техникаларға жұмсалуда. Жүргізуші ақша төлеп жолға шыққаннан кейін оған қолайсыздық тудырмауы тиіс. Міне, ақылы жолдарды енгізудегі негізгі мақсат – сол жолдарды жөндеуге кететін артық шығындардан арылып, өз қаражатын өзіне жұмсау.

2022 жылға қарай Қазақстандағы ақылы жолдар мемлекет бюджетіне жылына 220 миллион доллар пайда әкеледі деп жоспарлануда. Бұл үшін мемлекетішілік және халықаралық бағыттағы 7 мың шақырым жолдың құрылысын аяқтауы тиіс. Атап айтқанда, олар – «Батыс Еуропа – Батыс Қытай», Астана – Қарағанды, Алматы – Талдықорған, Астана – Жақсы, Астана – Павлодар, Қарағанды – Алматы, Орал – Ақтөбе, Петропавл – Щучье тас жолдары. Сондай-ақ, «Қызылорда – Шымкент» және «Ташкент – Шымкент» бағытындағы 400-500 шақырымдық жол да ақылы болады деп күтілуде. Ал, бұл жол бағыттарының барлығы кезінде талай өркениеттерді байланыстырған «Ұлы Жібек жолымен» қайта жаңғыруда. Айта кетерлігі ежелгі керуен жолының басым бөліктері Оңтүстік өңірге тиесілі. Егер осы «Ұлы Жібек жолын» қайта жандандырып, жаңа жолдар салатын болса елімізге, оның ішінде Оңтүстік өңірге қаншалықты пайда алып келетінін болжау қиын емес. 

Жеңіс САДЫҚОВ,
М.Әуезов атындағы ОҚМУ-дың «Құрылыс және көлік» факультеті деканы, техника ғылымдарының кандидаты, доцент:

– Бұл жерде бір мәселе бар. Жақын жерде орналасқан елдімекендердегі кейбір адамдар бұл жолдан күніне бірнеше рет өтеді. Сол адамдарға қиындық тудыруы мүмкін. Осы жағдайларды назарда ұстаған жөн. Ал негізінен ақылы жолдың өз-өзін ақтап, жолдың құрылысына ақша бөлініп отырса тиімділігі орасан зор. "Жолым жаман болады" деп ойламайсың. Жол ақылы болса қаражат уақытылы түсіп тұрғаннан кейін, жол да дер кезінде жөнделетін болады.

Біле білсек, «Ұлы Жібек жолы» Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып, Шынжаң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты болған. Қытайлар осы жол арқылы Орта Азияға, Батыс Азияға және Еуропаға сауда-саттықтарын жасап, тауарларын тасыған. Жолдың бір бөлігі Ферғана, Самарқан, Иран, Ирак және тағы басқа мемлекеттерге жеткізсе, ендігі бағыты Оңтүстік Қазақстандағы Испиджабқа тіреледі. Одан бірі Орта Азияға, екіншісі Түркістан, Сырдарияның төменгі ағысымен Батыс Қазақстан, одан әрі Қара теңіздің солтүстік-шығыс жағын айналып Еуропаға апаратын екі бағытқа бөлінген. Бұл жолдар арқылы тек сауда ғана емес, әлемдік өркениеттің өркендеуіне де үлес қосып, қоғамның дамуы қатар жүрген. Сондай-ақ, экономика, туризм, ғылым-білім, мәдениет жақсы дамыған. Ең үлкен және бай керуендер өткен. Осы «Жібек жолы» ХХ ғасырға дейін сақталып Қазақстанды Ресей және Орта Азиямен байланыстырып, жәрмеңкелер ұйымдастырылған. Қазір міне, бұл жолдар арқылы байланыс нығайып жатыр. Осы бағыттар бойынша көлік қатынасының қарқындылығы өте жоғары. Мәселен, Батыс Еуропа – Батыс Қытай автокөлік дәлізі жобасы жүзеге асса, жол уақытын 40 күннен 10 күнге дейін және жолдың қашықтығын 8-15 мың шақырымға қысқартуға болады. Жол толық пайдалануға берілсе, 7-8 жылдың ішінде жүк көліктерін өткізу көлемі 2,5 есеге көбейіп, жыл сайынғы экономикалық табыс 33,9 млрд теңгеге есептеліп отыр. Ал Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Ақтөбе және Алматы секілді ірі облыстардың экономикасы біршама дамиды деп күтілуде. Сондай-ақ, осы автомагистраль арқылы Қытайдан шығатын заттарды Алматы және Оңтүстік Қазақстан арқылы әрісі Польша, Германия, Францияға, берісі Ресей мен Белорусияға жеткізуге болады.

Тоғыз жолдың торабындағы Шымкент немесе туризмді табыс көзіне айналдырсақ...

Статистикаға сүйенсек, еліміздегі тарихи ескерткіштердің 80 пайызы Оңтүстік жерінде екен. Жалпы алғанда, облысымызда 505 тарихи-археологиялық нысан бар. Алайда, осы нысандарды асықпай аралап, тарихымен терең танысуға мүмкіндік тудыратын тегіс, жақсы жолға жарымай жүрміз. Ал ақылы жол сапалы, тегіс жолдың және туристерді көптеп келтірудің кепілі. Нақты мысал ретінде, тағы да «Астана – Щучье» автобанын келтірейік. 2015 жылы аталған ақылы жолмен 35 мың ресейлік көліктер жүрсе, ал былтыр тек жарты жылдың өзінде 52 мыңнан астам көлік өткен екен. 

Туризм, бұл – бюджеттің бүйірін шығаратын сала. Соның арқасында бірқатар мемлекеттер өз экономикасын біршама жақсартып алды. Осындай елдердің қатарына Біріккен Араб Әмірлігінің ең үлкен қаласы – Дубайды айтуға болады. Бұдан басқа да алыс-жақын шетелдерде көлік жолдарының сапасы жақсы болғандықтан туризмнің автосаяхаттау түрі ерекше дамыған. Егер осындай сапалы тас жолдар тоғыз жолдың торабында, «Ұлы Жібек жолының» бойында орналасқан Оңтүстік аймақтарда салынатын болса, осы өңірдің әлеуетін біршама арттыратыны сөзсіз. Әрине, бұл қонақжайлық қасиеті қанына сіңген Оңтүстік халқының оң жамбасына келер еді. Тағы да деректерді сөйлететін болсақ, Қазақстанға былтыр 7 млн-ға жуық турист келіпті. Соның ішінде 1 млн 300 мың турист біздің өңірімізге ат басын бұрып, оның 1 млн-ға жуығы Түркістанға табан тіреген екен.

Нұрбол МЫҢЖАСАРОВ,
«ҚазАвтоЖол ҰК» АҚ ОҚО филиалы директорының орынбасары:

– Елбасының 2015–2019 жылдарға арналған «Нұрлы жол» инфрақұрылымды дамыту мақсатындағы мемлекеттік бағдарламасы аясында «Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ақылы жолдар жүйесін «Қызылорда – Шымкент – Тараз» және Шымкент – Өзбекстан Республикасының шекарасы» бағыттары бойынша енгізу жоспарланып отыр. Ақылы жолдан түскен қаражат ең алдымен жолды жылдың барлық мезгілінде күтіп ұстау жұмыстарына, ақылы жолдарда қауіпсіздік пен ыңғайлылықты қамтамасыз етуге, ақы төлеу пункттерінде сапалы қызмет көрсету мақсатында жұмсалмақ. Ақылы жолдар жүйесін енгізу барысында барлық жағдайлар ескеріледі. Тек, белгіленген тәртіпке сай әрекетті талап етеді. Ал жол ақысы жұмыс барысында бекітілген тарифтер мен жүйеге сай белгіленетін болады.

Олай болса, ақылы жолдар өңірде туризм саласының ерекше дамуына септігін тигізеді. Әсіресе, Оңтүстіктегі көне қалалар мен кесенелерге адамдардың көбірек келуіне жағдай жасалады. Сонымен қатар, қала тұрғындарының да жақын маңда орналасқан табиғаты көрікті жерлерге барып дем алуына қолайлы мүмкіндік туады. 

Сарыағаш, Шардара, Өгем, Қазығұрт, Машат, Түркістан, Ордабасы, Түлкібас, Бәйдібек, Біркөлік және тағы басқа ауасы таза, суы шипалы аймақтарға аз ғана уақыттың ішінде бара алады. Жол бойында мотельдер салынып, кафе мен қонақүйлер көбейеді. Автобан арқылы өткен көліктердің нөмірлері тіркеліп, әрбір жолаушы бақылауда болады. Осылайша, көлік, жол қауіпсіздігі біршама реттелер еді. Мамандарға сенсек, қазірдің өзінде Астана және Алматы қалаларына темір жол, тас жол және әуе транспорттарынан ең көп қатынайтын біздің аймақ екен. Бүгінде Шымкентті Оңтүстік туризмінің қақпасына балап жүрміз. Демек, ақылы жол өңірімізге туристерді молынан тартып, олардың жақсы демалыс өткізуіне сеп болары анық.

Аймақ агломерацияға айналады

Былтыр Қазақстан үкіметінің «Өңірлерді дамыту» бағдарламасы аясында қала әкімі Ғабидолла Әбдірахымов «Шымкент – Қазақстандағы ірі агломерациялық орталыққа айналады» деген болатын. Ал агломерацияның жүйелі жұмыс жасауы үшін жол транспорт саласының маңыздылығы жоғары. Сондықтан да қала аумағында көліктердің кедергісіз жүрулеріне бірқатар бағдарламалар әзірленуде. Осыған орай, қалада жеңіл рельсті жолдар мен А-2 тас жолдарын салу жоспарланған. Осы арқылы Абай және Қонаев даңғылдарының жалғасын және Оңтүстік, Солтүстік, Шығыс айналма жолдарының құрылысын аяқтау тапсырылған. Сонымен қатар, Сайрам, Ордабасы, Төле би және тағы да басқа қалаға жақын аудандардың ауыл шаруашылығы, сауда-саттық саласымен жүйелі айналысуына жақсы мүмкіндік болады. Бұл қаланың жұмыс күшін арттырып, Шымкенттің жан-жақтан келетін «күш-қуатты» өзіне сіңіріп алатын ядроға айналуына мүмкіндік береді. Мұндай тәжірибе әлемнің көптеген үлкен қалаларында бар. Америкадағы Нью-йорк қаласына таңертеңнен бастап өзге штаттардан мыңдаған халық ағылып келеді. Бірі мемлекеттік қызметкер, бірі саудагер болса, енді бірі қарапайым көлік жүргізушісі. Сәйкесінше, адамдардың көптеп қатынас жасауы әрқашан ақшаның айналымда жүруін қамтамасыз етеді. Міне, дәл осындай жүйе Шымкент қаласында сәл ғана басқаша көрініс табуы мүмкін. Мысалға айтайық, таңертең алынған айран-сүт аз ғана уақыттың ішінде ашымай қалаға жетсе керемет емес пе? Сондықтан, жақын орналасқан қала мен аудандардың арасын жақындататын бірден бір жүйе осы – Aгломерация. Дегенмен, жоғарыда айтып өткеніміздей, аталған жүйенің жақсы жұмыс істеуі үшін де сапалы жол керек.

Шетелдің тәжірибесі

Жоғарыда тоқталып өткен ақылы жол жүйесі Батыста 17-ғасырдың өзінде пайда болған. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, мұндай автомагистраль АҚШ, Германия, Ресей, Жапония, Оңтүстік Корея секілді әлемнің 30-дан астам елінде бар. Ол жақтағы жол жүру тәртібін қарапайым қағидаға салып қарасақ, «Қанша ақша көп төлесең сонша жылдам жүресің» немесе «Уақыт – ақша» дегенге саяды. Өйткені, ақылы автобан жалпы үш жолақты бөліктен тұрса, соның бірінші жолағында сағатына 80-120 км, екінші жолағында 120-180 км ал, үшінші жолдың бөлігінде 180-230 км жылдамдықпен жүру мүмкіндігі берілген.

Ақтай БӘКІРОВ,
«Қызылорда – Шымкент» бағыты бойынша қатынайтын қоғамдық көлік жүргізушісі:

– Менің көлік айдап жүргеніме 13 жылдың жүзі болды. Қызылорда мен Шымкент арасындағы жолды ақылы жүйеге енгізетін кезде ірілі-ұсақты мал өтетін жерді ескерсе екен. Өйткені, осы екі облыс арасында мал көп. Ал бұл жүргізушілерді алаңдатып, көлікті ойдағыдай жүргізуге кедергі келтіреді. Осының кесірінен талай адам зардап шекті. Ондай жағдай менің де басымнан өткен. Мысалы, «Астана – Щучье» тас жолындағыдай жол жиектері арнайы жабдықталса, онда ешқандай мәселе туындамайтын еді.

2016 жылы ОҚО спортшыларының әлем чемпионаттары мен кубогтарында иеленген медальдар саны осындай. Бұл туралы облыстық Дене шынықтыру және спорт басқармасының басшысы Әлібек Нұртаев ОҚО Аймақтық коммуникациялар қызметінде өткен брифингте мәлімдеді.

Басқарма басшысының айтуынша, былтыр облыс спортшылары Қазақстан чемпионаттарында және кубогтары мен біріншіліктерінде 399 алтын, 395 күміс, 391 қола, сонымен қатар, Азия кубогтары мен чемпионаттарында 46 алтын, 46 күміс және 37 қола медальға ие болған. Сондай-ақ, облысымызда 1 ҚР еңбек сіңген спорт шебері, 37 халықаралық дәрежедегі спорт шебері, 162 ҚР спорт шебері, 881 спорт шеберіне үміткер спортшылар дайындалған. 

Жоспар бойынша 2017-2018 жылдары (құрылысы өтпелі) Шымкент қаласында «Шымкент арена» спорт сарайының құрылысы жүргізілмек. Қазір ғимараттың техникалық-экономикалық құжаттарын дайындау жұмыстары басталды. Бұдан басқа облыстық бюджет есебінен Қазығұрт ауданы, Болашақ шағынауданында және Отырар ауданы Шәуілдір елдімекенінде сыйымдылығы 210 орындық дене шынықтыру-сауықтыру кешендерінің құрылысын жүргізу жоспарлануда. 

– 2016 жылдың қорытындысы бойынша облыста 5350 спорт нысандары тіркелген. Және облыс аумағында 4849 бұқаралық спорттық іс-шаралар өткізіліп, оған 550 504 адам қатысты. Оның ішінде ауылды жерлерде 3151 спорттық іс-шара өткізіліп, оған 362 975 адам қамтылған. Сонымен қатар, дене шынықтыру және спортпен тұрақты түрде шыұғылданушылар саны 708 884 адамды құрап, барлық жастағы халықтың қамтылуы 24,7%-ға жетіп отыр, – деді Ә. Нұртаев. 

Айта кетейік, 2017 жылдың 29 қаңтар және 8 ақпан күндері аралығында Алматы қаласында өткен Бүкіләлемдік қысқы Универсиадада облысымыздан 5 спортшы қатысып, 1 алтын, 1 күміс және 1 қола жүлде иеленді.