Шымкент келбеті

Биыл Қазақ елін төрткүл дүниеге танытып жатқан басты оқиға, ол сөзсіз – ЭКСПО-2017 Халықаралық мамандандырылған көрмесі. Шара басталғалы бері отандық және шетелдік БАҚ өкілдері жан-жақты ақпарат таратып жатыр. 24 шілде күні ЭКСПО көрмесінде бір жарым миллионыншы келуші тіркелді. О баста тіркеу құжаттамасында көрмеге 2 миллион адам келеді деп жоспарланған. 

Көрмеге келушілер көрсеткіші жағынан алдыңғы орындарда тұрған нысан – «Нұр Әлем» павильоны. Одан кейін коммерциялық павильондар, «Шелл», балалар лабораториясы, балалар саябағы... Ал келушілер ең көп тамашалаған павильон Африка плазасы. Әрмен қарай Мысыр, Үндістан, Ресей, Түркия, Жапония...

– ЭКСПО-2017 көрмесі өте жоғары деңгейде ұйымдастырылған. Түрлі мемлекеттердің баламалы энергия көздеріне қатысты ұстанымдары, көзқарастары ұнады. Әсіресе, Қазақстан павильонынан керемет әсер алдым. Бұл шара Қазақ елінің қонақжайлығын көрсететін үлкен мүмкіндік. Германия да Қазақстан секілді жел, су, күн сияқты баламалы энергия көздеріне басымдық беретін мемлекет. Өз мақаламда осы қуат көздерінің тиімділігін жан-жақты жазуға тырыстым, – дейді Неміс журналдарының шолушысы, журналист Патрик Бесслер.

ЭКСПО-2017 кешенінде 155 мемлекет пен 22 халықаралық ұйымның павильондары жайғасқан. Онда барлығы 5 мыңға жуық ерікті қызмет етеді. Олардың арасында Төле, Қазыбек және Әйтеке есімді үшем бар. Бұларға мұндай есімді 19 жыл бұрын Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі қойған. Қандастарымыз қазір Кубада тұрады. Дегенмен, болашақ тағдырларын тек Астанамен байланыстырады. 

– Біз көрме жайлы былтыр естідік. Астанаға келіп бірден ерікті болдық. Өткен жылы келгенімізде көрме құрылысы енді салынып жатыр еді. Қазір барлығы өзгеріп кетіпті. Әсіресе, архитектурасы керемет. Осында келген бойда Лондон, Нью-Йорк, Гавана қалаларындағы достарымызды Астанаға шақырдық. Біз өз есімдерімізді мақтан етеміз. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевқа осындай есім бергеніне алғысымызды білдіреміз, – дейді Төле, Қазыбек және Әйтеке Тілегеновтар. 

Халықаралық көрме аясында Астананың абыройын асқақтататын көптеген іс-шаралар ұйымдастырылды. Солардың бірі Димаш Құдайбергеновтың концерті. Оған қазақстандықтардан бөлек АҚШ, Қытай, Франция, Италия, Ресей, Украинадан келген бас-аяғы 30 мыңға жуық көрермен жиналған. Алдағы уақытта да ЭКСПО аясында түрлі концерттер, шоулар, спорттық шаралар мен мәдени шаралар өткізіледі. 

ЭКСПО барысында түрлі мемлекеттердің Ұлттық күндері аталып өтті. Сондай елдің бірі – Латвия. Бұл ел Астанаға жоғары дайындықпен келген. Ұлттық күніне орай, көпшілікке өздерінің мәдениетін, павильонға алып келген жобаларын таныстырды. Мерекелік шараға ел Президенті Раймондс Вейонис, ҚР Премьер-министрінің бірінші орынбасары Асқар Мамин, «Астана ЭКСПО-2017 ҰК» АҚ Басқарма төрағасы Ахметжан Есімов қатысты. 

– ЭКСПО-2017 Қазақстанның заманауи әлемдегі рөлін тағы бір айшықтады. Латвияның аталған көрмеге қатысуы біздің ел үшін маңызды оқиға. Бұл халықаралық шара Латвияны әлемге танытқысы келетін және елде қалған барлық біздің кәсіпорындарымыз үшін жаңа мүмкіндіктерге жол ашады, – деді Латвия Президенті Раймондс Вейонис.

Сонымен қатар, ЭКСПО-2017 көрмесі аясында қазіргі таңда ойын-сауық индустриясындағы алып компаниялардың біріне айналған, штаб-пәтері Монреаль қаласында орналасқан атақты «Дю Солей» циркінің қойылымдары өтеді. Цирк ұжымында әлемнің 50 елінен жиналған 4000-ға жуық адам еңбек етеді, оның 1300-і – әртіс. Әлемге әйгілі Цирк осы уақытқа дейін 400-ден астам шаһарда өнер көрсеткен. 

Қазақстанның бай мәдениеті мен тарихынан шабыттанған цирк әртістері Астана тұрғындары мен қонақтары үшін арнайы эксклюзивті «REFLEKT» шоу-бағдарламасын дайындады. 

Цирк 10 маусымнан 10 қыркүйекке дейін 71 қойылым қоятын болады.

Сөзсіз ЭКСПО-2017 Халықаралық мамандандырылған көрмесі шетелдік туристерге Қазақ елін кеңінен танытқан бірегей жобаға айналды. Мәселен, қазір дүниенің әр бұрышынан келген қонақтар Сарыарқаның төсіндегі «Этноауыл» ұлттық мәдени кешенінде қазақтың көшпелі тұрмысы мен қол өнерімен танысуда. 2500 шаршы метрлік алаңға құрылған осынау «Қазанат» ипподромында ЭКСПО көрмесі аяқталғанға дейін 700-ге тарта іс-шара ұйымдастырылады деп жоспарланған.

5-6 тамыз күндері көрме аясында футболдан «ЭКСПО-2017 КУБОГЫ» өтеді. Оған Германия, Италия, Ресей, Португалиядан ардагер футбол жұлдыздары қатысады.

Сіз не дейсіз?

Элиза ОТТАВИ,
La Sapienza университетінің студенті:

– EXPO – 2017 көрмесінің тақырыбы энергия саласын қамтиды. Бұл Италияның өз тәжірибесімен бөлісіне зор мүмкіндік береді. Сонымен қатар сәулеті мен салтанаты жарасқан Астананы көргенше асықпын. Өйткені онда таңдай қақтырар қызықты дүниелер көп деп ойлаймын.

Пэк Чу Хён,
Корея Республикасының ҚР бұрынғы елшісі:

– Бұл көрме Қазақстан үшін өте маңызды оқиға. Әрі ол сәтті өтіп жатыр. Бұл ел экономикасының тез және серпінді дамуына жақсы мүмкіндік береді. Ал Қазақстанның Орталық Азияны дамыту орталығына айналу мүмкіндігі жоғары.

Юлия НАЗАРОВА,
Шетелдік PR-маман:

– Павильонның негізгі идеясы керемет. Көрме тақырыбының «Болашақ энергиясы» екенін ескерсек, ғимараттардың сәулетінде заманауи материалдардың қолданылғаны орынды әрі тиімді көрінеді. Ресей павильонындағы шағын бассейнде өздігінен жүзетін қайықтан бастап, Шри-Ланка павильонындағы ағаштан жасалған алып пілдердің бәрі мен үшін қызықты болды. Тамыз айында іссапармен Астанаға барамын. Сол кезде міндетті түрде тағы да аралаймын.

Жол жүргендер біледі, жарты жолда қалып қоюдың машақатын. Ал көлік жүргізушілер үшін діттеген жерге жете алмай, жол үстінде әуре-сарсаңға түсуден асқан азап жоқ. Көліктің «кеселі» кез келген жерде «ұстап» қалуы мүмкін. Кептелісте, ен далада, үйде, жол бойында, батпақта, тауда, тұрақта... Өйткені, «техниканың аты техника». Мұндай кезде жүргізушілер жолаушы секілді такси ұстап кете де алмайды, жөндейін десе қажетті құрал-саймандары болмай қалады. Бар болса да жөндеудің тілін білмейді. Жаңбыр, аптап ыстық, дауыл немесе аяз болса, тіпті қиын. Олар үшін «Жол азабы – көр азабына» айналады.

Көлігім далада қалмасын десеңіз...

Жол мұраты – жету. Алайда, жетер жеріңе жеткізетін темір тұлпардың жолда бұзылып қалу оқиғалары күнделікті өмірімізде жолдың нашарлығынан, ауа райының қолайсыздығынан, түрлі қақтығыс пен апаттардың салдарынан, көліктің белгілі бір менханизмінің аяқ асты сыр беруінен кездесіп жатады. Ол заңдылық та. Ең қиыны жол үстінде бұзылған көліктер кептеліс тудырып, түрлі жол апаттарын тудырады. Осындай кезде «тұлпарың» «есекше» жүрмей, кімге жүгінеріңді білмей дал боласың.

Осы жайтты ескеріп біз де Шымкент қаласынан шақырған жеріңе келіп, көлігіңді жөндеп беретін арнайы мамандарды іздедік. Интернеттен қарап едік, көзімізге ең алдымен Ресейдің «Ангел» деген автоклубы түсті. 22 жылдық тәжірибесі бар көлікке қызмет көрсету кешені сізді кез келген жағдайда да жолда қалдырып кетпейді. Ол үшін қызметкерлердің арнайы көліктері мен құрылғылар бар. Бағасы жасалатын жұмысына, ауыстырылатын қосалқы бөлшегіне, жолдың алыс-жақындығына қарай белгіленеді. Ал өз ісінің тәжірибелі мамандары апта бойы 24 сағат қызмет көрсетеді.

Бізде қалай?

Жол үстінде бұзылған көлікті арнайы автосервис мамандары келіп жөндеп беретін қызмет түрі Шымкент қаласында да бар. Ғаламторды тағы бір шарлап шығып тек Мұрат Калибековті ғана таба алдық. Көлікке қызмет көрсететін өзге мамандарға қоңырау шалып едік, бірі тұтқасын көтермесе, енді бірі ондай қызмет көрсетпейтінін айтты. 

Мұраттың бұл кәсіппен айналысып жүргеніне 8 жыл болыпты. Сондықтан да, оны қалада біраз адам біледі. Көлігімен жол ортасында қалып кетсе, бірден оған хабарласады. Мұрат та мүмкіндігінше көп жүргізушілерге қызмет көрсетуге тырысады. Шақырған жерге өз көлігімен лезде жетіп барады. «Жолға шықсаң сайлан, Бес қаруыңды байлан» дегендей қайда жүрсе де құрал-саймандарын, аккумулятор қуаттайтын құрылғысын және тағы басқа қажетті заттарын тастамайды. Айтуынша, жүргізушілерді көбіне электроника жағы мазалайды екен. Оталмай қалу, аккумулятор отыру, құлыптанып қалған есікті ашу, сигнал дабылын өшіру деген секілді. Қазір Мұратты тек қала ішінде ғана емес аудан, облыс арасындағы ұзақ жолда қалып қойған жолаушылар да шақырады. Тіпті, жақында Тараз, Байқоңыр өңірлерінен де қоңырау шалып жәрдем сұрағандар бар екен. 

– Халық мұндай қызметке біртіндеп үйреніп жатыр. Бұрындары жол үстінде қалып қойса таныс-туыстарына немесе эвакуатороға қоңырау шалып гаражға апаратын. Өздері көлік жөнделгенше жаяу жүре беретін. Ал қазір ешкім бір күн қара жаяу қалғысы келмейді. Сондықтан, бізді шақырып, бірден жөндеп алғанды құп көреді. Кейде бір күнде 4-5 көлік жөндесек, кейде бір көлікті бір күн жөндейтін кездер болады. Есімде ерекше қалған «Пежо» маркалы көлік. Оны маған дейін де бірнеше автоэлектриктер жөндей алмаған екен. Мен де күні бойы темір тұлпардың сырқатын таба алмадым. Кейіннен барып қана белдегі (бабина) бұзылғанын көріп, ауыстырдық, – дейді автокөлік шебері Мұрат Калибеков. 

Дегенмен, елімізде жол үстінде бұзылған көлікке шетелдегідей үлкен команда болып, кешенді қызмет көрсетпейді Бізде жеке бір адамнан ғана тұратын қызмет бар. Соған сай тек бір ғана қызмет түрі көрсетіледі. Мәселен, көлігіңіз жүрмей автоэлектрикті шақырдыңыз делік. Ол бұзылған көлікті шұқылап көріп, ақауы электр жүйесінде емес, моторында десе, мотористі бөлек шақырасыз. Барлық маман қызметкерлері бір жерге топтастырылған көлікке кешенді қызмет көрсететін орындар өкінішке қарай бізде жоқ екен. Ал Орал қаласында «Шаңырақ» техникалық кешенді қызмет көрсету орталығы болғанымен, олар жолда қалып қойған жүргізушілерге барып қызмет көрсетпейді. Көлігің бұзылып, жолда тұрып қалған жағдайда, қоңырауыңды қабылдап, лезде жетіп келетін, автокөліктің ақауын тауып, техникалық көмек көрсететін арнайы орталық болса, жүргізушілер тығырықтан қысылмай шығар еді. Ол үшін орталық автошебер мамандармен – диагностик, моторист, электрик, механик, тағы басқа кәсіби щеберлермен жасақталып, жан-жақты техникалық қызмет көрсетуге кепілдік бере алатын болуы керек. Мұндай сервистік көмек шетелдерді айтпағанда, көрші Ресейдің қалаларында әлдеқашан қалыптасқан. Демек осындай өркениет қадамдары біздің елімізде де өз жүйесін тапса, жол азабының да мәселесі оңтайлы шешілер еді. Демек, жолда тұрып қалған көлікке «жедел жәрдем» қызметін атқаратын кешенді техникалық қызмет орталығын ашатын кез келді. Сіз бұған не дейсіз, жүргізуші қауым?

Әрине аурудың жақсысы жоқ екені белгілі. Дегенмен, халық арасында «Жаман ауру» аталып кеткен қатерлі ісіктен қазіргі таңда әлемде 7 миллион, елімізде 17 мың адам көз жұмады екен. Бұл көрсеткіш 2020 жылға дейін 1,5-2 есеге дейін артуы мүмкін дейді мамандар. Жыл сайын жаңа құрылғылар, түрлі дәрілер шығарылып жатқанымен дәрігерлер науқастарды толығымен ажал ауызынан аман алып қала алмауда. Керісінше, ауру күшейіп, көпшілік көп мән бере-бермейтін жерлерден пайда болуда. Мәселен, адам денесіндегі қал, мең және басқа да қара дақтар онкологиялық аурудың ошағы болуы мүмкін екен. Әсіресе күнге қызғанда, жол апатына түскенде ауру қозады. Мұндай жағдайда мамандар ертерек дәрігерге көрініп, қатерлі ісіктің қандай түрі екенін анықтаған жөн дейді. Осыған орай, «№11 Шымкент қалалық емханасы» МКҚК-ның дәрігері, онколог, маммологы Карибжан Камаловпен сұхбаттасқан едік.

 – Карибжан Османұлы, денедегі мең, қал және басқа да қара дақтар қалай қатерлі ісікке айналады? 

– Жалпы ісік қатерлі немесе қатерсіз деп екіге бөлінеді. Денедегі кез келген қал, мең, без немесе қара дақтардың көлемі ұлғайып, суланып, қызарып, қышып, үстінде түгі болып, ол түсе бастаса аурудың алғашқы белгілері басталып жатыр деген сөз. Адам денесінде жиырмадан астам қал болатын болса қатерлі ісіктер тобына кіреді. Қал қандай кезде қозуы мүмкін? Қал ыңғайсыз жерде орналасып, киім киген кезде жиі ілініп, қышып, көп қатынас болса қозып, қанап кетеді. Бұл да қатерлі. Сонымен қатар, физиокабинет, парофин, массаж секілді және басқа да ыстық процедуралар жүргізіліп жатқан кезде ісіктер ыдырап, капсуласынан шығып, ұлғаюы мүмкін. Мұндай жағдайда мұқият қарау керек. Зиянсыз, қауіпсіз ісік болатын болса, тері қабатына жабыспаған, тегіс, ары-бері қозғалатын болады. Ал егер қатерлі ісік болса, қызарып, ұлғайып, суланып, жан-жағына тағы да без тастап, түктері түсіп қалып мазалауы мүмкін. Жаңағы қауіпті белгілер байқалса дер кезінде дәрігерге көрініп, алдын алған жөн. Айта кетейін, кез келген дақ немесе ісікті қысуға, сығуға, езуге болмайды.
– Бұл қаншалықты қауіпті?
– Бұл дақтар, ісіктер, қатерлі клеткалардың ішінде болса, қозып, көбейіп лимфа бездері арқылы басқа органдарға метастаз тастауы мүмкін. Ол дегеніңіз рак секілді, қалқаншаларымен тістеп-тістеп көбейіп кете береді деген сөз. Бүйрек, бауырға және тағы басқа ішкі органдарға өтіп кетсе, ол орган жарамай қалады. Мұндай кезде емнің бірден бір жолы хирургиялық отамен алып тастау болады. Оны хирургиялық жолмен алғанның өзінде, ота жасап алынған нәрсені гистологиялық әдіспен тексеру керек. Міне нақты осы тексерілуден кейін барып қана нүктесі қойылады.
– Мұндай ісіктер терісі қара адамдарда аз болады. Азиялықтарға қарағанда Еуропалықтарда көбірек кездеседі. Өйткені, қара теріден бөлінетін меланоциттар ракқа қарсы күрес жүргізеді. Ал ақ терілерде меланоциттар аз мөлшерде бөлінеді. Байқасаңыз австралиялықтарда, теңіз жағалауларындағы адамдардың денелерінде сепкіл секілді қара дақтар жиі кездеседі.
– Қазіргі таңда адамдардың арасында қандай онкологиялық аурулар көбірек кездесіп жатыр?
– Қазір адамдардың көпшілігінің ауыз қуысы, дене тері қабаттары, жатыр мойын, тік ішек секілді жерлердегі ісіктердің пайда болуы көбірек кездесіп жатыр. Ол дегеніміз аталған мүшелерде лимфа бездері үлкейіп, жара пайда болған жер ісініп кетеді. Ал ішкі құрылыстарда әсіресе асқазан, бауыр, өңеш, тоқ ішіек секілді жерлерде пайда болуы одан да қауіптірек. Өйткені, ішкі органдарда пайда болған қал, мең, дақтардың, ісіктердің бастапқы белгілері байқалмайды. Мәселен, тік ішекте басталса оны тек іш қатқан, үлкен дәрет қиындаған кезде бірақ біледі. Тіпті дәрет соңында қан белгілері байқалуы мүмкін. Ал асқазан жолдарындағы созылмалы гастрит, асқазан жарасы ауруларымен ауыратындар дер кезінде емін алмаған, диетасын дұрыс сақтамаған. Бұл өз кезегінде қатерлі ісік ауруларына алып келуі бек мүмкін.
– Онкологиялық аурулар негізінен қандай жағдайларда пайда болады?
– Себептері әр түрлі. Қоршаған ортасы таза болу керек. Жейтін тамағына мән беру тиіс. Бұған әсіресе құрамында бояуы бар тағамдар әсер етуі мүмкін. Сондай-ақ, жас кезінде шаң-тозаңда немесе түтінде көп жұмыс істеген адамдарда жиі кездеседі. Вирустық, бактериялық клеткалардың ретсіз бөлінуінен де болады. Иммунитет жоғары болуы керек.
Қазір міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі енгізілді. Осыны пайдаланып, дәрігерге жиі қаралып, скрининг тексеруден өтіп тұрған дұрыс. Бұрын онкологиялық аурулар жасы егде адамдарда кездесетін, қазір жастарда да жиі байқалатын болды. Ауруға шалдықпай жатып ден саулығы мен тән саулығына көп мән беру керек. Қазақта «Білімнен қымбат досың жоқ, Аурудан бетер қасың жоқ» деген сөз бар. Сондықтан, «Жас жігіттің жарасы, Жол-жөнекей жазылар» деп жүре бермей, дәрігерге уақтылы қаралып тұруға кеңес беремін.
– Әңгімеңізге рахмет!

Қазір жаздың қақ ортасы. Қауын-қарбыз, жеміс-жидектер пісіп, шомылу маусымының нағыз қызған шағы. Әсіресе, Оңтүстік өңірде. Шілденің шіліңгір ыстығында ауыл тұрғындары таң сәріден жұмыстарын бітіріп, тал түсте малды су жағасына түсіріп, күннің көзі қайтқанға дейін қою көлеңкенің құшағына кетеді. Ал қала ішіндегі күйбең тіршілік бір сәтке де тоқтаған емес. Сондай кезде денеңді сергітіп, 62 тамырыңа қан жүгіртетін Қошқар атаның суық суына күмп еткің келеді...

Суының емдік қасиеті бар, Шымкент шаһарын қақ жарып өтетін Қошқар ата өзеніне түс еңкейе келдік. Ағаштардың көлеңкесі созылып, саясына адамдарды шақыра түскендей. Арнайы шомылуға арналған жерде адам қарасы өте көп. Жас жеткіншектер салқын суға түсіп, ойын ойнап, улап-шулап жүр. Ал үлкендер жағы салқындаудан бөлек, судың емдік қасиетін де ескеріп келген. Шомылып болған соң күнге денесін күйдіріп, қызған тастың үстіне отырады. Бұл да бір халықтың емдік терапиясы. 

Өзен жағасына киім ауыстыратын арнайы орындар мен көлеңкелі сәкілер қойылыпты. Саясындағы бір атамыз киімін киіп, жүргелі тұр еді, қасына барып, жөн сұрастық. Аты Жолдас. Алматыдан келіпті. Қан қысымы болғандықтан, Қошқар ата өзеніне жиі түседі екен. Осы жерді ретке келтіріп, арнайы шомылатын орын әзірлеген азаматтарға үлкен ризашылығын білдірді. Себебі, «Бұл судың тек қан қысымын ғана емес, буын, тері ауруларын, ас қорыту мүшелерін де емдейтін қасиеті бар» дейді.
Атамызбен аз-кем әңгімелесіп болған соң, назарымыз денесі күнге әбден күйген егде кісіге түсті. Есімі Қайрат. Бұл кісіні Қошқар атаға жиі келетіндер жақсы біледі екен. Өйткені, ол таң атқаннан қара кешке дейін осы жерде. Суға түскенінен, күн астында отыратыны көп. Сондықтан да терісі күйіп, ерекше түске енген.

 Біле жүрейік!

Өзеннің суы шипалы. Бұрын бұл жерде бұлақ көп болған. Сондықтан да Мыңбұлақ аталған. Қошқарата кезінде соның біразының көзін ашып, халықтың алғысын алыпты. Деректерге сүйенсек, Қошқарата XI ғасырда өмір сүрген. Шын аты – Қылыш. Төртінші атасы Арқар деген ержүрек, батыр кісі болған екен. Сол атасы «Сен Арқардай бола алмассың, қошқардай бол» деп батасын берген. Содан бері Қошқарата атаныпты дейді аңыз. Бұл өзен бастауын Қазығұрт тауының төмен тұсынан алады.

— Өзен суына түсіп, күнге қақталып жүргеніме 15 жылдан асты. Күн сайын таңертең келіп, 12:00-ге дейін бір түсемін. Ертерек келген тіпті жақсы. Кейін түс қайта 4-5 шамасында қайтадан 3-4 сағат демаламын. Денсаулыққа пайдасы көп. Мұны кейде қыс мезгілінде де жасаймын. Бірақ ол кезде басқа әсер береді, - дейді 63 жастағы Қайрат ағамыз.
Қошқар ата өзені жер астынан шығып жатқан мөлдір әрі мұздай бұлақ суы. «Ой сұрақтан, су бұлақтан бастау алады» дегенді ескеріп, бастауға қарай бет түзедік. Жол-жөнекей өзеннің майда балықтарын тамашалап, салқын бидай көжеден дәм таттық. Өзен басындағы «ауа райы» керемет. Адамдар бұлақ маңындағы көк шөп үстіне дастархан жайып, демалып, айдарынан жел есіп отыр. Ара-арасында суға бір сүңгіп келеді. Кейбіреулері шомылып болып, еріндері дірілдеп жағада отыр. Қазір оларға ми қайнаған ыстық титтей де сезілер емес. Оның үстіне шомылатын жерге көлеңке түсіп, судың салқындығын бір қалпында ұстап тұр. Оларды көріп суға түспеген біздің денеміз салқындап қалған ба қалай өзі?
Тағы бір жайт – өзен маңында жаттығып жүрген спортшылар көп. Дене шынықтыруға арналған бір емес, екі белтемір бар. Жүгіруге де қолайлы. Ыстықтасаңыз суға бір түсіп аласыз. Рахат!
Осылай біз де біраз жайтты көзімізбен көріп, кері қайттық.
Шымкентте жаздың ыстығында жаныңызға жайлы жер іздесеңіз, Қошқар ата өзеніне келіңіз. «Неге?» десеңіз, біріншіден – ақысыз, тегін. Екіншіден – қаланың ортасында орналасқандықтан, көпшілікке жақын. Үшіншіден – таза, денсаулығыңызға пайдалы. Төртіншіден, бесіншіден... деп кете беруге болады. Қысқасы барды бағалайық, ағайын!

Биыл Елордасы Астана 19 жасқа толды. Бүгінде ол тек Қазақстанның ғана емес әлемдік аренада бейбітшілік пен татулықтың, әсемдік пен әдеміліктің символына айналды. Астананың күннен күнге көркейе түсуі еліміздің әр өңірінен келген азаматтардың бір атаның баласындай тіл табысып әрекет етуінде болса керек. Қазірде бас қаланың дамуына өз үлестерін қосып жүрген Оңтүстіктің тұрғындары аз емес. Солардың бірі белгілі журналист, танымал асаба, «Қазақ радиосының» дикторы – Досымжан Ермұрат. Ол өзінің Астанаға алғаш келген кездерін тебіреніспен, ерекше сезіммен еске алады.

– Досымжан Ануар-ұлы, бас қалаға қай жылы және қандай мақсатта келген едіңіз?
– Осы сұрақ қойылған сайын жаным жабырқап, жүрегім ауырады. Мектеп бітіріп, грантта оқимын деп Астанаға жол жүрер сәтте марқұм әкем төсек тартып қалды. Бұл жалындайтын, білім алатын кезімде маған өте ауыр тиді. Осы жылы менің оқуым да оқымауым да екіталай еді. Өйткені анам «Балам оқымай-ақ қойсаң қайтеді. Грантқа түсе алмай қалсаң, оқуыңа төлейтін ақша да жоқ. Одан да әкеңнің қасында қалып, бізге қолғанат бол» деп кеңесін айтты. Бірақ, мен «Жоқ, білім алып, қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болып, отбасыма, ауылыма көмегімді тигізейін» деп, жалғыз өзім 2003 жылдың жазында Елордаға келдім. Оқуға дайындалып, Еуразия ұлттық университетінің грантын ұтып алдым. Осылайша менің астанаға келуім арқылы ауылдағы біраз қасаң түсінікке нүкте қойылды деп ойлаймын. Өйткені, біздің ауылда «Қазір барлық жерде ақша. Бармақ басты, көз қысты әрекеттер көп» деген пікірлер айтылды. Ал мен оқыған адамға жол ашық екенін дәлелдеп, ОҚО, Сарыағаш ауданы, Жаскешу елдімекенінен тұңғыш мемлекеттік грантты жеңіп алдым.
– Алғаш келгеніңізде Астана қандай еді?
– Биыл Астанаға келгеніме бақандай 15 жыл болады екен. Сол 15 жыл ішінде Астананың өзгергенін көз көрді. Арқадағы арман қалаға алғаш келген кезде Астананың ана шеті мен мына шетін жаяу аралап өтетін шағын ғана болатын. Сол жағалау болмады. Өте суық еді. Қазақша сөйлейтіндер өте сирек. Астанаға алғаш келген кезде мұндағы халықтың 70 пайызы өзге ұлттар болатын. Бір ғана қазақ мектебі бар еді. Ал қазір барлығы өзгеше. Керісінше. Астана ең бірінші кезекте жергілікті халықты өзгертті. Содан бері қалаға қала қосылып, сол жағалау пайда болды. Жан-жағында 80 мың гектар орманы бар, орманында жосып жүрген елігі бар, аспанында қаптаған қырғауылы бар қалаға айналды.
Астананың арқасында оңтүстік пен солтүстік, батыс пен шығыс азаматтары әріптес, қызметтес, дос болып араласудың соңы қазір, құдаласуға ұласып жатыр. Ең бастысы, Астана барлық облысты біріктіруші орталыққа айналды.
– Сіздің асабалық өнеріңіздің де бар екенін білеміз. Оңтүстікте той басқаша. Ал Астанада ше? Тойларда қазақылықтың нышаны қандай?
– Мамандығымыз филолог болғаннан кейін Астанадағы тойларды, іс-шараларды жүргіздік. Алғашқы кезде Астананың тұрғындары орысша әндер тыңдап, би билесе, қазір бірде-бір той домбырасыз, күйсіз, дәстүрлі әнсіз өтпейді.
Биыл қолыма микрофон алып, той басқарғаныма тура 13 жыл болыпты. Осы 13 жылда бас қалада 468 қызды ұзатып, 312 жігіттің үйлену тойын өткізіппін. Олардың барлығы бүгінде бір-бір әулет. Көпшілігі хабарласып «Досымжан, Алла қалап сәбилі болдық, шілдехана тойын да өзіңіз өткізсеңіз» деп, тізгінді маған ұстатып жатады. Асаба үшін бұдан артық мәртебе жоқ шығар. Басты ұраным «Той – тәрбие мектебі» деген қағиданы ұстанып, мәдениет шеңберінен шықпау.
– Журналист ретінде қандай жұмыс істедіңіз? Кімдермен әріптес болдыңыз?
– Менің журналист болсам, диктор болсам деген арманым болатын. Теледидарда диктор болғым келді. Рабиға Аманжолова, Думан Хамит, Әбдірәлі
Бөлебайдың жүргізген жаңалықтарын көріп, еліктеп өстік. Ауылда өзімізше айнаға қарап жаңалықтар оқитынбыз. «Қазақстан» ұлттық арнасында тілші болып та істедік. Онда мүйізі қарағайдай ағаларымызбен әріптес болдым. Атап айтсақ,
Әлімжан Сабыржанұлы, Махат Кәбірұлы, Еркін Таңатқан-ұлы, Ғабит Ұзақбай, Айбек Қобдабайұлы, Мейіржан Әлібекұлымен әріптес болу бақыты бұйырды.
Арасында құрылыс, мал шаруашылығында кәсіппен айналыстық. Астанада кәсіп бастаймын дегендерге барлық жағдай жасалған. Тек өзіңіздің тарапыңыздан тәуекеліңіз, махаббатыңыз болса өз кәсібіңізді дөңгелетуге болады.
Ал қазіргі таңда Мәди Манатбек бастаған, Қожан Мұстафа, Ләззат Ноғайбай, Базаргүл Үмбетова, Мұхамедали Болатұлы секілді кәсіби мамандармен жұмыс істеп келе жатырмыз.

– Өзіңіз туралы мәліметтегі жеке қызығушылығым деген жерге «Футбол, футбол және футбол» деп жазыпсыз. Астанада бұқаралық спортқа, оның ішінде футболға қызығушылық қандай? Жағдай жасалған ба?
– Футбол – менің екінші өмірім. Егер мен журналист болмағанда футболды таңдайтын едім. Бұл – миллиондар ойыны. Жер бетінде оны жақсы көрмейтіндер сирек. Астанада қолымыз қалт ете қалса доп теуіп кетеміз. Бұл қалада кез келген спортпен айналысуға жағдай жасалған. Әрбір тұрғынүйдің алаңында спорттық құрылғылар көп. «Астана Аренананың» арқасында жастардың футболға деген қызығушылығы арта түсті. Мәселен, оған Фернандо Торрес, Антуан Гризман, Месут Өзіл, Златан Ибрагимович секілді атақты жұлдыздар келді. Осылайша Астана тек футболдың ғана емес басқа да спорт жұлдыздарымен даңқы шыққан қалаға айналып отыр.
Астаналық журналистердің «Бақ лига» деген біріншілігі бар. Оған да жағдай жасалған. Былтыр қысқы маусымнан бастадық. Алғашқы маусымға 11 команда қатысса, қазір жазғы маусымына 14 команда қатысып жатыр.
– Астана күніне орай оқырмандарымызға лебізіңізді білдірсеңіз...
– Алда келе жатқан Астана күні құтты болсын! Барымызды бағалайық, елдің шүкірлігімен жердің бүтіндігіне жеткізген азаматтарға қолдау көрсетейік, басшымызға қосшы болайық. Бұл Астана бұған дейінгі астаналардың жиынтығы секілді болып көрінеді. Өйткені Астана көшелеріне бұрынғы қазақ тарихындағы Астаналардың атауы берілген. Ордабалық, Суяб, Сарайшық, Сығанақ, Түркістан сияқты. Осы бақытымыз баянды болсын. Ешкімнің есігіне қарамайтын, өз шамамызды өзіміз бағалайтын елге айналайық. Азаматтарға айтарым, тойған белді емес, туған елді жырлайық, туған елді сөз қылайық, соны бақытымызға балайық.
– Сүбелі сұхбатыңызға рахмет!

2012 жылы еліміздің бас қаласы Астананың туған күніне орай Шымкенттегі даңғылдардың біріне «Астана» атауы берілген болатын. Күннен күнге көркейіп келе жатқан даңғылдың қазіргі келбетіне көз тоймайды.

«Астана – халқымыздың жүрегі» атты
жалпы ұзындығы 60 метр,
биіктігі 7 метрлік монументалді ескерткіші қойылған

Ұзындығы үш шақырымға созылған даңғылдың бойында Оңтүстік Қазақстан облыстық әкімшілік ғимараты, Ж.Шанин атындағы қазақ драма театры, «Түркістан» сарайы, жаңа әкімшілік іскерлік орталығы, «Метро» сауда орталығы және тағы бірқатар ірі көпқабатты тұрғынүйлер бой көтерген.
Ал Сейдолла Бәйтереков пен Астана даңғылының қиылысына «Астана – халқымыздың жүрегі» атты жалпы ұзындығы 60 метр, биіктігі 7 метрлік монументалді ескерткіші қойылған. Ескерткіштің ортасында Қазақстанның бас қаласының негізгі нысандары бедерленсе, екінші бетінде «Астана даңғылы» деген үлкен жазу бар.
Осылайша Астана даңғылы Шымкенттің қарқынды өсіп келе жатқан жаңа магистральі мен ескі қаланы байланыстырған алтын көпірге айналып отыр.

Қаратау ауданына қарасты «Сайрам» тұрғын алабындағы «Наурыз» саябағы қайта жөндеуден өтті. 26 жылдан бері алғаш рет жөндеу көрген саябақтың салтанатты ашылу рәсіміне облыс әкімі Жансейіт Түймебаев пен қала әкімі Ғабидолла Әбдірахымов қатысты.

– Астана күні мерекесі қарсаңында Шымкент қаласында да үлкен шаралар өтуде. Сол айтулы шаралардың бірі сіздер үшін арнайы ашылып отырған саябақ. Сайрам қалаға қосылғалы бері тұрғындардың жағдайын жақсартуға арналған бірқатар жұмыстар жасалып жатыр. Мына саябақ соның бір көрінісі, – деді Жансейіт Қансейітұлы. 

Аумағы 8 гектар жерді алып жатқан демалыс орны облыстық бюджет есебінен қайта қалпына келтіріліп отыр. Атап айтқанда, көгалды суару, мәселесі шешіліп, травертинмен әрленген жаңа мәрмәр тақтайшалар бой көтерді. Сондай-ақ саябақтың кіреберісі, орындықтар жаңартылып, жасанды су қоймасының жағасы бекітілді. Ал саябақтың жөндеу жұмысына «Қуат құрылыс» ЖШС 180 миллион теңге жұмсаған.
Айта кетейік, «Наурыз» саябағы 1991 жылы ашылып, осы уақытқа дейін бірде-бір рет жөндеу жұмыстарынан өтпеген.

Шымкент қаласының солтүстік беткейінде жалпы аумағы 76,4 гектарды құрайтын «Қазына» этно-тарихи кешені орналасқан. Тарихи және мәдени-сауықтыру секілді екі бөліктен тұратын кешеннің құрылысы 2012 жылы басталып, 2015 жылы пайдалануға берілген. Оның алғашқы бөлігінде «Этносаябақ», «Бәйдібек би» ескерткіші, «Қазақ хандығына 550 жыл» монументі, «Ұлы жібек жолы» сәулеттік композициясы, даналар сөзі орналасқан. Ал, мәдени-сауықтыру бөлігінде «Жайлаукөл» саябағы, «Наурыз» алаңы, «Қазақ ауылы», ипподром, тарихи-өлкетану мұражайы, әдеп-ғұрып және салт-дәстүр орталығы бар. Әрқайсысы Қазақ халқы мен көне Шаһардың терең тарихынан сыр шертеді. Солардың бірі ашық аспан астындағы – «Этносаябақ».

«Этносаябақ» «Бәйдібек би» ескерткіші жақтан қарағанда оң жақ бетте орналасқан. Жасыл желек баққа кірген бойда ең алдымен көзіңізге субұрқақ түседі. Жай субұрқақ емес. Әуенмен мың бұрала билейтін субұрқақ. Ол кешкі 19:00 мен 22:00 аралығында қала тұрғындарына керемет көңіл күй сыйлайды. Одан сәл жоғары көтерілсеңіз екі сарқыраманы көресіз. Таудың төбесінен етегіне төгілген су, саябақ бойлап ағып жатыр. Сылдырап аққан судың дауысы жаныңызға рахат сыйлайды. Көзіңізді жұмсаңыз Оңтүстіктің аптап ыстығын ұмытып, тау бөктерінде жүргендей сезімде боласыз. Ал саябақтың бірнеше жерінде орналасқан шатыр астындағы сөрелер (ротон) жастардың жиі бас қосатын мекеніне айналған. 

– Мұнда қала тұрғындарынан бөлек, шетелдік туристер де көптеп келеді. Әсіресе түнгі мезгілде. Өйткені, осы уақытта субұрқақтар қосылып, түрлі түсті жарықтар жанады. Оның үстіне ағаштар мен шөптерді кешкі уақытта суғарғандықтан, саябақтың іші өте салқын болады. Бақтың жап-жасыл түске еніп жатқаны жақсы ғой. Сонымен қатар, орылған шөптердің тез жиналуын, қоқыстың тасталмауын, адамдардың жасыл жерлерді аяқпен таптамауын, велосипедпен жүрмеуін жіті қадағалаймыз, – дейді этносаябақ әкімшісі Мәлік Асқаров. 

Статистикаға сүйенсек, еліміздегі тарихи ескерткіштердің 80 пайызы Оңтүстік өңірінде екен. Жалпы алғанда, облысымызда 505 тарихи-археологиялық нысан бар. Алайда, бұлардың барлығын аралап, тарихымен терең танысуға көпшіліктің мүмкіндігі бола бермейді. Ал «Этносаябақтың» жоғары жағында орналасқан 20-дан астам тарихи-сәулет ескерткіштің макеті арқылы сол қасиетті орындармен танысуға мүмкіндігіңіз бар. Қатар-қатар тізілген Арыстанбаб, Үкәш Ата, Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи, Отырар, Баба түкті Шашты Әзіз, Кемеқалған әулие, Қарашаш ана секілді киелі орындар тарихтың терең иіріміне тартады. Бұл әсіресе өзге ұлт өкілдерінің тарихымызбен жан-жақты танысуына жол ашады. 

Этносаябақта аттракциондар, түрлі әткеншектер жоқ. Өйткені, көпшілік мұнда қаладан алшақ кетіп, табиғат ананың құшағына енгендей әсер алуға келеді. У-шудан бір сәтке арылып, тамаша мекеннен күш-қуат алуды қалайды. 

Облыстың бұрынғы әкімі Асқар Мырзахметов аталған тарихи кешеннің ашылу салтанатында: «Қазына» этнотарихи кешені шаһар келбетін айшықтайтын бірегей нысанға айналды. Бұл – бабалардан мирас болған ұлы мұраны көздің қарашығындай сақтап, кейінгі ұрпаққа аманат ету бағытындағы іргелі жобаның бірі», – деген болатын. Расында да, қазір бұл құндылықтарымыздың маңызы артпаса кеміген емес. Болашақта бұл Этнотарихи орындар тек Шымкенттің ғана емес, қазақ тарихын айшықтайтын дүниеге айналмақ.

Суретті түсірген: Береке Сейітжаппар

Этносаябақ – гректің «этно» - ұлт, халық, латынның қоршап қою деген сөзінен шыққан құнды заттардың көшірме макеттері арқылы жасалатын ашық аспан астындағы саябақ, мұражай. Мақсаты – ұлт құндылықтарын заманға сай үлгіде сақтап қалу. Мәселен, тарихы, кесене мен киелі мекендері, салт-дәстүр, тұрмыс-тіршілігі секілді. Осы арқылы ел байлығын насихаттап, туризм бизнесін дамыту.