Шымкент келбеті

«Күш атасы – Қажымұқан» анимациялық фильмінің тұсаукесері елордадағы Оңтүстік Қазақстан облысы күндері аясында өткен маңызды шаралардың қатарынан көрінді. Астана қалалық «Оқушылар сарайына» көрермен лық толды.

Оқиға желісі шаңыраққа сәбидің келуімен басталады. Алдымен кішкентай ғана қызыл шақаның картинасымен шатастырып, артынша алып ұлдың туғанын көрсетіп, көрерменді бір күлдіреді. Содан кейін балаға есімін бергелі отырған жігіт әкесін көргенде әдепсіздік танытқаны үшін кешірім сұрайды. Қабағы қатулы атасы немересін қолына алғанда жадырап сала береді де «Мұқан» деп ат қояды.

Әр кадр санаулы секундқа созылғанымен, көрерменнің есінде қаларлықтай әсерлі. Бұдан кейін немересіне сүт тасып бәйек болған әжейдің абдырағаны, кішкентай ғана қомағай сәбидің кекірік атқаны, иттің аузындағы сүйекті тартқанда үйшігімен қоса сүйреп әкелетін күштілігі, бәрі-бәрі баланың бал қылығымен бірге оның тасыған күшінен хабар беріп отырады. 

Мұқандайын алып күшпен бірге ауырдың астымен, жеңілдің үстімен жүріп, өзгенің еңбегін иеленіп кететін қулық та өсіп келе жатқанын картина авторлары жақсы көрсете алған. Ер жеткен Мұқан қыстың қаһарына дес бермей, әлсіреген атын арбаға салып, өзі сүйреп әкелгені, балшыққа батып қалған байдың бұқасын бір-ақ жұлқып тартып шығарғанын досы «біз Мұқан екеуміз жасадық» деп, жарияға жар салып, елді таңғалдырып жатады. Бұл көрініс көрерменді күлкіге қарық қылғанымен, аз ғана секундта терең ой салып кетеді.

Жігіт Мұқан күшімен көзге түсе бастағанда оны үлкен қалаларға шақырушылар көбейеді. Сондай сапардың бірінде алаңға байқаусыз шығуы бір мықтымен белдесуге дөп келеді. Күш сынасудан бас тартпаған намысты қазақ балуанының жеңісті кездесулері сол сәттер басталады.

Заманауи 2D форматта жасалған анимациялық фильм Елбасы Н. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» мақаласында көрсетілген «Туған жер» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында облыс әкімі Ж. Түймебаевтың тапсырысымен түсірілген. Фильм Шымкент қаласындағы «САҚ» киностудиясында әзірленді. Көрсетілім режиссері – Батырхан Дәуренбков және сценарий авторы, продюссері – Бақытжан Құлжабаев. Бас оператор – Фурхат Саипов, композиторы – Руслан Шынықұлов.

Анимациялық фильм – өскелең ұрпаққа қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой балуан, күш атасы Қажымұқан Мұңайтпасовты насихаттау арқылы спортқа деген қызығушылығын арттырып, адалдыққа, намысшылдыққа, отансүйгіштікке үндейді. Салауатты өмір салтын ұстануға, қазақша күреспен айналысуға, қазақ батырларымен мақтанып, тарихқа тереңірек бойлауға шақырады.

Балуан бабамыз Қажымұқан Мұңайтпасовтың Саракикимен күресін суреттейді. Сонымен қатар, ел аралап өнер көрсетіп, содан түскен қаржыға әскери ұшақ жасатып, ІІ дүниежүзілік соғыста Отанды қорғау жолында солай үлес қосқаны кеңінен насихатталады.

ЭКСПО-2017 көрмесі аясында тамыздың 29 жұлдызы мен қыркүйектің 3-і күндері аралығында Оңтүстік Қазақстан облысының Астанадағы күндері өтеді. Онда елорда тұрғындары оңтүстік өңірдің тарихи-мәдени құндылықтарымен танысып, қазақ тарихында елеулі орын алатын жәдігерлерді тамашалай алады. Көрме барысында қазақтан шыққан тұңғыш кәсіпқой балуан Қажымұқан Мұңайтпасовтың жеке заттары да ЭКСПО қонақтарына ұсынылмақ. Біз бүгінгі жолсапар жазбамызда Ордабасы ауданы Темірлан елдімекенінде орналасқан Қажымұқан музейі туралы баяндамақпыз.

Қазақ даласының батыры

Қазақта Қажымұқанды кім білмейді. Халқымыз «күш атасы» деп басқаны емес, дәл осы Қажымұқанды атаған. Оның тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнаған қазақтың мақтанышы, алып күш иесі екенін әдеби-тарихи кітаптардан оқитынбыз. Ол күрес өнерінің бірнеше түрін жетік меңгерген, әлем чемпионы атағына қол жеткізген тұңғыш қазақ батыры. Заманында 54 мемлекетте додаға түсіп, 48 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты XX ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болыпты. Мұны ерлік демей не дерсіз.

Қара күшімен жұмыр жерді мойындатқан балуан қандай болған? Ол нендей ерліктер жасаған? Міне, бұл сұрақтарға Темірлан елдімекенінде орналасқан Қажымұқан музейінен толық жауап алуға болады. Үш мыңнан астам жәдігері бар музейге таяуда арнайы бардық. Музей Шымкенттен 40 шақырымдай жерде, «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» автожолының бойында орналасқан. Туристерге әбден қолайлы. 2001 жылы халық демеушілігінің және күш атасына лайықты құрмет деп біліп жекеше демеушілік еткен ел азаматтарының арқасында ұлттық нақышта салынған арнайы жаңа ғимарат еңселі екен. Бүгінде Қажымұқан атындағы облыстық спорт мұражайы мемлекеттік мекемесі болып құрылып халыққа кеңінен қызмет етіп келеді. Музейдің ішкі көрінісі де жанға жайлылық сыйлайды. Балуанның үй жиһаздары, ыдыс-аяқтары тұр. Көрпе-төсегіне дейін осында. Аяқ-қолымызды жазып, күш жинап, өзіңді балуанның құтты шаңырағының төрінде отырғандай сезінеді екенсің. Музейдің шаңырағы іштен қарағанда күмбез болып келеді де, сырттан жерді, елді жаудан қорғап өткен қол бастаған сарбаздардың, хан, бектер мен батырлардың шатырындай үшкірленіп жабылған. Ішкі залдың дәл ортада ойып түсірілген цирк аренасы іспеттес құрылысынан қазақы сал-серіліктің, спорттан балуандық өнердің символын байқауға болатындай.

Саракикидің «көзін көрген» жәдігер

Музейдің Темірланнан ашылуы да бекер емес. Тарихи деректерден байқайтынымыз, балуан бабамыздың өмірінің соңғы жылдары Оңтүстікте өткені белгілі. Қажымұқан 1948 жылдың 12 тамызында, 77 жасында қайтыс болып, осы Темірланнан бес шақырым жердегі Қажымұқан ауылында жерленген, қабірінің басына кесене орнатылған. Баһадүр бабамызға арнап Темірлан ауылында алып ескерткіш те бой көтеріпті. Қажымұқан 1871 жылдың 7 сәуірінде қазіргі Ақмола облысының Қараөткел ауылында дүниеге келген, дегенмен Қажымұқанның қай жылы және қай жерде дүниеге келуіне байланысты басқа да пікірлер бар. Өзі кіндік қаным тамған Ақтөбе ауылы (ОҚО, Отырар ауданы) деп отырады екен.

Мұражайдың қызметкері, балуанның немересі Перизат Қажымұқанованың айтуынша, музейге жылына 10 мыңнан астам турист келеді екен. Онда Қажымұқанның тарихи суреттерімен, оның ұрпақтары туралы мәліметтермен де кеңінен танысуға болады. Балуан мінген жайдақ арбаның төрт доңғалағы, бас киімдері, қартайған шағында киген ұзын етек көйлегі мен шалбары тұр. Сұрап білсек, ол көйлек-шалбардың да тарихы қызық екен. Қажымұқан 1945 жылы һакім Абайдың 100 жылдық мерейтойына Семейге барады. Сонда жергілікті халық балуанның көйлек-шалбарын тәбәрік деп шешіп алып, орнына жаңасын өлшеп-пішіп тігіп берген (кейіннен семейліктер оның түпнұсқасын музейге тапсырғанды жөн көрген). Сондай-ақ, бұл жерден балуанның 75 жасында көтерген тасын көре аласыздар. Салмағы – 350 келі. Мұражай залында ел спортының нығаюына зор үлес қосып, намысты қолдан бермей әрдайым жеңіс тұғырында көрінген қазақ спортының және аудан, облыс спортының майталмандарына арналған, сол кісілердің жеткен жетістіктерінен және жеке заттарынан жинақталған «Қажымұқанның ізбасарлары» бұрышы ашылған екен.

Музейде балуанның кезінде пайдаланып тұтынған тұрмыстық заттары, киген киімдері, әлемдік сайыстардан жеңіп алған алтын-күміс орден-медальдарының бірнешесі тұр. Нақты айтқанда, екі ордені, екі медалі бар. Қалған медаль-ордендерінің жоғалуына қатысты жорамал да көп. Айтпақшы, көне жәдігердің ішінде Қажымұқанның 1912 жылы әйгілі жапон Саракики Жиндофуды алып ұрған сәтінде марапаттаған медальдің түпнұсқасы көзге оттай басылады. Музей қызметкерлері бізге ықылас танытып, бұл тарихи медальмен естелік суретке түсуге рұқсатын берді. Қолға ұстап көргеннің кереметі бөлек емес пе. Кеудеңді мақтаныш кернеп, бойыңды намыс буа ма, әлде бойыңа жігер беретіндей ме, әйтеуір, аударып-төңкеріп қызыға қарадық. Мың болғыр әпкелерімізге алғысымызды жаудырдық.

Күресіп жүрген кездегі салмағы...

Медаль туралы айтып қалдық. Мына дерек те қызық. Мәліметтерге сүйенсек, өз заманында балуанның әкесі Мұңайтпас қайтыс болып, Қажымұқанға елге оралу керек болады. Бірақ, қолында қайтарға қаражат болмағандықтан, эстон балуаны, досы Шульцке кепілге біраз медалін тастап кеткен. 

Жәдігерлерді тамашалай жүріп, осы тұста музейдің ғылыми қызметкері Гүлзира Әшірбаеваның әңгімесін тыңдадық: «1993 жылы Санкт-Петербургте «Спортивный трофей» деген атпен жәрмеңке өтеді. Эстон балуаны Шульцтің ұрпақтары осында келіп, Қажымұқан бабамыздың орден-медальдарын аукционға шығарған. Оны белгілі қажымұқантанушы Әлімқұл Бүркітбаев жеке қаражатына сатып алып, кейіннен осы мұражайға тапсырды», – дейді Гүлзира ханым. Ендігі бір деректерде келтіреді, балуан ордень-медальдарын Арыстың жағасына лақтырған екен. Себебі, патшаның орденьдерін тақты деген айыптау көргендіктен. Бұл орайда қажымұқантанушы Ғазизбек Тәшімбайдың да айтары бар. «Кеңес одағы орнаған кезде балуанды патшаның адамы деп қудалаған кездер болған. Тіпті, 6 ай абақтыда жатқан. Міне, сол кезде 48 елден алған алтын-медальдары, мақтау қағаздары қолды болған», – дейді ол.

Балуанның өміріне қатысты қызықты деректер қаншама! Қысқаша тоқталайық. Мәселен, күш атасының салмағы жөнінде. Кезінде мақтан үшін, жастарды спортқа баулу үшін салмағын көтеріп айтатындары болған екен. Шындығында қандай? Балуан өмірін зерттеуші Ә.Қоңыратбаев әдейі іздеп барып, 1946 жылы Қажымұқанмен (1948 жылы дүние салды) кездескенде тұлғасын өлшеп, анықтама берген. «Онда Қажекеңнің салмағы – 174 кг., бойы – 195 см», – дейді. Ал Қажымұқанның жас кезінде күресіп жүрген кездегі салмағы 200 келіден астам болыпты.

Қажымұқан Поддубныймен неше рет күрескен?

Орайы келген соң айта кеткеніміз жөн болар. Күш атасы Қажымұқан мен «Чемпиондар чемпионы» Поддубный күрескен бе? Бұл сұраққа өткен тарих не дейді? Бір деректе Жапонияда екеуі бірін бірі ала алмай бірнеше күн күресіпті. Ал 1913 жылы Парижде өткен әлем біріншілігінде Қажымұқан достықтың белгісі ретінде, Иван Поддубныйға жеңісін сыйлап та жіберген. 

Қажымұқан Мұңайтпасұлының кіндік баласы Рахат Барысұлының дерегіне сүйенейік: «…Берлинде болуы керек. Халықаралық турнир ғой. Екеуі жеңіп шыққан. Поддубный мен Қажымұқан. Қарсылас қалмайды. Бәрі екеуі күрессін дейді. Ең бірінші Қажымұқан оны аяғынан көтеріп, мойнына отырғызып, аренаны бір айналып келіп жерге қойған. Поддубный да солай істеген. Халық тұрып, екеуіне қол соққан».

Қажымұқан боз кілемге шыққан кезде «мен өз ұстазыммен күреспеймін», деген. «Онда залдан шық», десе, «Залдан шықсам шығайын, бірақ күреспеймін», деген. Сонда Поддубныйдан сұхбат алыпты. Ол «Қажымұқанның күші менен басым», деп жауап беріпті. Жоғарыдағы пікірді баспасөз бетінде айтқан Қажымұқан Мұңайтпасұлының шөбересі Қуаныш Ескермес. Жалпы Қажымұқан досын ылғи «Ваня» деп сыйлап өтіпті. Поддубный соғыс біткен жылдары аштан, таршылықтан дүние салған дейді деректерде. Өмірден өтер шағында: «Қазақстанда Қажымұқан деген досым бар еді, соған апарыңдаршы», – депті.

Боз кілемде талай мәрте қарсылас болса да заманында екі балуан айнымас дос болған деседі.

Білгенге маржан

Қажымұқан кәсіпқойлар арасындағы классикалық күрес бойынша әлем чемпионаттарында бірнеше дүркін (1908, 1909, 1911, 1913 және 1914 жылдары) жеңіске жеткен.

Ол поляк қызымен отау құрған. Омбыда мешітке апарып, оған Бәтима деген ат беріп, мұсылман дініне кіргізген. Қажымұқанның әр түрлі уақыттарда төрт әйелі болған, олардан төрт ұлы (Халиолла, Ғабдолла, Айдархан, Жанаділ) және үш қызы (София, Азия және Рашида) бар. Сол төрт әйелден тараған ұрпақ қазір Омбыдан бастап, Ақмола облысында, мынау Түркістан мен Шымкентте өмір сүріп жатыр. Қажымұқан немересі Шаттық Қажымұқанов карате-до бойынша халықаралық дәрежедегі спорт шебері. 2002 жылғы Азия ойындарының күміс жүлдегері. Бақытжан Қажымұқанов атты басқа немересі белгілі композитор.

Алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбай Қажымұқанның «Алашордашылардың» рухани демеушісі болғанын алға тартады. Сондай-ақ, «Алашорданың» барлық жиындарына қаржылай көмек берген екен. Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Халел Ғаббасов сияқты тұлғалармен өте тығыз қарым-қатынаста болған.

Оңтүстікте Қажымұқан турнирі 1964 жылдан бері тұрақты өткізіліп келеді. Биыл 52-ші рет ұйымдастырылды.

Рухани жаңғыру. Елбасының сәуір айында жарияланған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласынан кейін біз осы тіркесті көп қолданатын болдық. Әсіресе, тарих және салт-дәстүр, тіл, діл мәселесіне келгенде рухани жаңғырудың жаңғырықтарын іздейміз. Тарихқа тұнған өлке – Шымкенттің 2200 жылдық тарихы, шаһардағы археологиялық нысандардың, мәдени ескерткіштердің, жәдігерлердің сақталуы... ОҚМПИ доценті, тарих ғылымдарының кандидаты Қайрат Анарбаевпен сұхбатымыз осы мәселелер төңірегінде өрбіді.

ШЫМКЕНТТІҢ ЖАСЫ ЖИЫРМА ҒАСЫРДАН АСАДЫ

– Қазақстан ҰҒА академигі, белгілі ғалым Бауыржан Байтанаев «Шымкент – Қазақстандағы ең көне қала» деп мәлімдегенін білеміз. Президент осынау саяси маңызы зор құжатты жариялаған тұста, рухани жаңғыруға жан-жақты кіріскен кезеңде шаһарымыздың тарихи жасына байланысты пікіріңізді білсек деп едік...

– Біріншіден, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласының мазмұны елімізде де, шетелде де жылы қабылданып жатуы мәселенің өзекті екенінен анық хабар беріп тұр. Ал мақала мазмұны бүгінгі қоғамды болашақта іргесі мығым елдіктің, дамыған өркениеттіліктің деңгейінен көріну мақсаттарын көздеп қана қоймай, сонымен бірге атқарылуы керек нақты міндеттерді де белгілеп беруімен де құнды. Қысқаша айтар болсақ, ұрпақтар руханиятына қуат болар ұлттық тарихи сананы көне қайнарларымен сабақтастыра отырып, терең рухани жаңғыруға қарай жетелейді. Осы орайда, мақаланың ең бір өзекті арқауларының бірі – «Туған жер» бағдарламасын жүзеге асыруды ғылыми әрі кешенді зерттеулер арқылы ғана қолға алғанда әлем алдында абыройлы боламыз демекпін. Ал өзіміздің сүйікті шаһарымыз – Шымкентке келер болсақ, сөз жоқ, ең көне қалалардың бірі деп санауға тарихи деректер жетерлік деп санаймын. Сонымен бірге тарихшы ретінде айтарым, кез келген қала туралы сөз қозғағанда, олардың пайда болып, көркеюін немесе тарих сахнасынан кетуін сол қаланың географиялық орналасу аумағынан да бөліп алып қарауға болмайды. Яғни, қолөнер мен сауда, шаруашылық пен өндірістің арасындағы еңбек бөлінісі саяси билік белгілеген заңдары шеңберінде жүзеге асырылып, қала мәдениетінің белгілері дами түседі... Әрине саяси жағдайлардың да әсерлері жоқ емес. Тарихта белгілі бір қалалардың атаулары да түрлі жағдайларға орай сан мәрте өзгеріске ұшырап отырған.

Осы тұрғыдан алғанда ғылыми әдебиеттерде «Ұлы Дала өркениеті» атауы енді ғана орныға бастады. Өз кезегінде бұл өркениет ежелден Шығыс пен Батыс өркениеттерін жалғастырушы, тіпті негізгі «дем беруші» буын болған. Тарихи әдебиеттерде біздің жыл санауларымызға дейінгі І мыңжылдықтарда «Ұлы Дала жолы» саналған ірі халықаралық сауда жолы кейін «Ұлы Жібек жолы» ретінде таныла бастағаны айтылады. Сол жолдардың бойында көптеген қалалар пайда болған. 

Шымкент шаһары тарихына үңілгенде сол халықаралық сауда жолдарының негізгі тармақтары біздің өңір арқылы өткенін ескеру керек. Шымкент қаласы Тянь-Шань тауының Сайрам шыңы мен Қазығұрт, Қаратау тауларының кіндігінде орналасқан. Ал ғылымда бұл аумақ ежелден адамзаттың ерте қоныстарының бірінен соң бірі табылып келе жатқан киелі мекендер қатарынан саналады. Бұл өлкенің тарихы ғылыми тұрғыдан кешенді зерттеу нысаны әлі бола қойған жоқ. Ғылымның дамуына біршама көңіл бөлінген ХІХ-XX ғғ. саяси билік өзіне керекті мәселелер төңірегінде ғана сөз қозғап, халықтың осы аумаққа байланысты тарихи жадын өшіру үшін ескілікті тарихи санамен сабақтастырар фольклорлық материалдар мен сирек болса да қолда бар жазба деректерді көзден тасалау ұстаған.

Халықтың тарихи жады сақталған фольклоры мен жазба деректерде аталған аумақ туралы деректер баршылық. Мысалы, Шымкент тарихын көне Сайрам, Самарқан, Бұқара, Отырар, Яссы сияқты ірі қалалардан бөліп қарай алмаймыз. Олардың гүлденуі жоғарыда айтылған халықаралық сауда жолдарымен тығыз байланысты болған.

Осы жерде тағы бір ескерер жайттардың бірі, көшпелі қоғамның тарихи санасының ұрпақтан ұрпаққа берілу жолдарынан «бейхабар болған» кейінгі біздер үшін өз тарихымызға үңілудің методологиясын да қайта қарау керек. Біздер ертедегі грек тарихшылары жазған дүниелерді «шындық» деп санап, ауылдағы ақсақалдардың айтуымен жеткен аңыздар, шежірелерге «күдікпен» қараймыз. Сол грек тарихшыларының өздері жолаушылар мен жиһангездердің әңгімелеріне сүйене отырып «тарихты» жазғанын ұмытып қаламыз. Мысалы, Геродот (б.э.д.V ғ.) Азиялық скифтер туралы жазбаларын өзінің «естігендеріне» сүйеніп жазғанын жасырмаған. Бірақ ғылыми талдау арқылы жазылған оның еңбектері құнды. Себебі тарихшының «сол скифтерде алтын мен мыстың мол болғандығы туралы» жазған шындығын кейінгі археология ғылымы табыстары дәлелдеп келеді. Ал халық жадында сақталған Нұқ пайғамбардан соңғы адамзаттық өркениеттің алғашқы ошағы осы Қазығұрт аумағынан таралғаны туралы аңыздардың ұлттық рухты көтеруде халқымызға бергені мол болған және берері де аз емес. Өйткені, Сайрам қаласын Нұқ пайғамбардан кейінгі алғашқы қала ретінде танитын халық аңыздары мен «Авеста» сияқты кітаптарда осы өлкенің ескерілуін тегін дүние деп қарай алмаймыз. Ендігі жерде халықтың тарихи жады арқылы жеткен фольклорлық материалдарды (оның жүз томы елімізде әзірленгені белгілі) ғылыми талдаулар мен кешенді зерттеу нысаны ету керек.

Міне, осы тұрғыдан алғанда ЮНЕСКО шеңберінде өзінің 2000 жылдығын атап өткен Самарқан қаласының кірпіштері мен керамикаларымен ұқсас археологиялық айғақ заттарға сүйеніп, Шымкенттің жасының жиырма ғасырдан асатынын айтқан археологтар, т.ғ.д., профессорлары К.Байпақов пен Б.Байтанаевтардың зерттеулері әлемдік ғалымдардың қолдауына ие болып отыр деп санаймын.

НУДЖИКЕНТ – ШЫМКЕНТТІҢ ТАРИХИ АТАУЫ

– Бұл жерде жергілікті биліктің де молынан қолдауы бар екенін ескеру керек сияқты...

– Иә, әлбетте. Шымкенттің еліміздегі үшінші мегаполис екенін ескерер болсақ, оның ғылымы да соған сай болуы керек. Ол үшін тарихтың салалары бойынша үлкен-үлкен мектептерін қалыптастыруға өңірдегі ғалымдардың өздері де, жергілікті билік те қызығушылық танытуы керек. 

– Шымкент қаласының атауы тарихта бірнеше рет өзгертілгені шындық. Сол атауларға нақты тоқталып өтсеңіз. 

– Самарқан бір кездері Афрасиаб, Семізкенд сияқты атаулармен белгілі болса, Шымкенттің атауы да өзінің осы атауын иемденгенге дейін бірнеше өзге атаулармен, мысалы Нуджикент деп ғалымдар атап жүргендей немесе тіпті Сайрам өлкесінде орналасқандықтан сол қаланың тарихи атауларының біріне ие болып жүруі де мүмкін ғой. Ал оны анықтау үшін кешенді ғылыми зерттеулер керек. Қытай деректері мен шығыстық жазбаларды ақтаратын өлкетанушы мамандар керек. Басқасын айтпағанда, кешегі орыс отарлаушылары бұл қаланың атын генерал Черняев құрметіне өзгертіп, тек Сұлтанбек Қожановтың ұсынысымен 1921 жылы Черняев аты өшіріліп, Шымкент қаласы өз атын қайта иемденгенін де көпшілік біле бермейді. Белгілісі, жазба деректерде қаланың аты тұңғыш рет 1425 жылы аталады. Шараф ад-Дин Али-Йаздидің «Зафар-наме» атты кітабында Ақсақ Темір 1366 жылы Ташкенттен Сайрамға барар жолда өзінің жүк тиелген арбаларын Шымкент елдімекенінен тапқаны жөніндегі жазбаларына сүйеніп қала тарихын бастаудың өзі де қосымша зерттеуді қажет етеді. Өйткені, орыс деректерінде Шымкент қаласының аты Чимин түрінде кездесетінін айтып келе жатқан өлкетанушылар да бар.

– Шымкент шаһарындағы тарихи және мәдени ескерткіштердің сақталуы туралы не айтасыз? 

– Елімізде оларды қорғау мен сақтау жөніндегі арнайы мемлекеттік мекеме бар. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылған игілікті істердің арасында осы мекеменің де үлесі аз емес. Алғаш рет облыс және қала көлеміндегі сондай ескерткіштердің тізбесі жасалғанынан хабарым бар. Бірақ бұл түгел аяқталған дегенді білдірмейді. Атқарылар жұмыстар жеткілікті. Мен еңбек етіп жатқан Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты ғалымдары мен аталған мекеме арасында шығармашылық байланыс орнатылған. Ендігі міндеттердің ішінде сол тарихи және мәдени ескерткіштерді ғылыми зерделей отырып, оларды қоғамға рухани тұрғыдан қызмет еткізе білуіміз өзекті. Соңғы уақыттарда атқарылған жұмыстарға жұртшылықтың көңілі толатындай сияқты көрінеді. Меніңше, қала аялдамаларына осындай тарихи және мәдени ескерткіштер туралы мағлұматтар беретін ғылыми негізде әзірленген мазмұнды афишаларды ілу арқылы олармен көпшілікті таныстыра отырып, азаматтарымыздың патриоттық сезімін күшейте түсеміз. Сонымен бірге олар арқылы ішкі және сыртқы туризмнің дамуына да үлес қосуға болар еді деп санаймын. Әрине оның бәрі қаржыға келіп тіреледі. Бірақ, салауатты өмір салтын насихаттайтын жарнамалар сияқты қоғамды тәрбиелеуге қажетті ондай дүниелердің қайтарымының ұлттық сананы көтеруде маңызы ақшамен өлшенбесе керек деп ойлаймын.

КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЛА ӨНЕРКӘСІБІ

– Шымкенттің ескі қала екенін көрсететін жәдігерлерді атай аласыз ба? 

– Біз өзіміздің отар елдің қамытын шешкенімізге көп уақыт болмағанын ескеруміз керек. Кешегі отарлаушыларға ондай көне жәдігерлер керегі жоқ болғаны жоғарыда айтылды. Қазіргі «Тәуелсіздік» саябағы, бұрын Шымкент қорғаны орналасқан аумаққа шаһар тарихынан сыр шертер дүниелерді орналастыру артық болмас еді. Меніңше, төмендегі Қошқарата өзені бойынан Шымкенттің көне тарихынан мағлұмат беретін жәдігерлерді сәулеттік үйлесімдікпен орналастыруға болады. Қошқарата өзенінің Шымкенттің қала ретінде пайда болуында, дамуында, өсуінде маңызды рөл атқарғаны айтпаса да түсінікті шығар. Сонымен бірге қаланың екі мың жылдан астам тарихынан мағлұмат беретін негізгі тарихи кезеңдер туралы мағлұматтарды (оның ішінде ХІХ ғасырдағы тарихи қорғандарының суреттері сақталғаны белгілі) қала тарихымен қоса жұртшылық көп жиналатын орындарда танытудың жолдарын жергілікті билік пен мәдениет, сәулет басқармалары біріге отырып қарастырса, артық болмас еді. Тәуелсіздік жолында сол қорғандарда қазақ елін отарлаушыларға қарсы күрескен ұлттық тарихи тұлғалардың есімдерін таныстырудың да болашақ ұрпақтардың бойында отансүйгіштік қасиеттерін күшейте түсері анық. Әрине ондай істер атқарылып жатса, қалаға келетін туристер үшін де танымдық қызметінің маңызы да арта түсер еді деп ойлаймын.

Әрине кешегі кеңестік кезең тұсындағы қала тарихынан хабар беретін мағлұматтарды да ұмытпау керек. Басқасын былай қойғанда, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Шымкент қорғасын зауытының үлесі ұрпақ жадында өшпестей сіңіріле берсе игі. Сол кезеңдерде Шымкентке 17 кәсіпорын майдан аумақтарынан көшіріп әкелінді. Олар қысқа уақыт ішінде майданға қажетті өнім бере бастады. 1942 жылы Шымкентте республикадағы ең ірі май комбинаты, мақта-мата комбинаты, айна фабрикасы іске қосылды. Соғыстан кейінгі жылдарда қала өнеркәсібі қарқынды дамыды. Бұл кезеңде «Восход» тігін фабрикасы, Қаракөл зауыты, Цемент зауыты, асбоцемент конструкциялары комбинаты, «Электроаппарат» зауыты, Фосфор зауыты, Гидролиз зауыты сияқты ірі кәсіпорындар іске қосылып, қаланың өндірістік қуатын арттыра түсті. «Пресс-автомат», «Химфарм», Фосфор зауыттарының өнімдері дүниежүзілік нарықта үлкен сұраныс тауып, әлемнің көптеген елдеріне экспортталды. 

2013 жылы өңірімізге жұмыс сапарымен келген Президент Н.Ә.Назарбаев Шымкент қаласының еліміздегі үшінші мегаполис болуы керектігін айтқан болатын. Бүгінгі тамаша қаланың өсіп-өркендеп, Мәңгілік Ел – Қазақ Елінің агломерациялық мықты ұстынының біріне айналатын шағы алыс емес деген сенімдеміз.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Мөлдір КЕНЖЕБАЙ

Шымкенттегі 300-ден астам көшеге тарихи атаулар берілмек. Қаладағы Абай, Әл-Фараби, Еңбекші және Қаратау аудандарындағы жаңа көшелерге атау беру жөніндегі ұсынысты ҚР Үкіметі жанындағы ономастика комиссиясы қолдады.

«Әкімшілік-аумақтық бірліктерге, елдімекендердің құрамдас бөліктеріне атау беру, қайта атау, сондай-ақ, олардың атауларының транскрипциясын нақтылау мен өзгерту кезінде тиісті аумақ халқының пікірін ескеру қағидасының» талаптарына сәйкес, бүгінде түсіндіру жұмыстары жүргізіліп, көше тұрғындарының келісімі алынған. Алдағы уақытта аталған ұсыныстар облыс әкімдігі жанындағы кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі сараптамалық кеңес пен облыстық қоғамдық кеңестің қарауына енгізілмек. Тиісті келісімдер алынғаннан кейін облыстық мәслихаттың кезекті сессиясына ұсынылады. 

Еске сала кетсек, бүгінде Шымкент қаласында 2 129 көше бар. Соның ішінде идеологиялық тұрғыдан ескірген 39 және нөмірленген 79 көшенің атауын ұлттық танымға жақын дәстүрлі атаулармен өзгерту бағытында жергілікті әкімдік жүйелі жұмыстар атқарып келеді.

Биыл қазақ анимациясына 50 жыл толып отыр. Елу жылдың ішінде ұлттық анимациямыздың ұстыны биік көтерілді. Ең бастысы, ілгерілеу бар. 

Бірқатар кем-кетік те жоқ емес. «Көгілдір экран бетінен ұлттық өнімдерімізден гөрі шетелдің арзанқол мультфильмдері көрсетіліп жүр». Еліміздің телевизия тарихында тұңғыш болғандықтан, мұндай пікір білдірушілер «Балапан» арнасын мысал етіп айтады. Дегенмен, «кейін тартса кежегең, аса алмайсың межеден» дегендей, отандық анимацияның бір қадам алға шыққанын мақтан етуіміз қажет. Сол «Балапан» телеарнасынан беріліп жүрген «Қазақ елі», «Томпақ», «Әли мен Айя», «Достық даңғылы» және «Балапан және оның достары», т.б. мультсериалдарды балалар тапжылмай тамашалайды. Бір айта кетерлігі, бұл арна эфирі тек қазақ тілінде жүреді. 

Шымкенттегі «Сақ» киностудиясының төл өнімдері отандық мультипликация қоржынын толтырып жүргенін мақтанышпен айтамыз. Аталған студияның мұрындық болуымен жыл сайын дәстүрлі түрде «Алтын сақа» кинофестивалі облыс көлемінде өткізілетін. Биылдан бастап бұл дода халықаралық деңгейге шықпақ. Жалпы биыл «Сақ» киностудиясында жағымды жаңалық көп. Оларды киностудия директоры Нұриддин Паттеевпен болған сұхбаттан оқи аласыздар.

Нұриддин Паттеев

– Нұриддин аға, анимациялық фильм жасау үшін уақыт керек пе, әлде қыруар қаржы болса жеткілікті ме? 

– Уақыт та, қаржы да көп жұмсалады. 10 минуттық мультфильмге ұжым болып кіріскеннің өзінде кем дегенде алты ай уақыт кететінін кез келген кісі біле бермесе керек. Яғни, салған суреттерден құрастырылатын анимациялық өнімнің тек 1 секундына 24 сызба қажет. Ол деген сөз бір кейіпкер қолын үстелден алып жағын таянуына 3 секунд уақыт жұмсайды десек, сол аралықтағы қимыл үшін 72 сурет салынуы керек болады.

Қазіргі кезде анимация саласына қаржы өте аз бөлінеді. Мысалы «Қазақфильмге» «Қазақ елінен» кейін ақша бөлініп жатқан жоқ. Ал анимация саласы ұрпақ тәрбиелеудің ең ұтымды жолы болып тұр. Бір жағынан, тілді де үйретеді. Жылына 3-4 мультфильмге мардымсыз қаржы бөлінеді. Ол дегеніңіз, 30-40 минуттық дүние эфирден жарты сағатта жылт етіп өтеді де кетеді. Мемлекет тарапынан ұлттық өнімдерге қаржы көптеп бөлінсе, саналы ұрпақ тәрбиелеуге септігін тигізер еді. 

Былтыр «Сақ» киностудиясына 15 жыл толды. Осы уақытқа дейін 50-ден аса мультфильм, 400 минуттан артық анимациялық роликтер жасадық. Одан басқа да 25 сериялық «Томпақ» деген фильміміз бар. Сан жағынан Әмен атамыздың жасағанынан да асып кеттік-ау!.. Сапалық жағы көпшіліктің талқысында. 

– Елімізде анимациялық фильм жасайтын неше студия бар? 

– Қазақстанда мультипликациялық кино жасайтын 10-нан аса студия бар. Бізден бөлек Алматыдағы «Гүршік», «Asia Animation» студиялары қиындыққа қарамастан өте жақсы жұмыс істеп жатыр.

«Қалқан құлақ»-тың қызықтары көп

– Әлгінде «Сақ» киностудиясында жағымды жаңалықтыңжеткілікті екенін айтып қалдыңыз. Соларға тоқталсаңыз. 

– Биыл 12 сериялық «Қалқан құлақ» фильмін түсіру үстіндеміз.Сюжет желісі бойынша екі бала ойнайды. Оның біреуі өтірік айтады да, балық аулап жатқан кезде «біртүрлі» шалға кезігіп қалады. Ол шалға да кезекті өтірігін айтып, келемеж етеді. Сөйтсе ол алтын балық асыраушы шал болып шығады. Құлағы қалқиғанымен, бұл баланың өзіне ғана тән бір ерекшелігі болады. Ол бүткіл жан-жануарлар мен хайуанаттардың тілін түсінетін болады. Шал бұған «жеті жақсылық жасасаң, құлағың орнына келеді» дейді. Оған сенбей, құлағына ота істетеді. Бірақ, отадан кейін құлағы қайтадан өсіп кетеді. Сөйтіп, амал жоқ, жеті жақсылық істеуге кіріседі. Жақсылық жасаған сайын құлағы кішірейеді. Бірақ, аң-құстың тілін білмейтін болып қалады. Сөйтіп, екі ортада бұл дел-сал күйге түседі. Құлағын орнына келтірсе, аң-құстың тілін білмей қалады, келтірмейін десе, құлағы қалқиып тұр. Соңында жеті жақсылықты жасап біткен соң, жақсылық пен қайырымдылықтың қайырлы іс екенін ұғынып, ары қарай да жақсы бала болуға бекініп, досы екеуі осындай шешімге келеді. 

– Өңірімізге Жансейіт Қансейітұлы әкім болып келгелі руханият пен мәдениет саласында да сең қозғалғандай. Естуімізше, жаңа басшы ұлттық анимацияға жанашырлық танытып, сіздердің студияға қыруар қаржы бөліпті. 

– Облыс әкімі Ж. Түймебаевтың тікелей қолдауымен жылдың басында төрт бірдей жобаны қолға алдық. Біріншісі, «Көне жетігеннің сыры» деген тарихи кино. Аңызға құрылғандықтан, Әл-Фарабидың заманы бейнеленеді. Ұлы ойшыл заманында алғашқылардың бірі болып жетіген жасайды. Оның жеті асығын аспаннан түскен метеориттен құяды. Сөйтіп, ол жетіген үлкен құдыретке ие болады. Бұл жетіген қай мемлекетте болса, сол ел үлкен, бай-бақуатты елге айналады. Сол заманда метеориттің құлағанын аңдып отырған басқа мемлекеттердің астрономдары хандарына бұл жаңалықты жеткізеді. Бөтен елдердің бірі нинзаларын, енді бірі асай-мүсейлерін, т.б. жібереді. Бір-бірімен таласып жүргенде, жетіген жоғалып кетеді. Сөйтіп оны осы замандағы жол салып жүрген экскаваторшылар тауып алады. Мұны жаңалықтардан хабарлаған соң тағы да үш мемлекет өзінің адамдарын жібереді. Басты кейіпкерлер – екі бала, бір қыз. Самал деген қызымыз музыкалық білім алып жүреді де, дипломдық жұмысы тура осы жетіген жайлы болады. Дипломдық жұмысын қорғау үшін Астанаға барады, ол жақта жігіт күтіп алады да, өзінің тарихшы, геолог досына алып барады. Үшеуі ары қарай жетігеннің сырын іздейді. Ал жетігеннің артында жеті асықтың қай жерде тығылғаны жазылып кеткен. Бір асығын Қазығұрттың басынан, енді бірін Отырартөбеден, Арыстанбаб пен Түркістаннан, яғни жеті асықты Оңтүстіктің жеті тарихи жерінен табады.

Анимация арқылы рухани жаңғыру

– Бұл фильмнің сценарийін кім жазды?

– Батыржан Құлжабай, Батырхан Дәуренбеков үшеуміз жаздық. Әдеби кеңесшіміз – жазушы Нұрғали Ораз да атсалысып тұрды. Жетігеннің артындағы көне түркі жазуының бірі: «Кеменің орнын басасың, атаның үйін табасың» деген сөздерден тұрады. Сөйтіп, осы жазудың арқасында Қазығұрттан бір асығы табылады. Бір асығы Ақмешіт үңгірінен табылады. Фильм біткен соң Ресейде, сосын Түркияда көрсетсек деп отырмыз. Бұл киноны түсірудегі мақсаттың бірі – жас буынға идеологиялық тәрбие беріп қана қоймай, тарихи орындарды насихаттап, туристерді тарту. Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында айтылған киелі жерлер мен тарихи орындарды біз осы туынды арқылы жаңғыртсақ дейміз. Бұйыртса, жылдың соңына қарай дайын болады. 

– Облыстық мәдениет басқармасының басшысы Нұрболат Ахметжанов Астанадағы «ЭКСПО-2017» көрмесіне біздің облыстың атынан «Сақ» киностудиясының бір өнімі жол тартатынын, тіпті, тұсауы сол жерде кесілетінін айтты...

– 25 минуттық «Күш атасы – Қажымұқан» деген анимациялық фильмнің алғашқы көрсетілімін ЭКСПО төрінде жасасақ деп отырмыз. Облыс әкімдігімен бірлесе қолған алған үшінші жобамыз «Отырарды қорғау» деп аталады. Бас кейіпкер екі бала болады. Қалаға оқуға барғанда, елді жау шабады. Қалалық тұрғындар мен әлгі екі баланың ерлігін көрсетеміз. Бұл туындының негізгі идеясы – өскелең ұрпақты патриотизмге, өзінің елін, жерін қорғауға үйрету. 

Келесі туындымыз «Киелі Қазығұрт» деп аталады. Қазығұрт тауының насихаты аз. Бізде эпикалық жыр бар. Ал ондай құнды жыр Синай мен Араратта жоқ. Егер бар болса, әлемге жар салатын еді. «Нұқ пайғамбардың кемесі тоқтаған» деп бекерден бекер айтылып жүрген жоқ. Қазығұрттың басына шықсаңыз, ірі тастардың арасында ойылып қалған кеменің ізі бар. Осы аңыз негізінде түсірілген 20 минуттық фильміміз де жылдың соңында көрерменге жол тартпақ. 

Одан кейін Мұхтар Шахановтың 70 жылдық мерейтойына орай «Бір дастан» анимациялық фильмін шығардық. Кешегі тарихтағы Шыңғыс хан мен оның баласының Отырарды ала алмай жатқан кезі суреттеледі. Балалар тек кітаптан оқып қана қоймай, көк жәшіктен де көрсін деп осынау фильмді түсірдік. 

Бұдан бөлек «Көне құмыраның сыры» деген 10 минуттық анимациялық фильмде екі кішкентай қыз көне құмыра арқылы Отырарға барып, кәрі тарихпен танысып қайтады. Әр сериясында әр алуан заман бедері сипатталады. 

«Қазақ елі» фильмі бұдан бұрын Каирде бас жүлде иеленсе, одан кейін Бразилияға барып қайтты. Еуразия халықаралық кино фестивалінен үш бірдей жүлдені жеңіп келдік. «Ең үздік сценарий», ҚР Президент қорының және фестивальдің атынан алғыс хатын иелендік. 

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Мөлдір КЕНЖЕБАЙ

Cәуір айында Елбасы Н.Назарбаев өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласын жариялаған болатын. Сол кезде «Бұл саяси маңызы зор құжат дер кезінде жарияланды», – десті зиялы қауым өкілдері. Мақалада көптеген ауқымды мәселелер мен оларды шешу жолдары да көрсетілді. Онда Президент «Туған жер» бағдарламасын қолға алуды ұсынды. Жергілікті деңгейдегі тарихи ескерткіштер мен мәдени нысандарды қалпына келтіруді, халықтың санасына жалпыұлттық қасиетті орындар ұғымын сіңіруді, ол үшін «Қазақстанның қасиетті рухани құндылықтары» немесе «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы керектігін алға тартты.

Бұл саяси құжаттың соңын ала Президент өңірімізге арнайы іссапармен келді. Сол жолы Елбасы: 

– Оңтүстік – еліміз үшін ерекше маңызы бар аймақ. Мұнда 800-ге жуық тарихи ескерткіш бар. Өңірдің туризмнің ордасы болуға да мүмкіндігі мол, – деп оңтүстіктің тарихқа тұнып тұрған өңір екенін айтқан болатын. 

Рас, Оңтүстікте киелі жерлер көп. «Сайрамда бар – сансыз баб, Отырарда – отыз баб, Түркістанда – түмен баб. Бабтардың бабы – Арыстан баб» делінетін ел аузындағы сөз тектен-тек айтылмаған. 

Ішкі туризмді дамыту туралы көп айтылып, жазылып жүр. «Оңтүстік туризм» орталығының кеңесші маманы Ариза Рысқұлбекова өңірімізге әлемнің түкпір-түкпірінен туристер көп келетінін айтады. 

– Барлық туристер ең алдымен Түркістанды көргісі келеді. Бұдан басқа, облыс орталығы мен оның маңында тарихи және сәулеттік көз тартарлық мекендер, қажылық орындар, қорықтар баршылық. Қожа Ахмет Ясауи мен Отырар қаласының жанындағы Арыстан-баб кесенелері, Отырар, Сауран қалашықтары, сол сияқты Қаратаудың етегінде жатқан Үкаша ата құдығының сыры да тым тереңде жатыр, – дейді орталық кеңесшісі. 

Өлкенің тағы да бір қызықты ауданы – сан ғасырлық тарихы бар Сайрам. Шымкенттің төңірегінде Азиядағы ең ескі Ақсу-Жабағылы қорығы, қаладан 50 шақырымда Біргөлік тоғайлы сай-саласы орналасқан. Мөлдір өзендер ағатын, тау текелер, аюлар, тіпті қар қабыланы да кездесетін көркем Сайрам-Су шатқалы өзінің екі түсті көлімен әйгілі.

ТОҒЫЗ ЖОЛДЫҢ ТОРАБЫ

«Оңтүстік туризм» орталығының кеңесшісі Ариза Жеңіскелдіқызының мәлімдеуінше, Қазақстанға келетін туристердің басым бөлігі алдымен Шымкентке тоқтайды. Себебі Шымкент – тоғыз жолдың торабы. 

– Соңғы бір жарым жылда өңіріміздегі ішкі туризм көрсеткіші 90 пайызға жоғарылап, 3300 шетелдік турист келген. Бұл көрсеткіш алдыңғы жылдармен салыстырғанда анағұрлым жоғары, – дейді Ариза. Әсіресе жергілікті тұрғындар шетелден гөрі өзімізде демалғанды жөн санайтын болған. «Соған сәйкес біздегі демалыс орындарының саны да жыл санап көбеюде. Шымкент қаласының өзінде 300-дей, ал ОҚО бойынша 600-ге жуық мейрамхана бар. Демалыс аймақтары да көп. Жылына кемі 15-20 демалыс орны ашылуда», – деді Ариза Рысқұлбекова. 

Мәселен ЭКСПО қарсаңында Отырар ауданында «Алаш» атты этноауыл ашылды. Мұнда ат пен түйеге мініп, ауылды айналып қана қоймай, дәстүрлі қазақ асханасынан дәм татуға болады. Қолөнер шеберлері ұлттық бұйымдарды қалай жасау керектігін үйретеді. Туристер бейне бір «уақыт зымыранына» мініп алып, терең де бай тарихымызға қайта енгендей әсер алары сөзсіз. Бүгінге дейін «Алаш» этноауылына әлемнің 20 елінен туристер келіп үлгерген. Олардың арасында АҚШ, Германия, Франция, Польша, Сингапур елдері де бар. 

Ал ОҚМПИ профессоры Сағынғали Әбубәкіров әлі де туристерге қолайлы жағдай жасалынуы тиіс екенін айтады. «Біздегі туризм саласында экскурсовод-гидтерді дайындайтын мамандық жоқ. Тарихшы – экскурсовод емес қой. Шетелдерде таксистердің өзі экскурсия жүргізе береді. Ал бізде кәсіби экскурсоводтар санаулы ғана. Осы мәселені де ескеру қажет!» – дейді тарихшы.

ШЫМКЕНТТІҢ БАСТАПҚЫ ПІШІНІ ҚАНДАЙ ЕДІ?!

Қазақтың ҰҒА академигі, Ә.Марғұлан атындағы археология институтының директоры Бауыржан Байтанаев «Шымкент – Қазақстандағы ең көне қала» деп мәлімдегені белгілі. Шымкент – тарихқа тұнған өлке. Есімі жалпақ жұртқа танымал археолог: «Қаладағы Фосфор зауыты, «Қайнарбұлақ» саяжайының төңірегінің бәрі археологиялық нысандар. Бұл жерде ешқандай қазба жұмыстар жүргізіліп жатқан жоқ», – дейді бір сұхбатында. Шаһардағы археологиялық нысандардың, мәдени ескерткіштердің, жәдігерлердің сақталуына байланысты өлкетанушы Өмірбек Шыныбекұлы өз ойын ортаға салды:

– Өкінішке қарай, құрылыс жұмыстарын бей-берекет жүргізіп, қаламыздың тарихи орындарының үлкен бөлігін жоғалтып алдық. Қайта қалпына келтіреміз деп, Ш. Қалдаяқов атындағы облыстық филармония орналасқан ғимараттың бастапқы пішінін мүлдем өзгертіп жібердік. Соның қарсы бетіндегі тағы бір тарихи нысан – «Адвокаттар коллегиясы» орналасқан ғимаратты өрт шалды. Сол маңдағы «Қазпочтаның» Бас ғимаратын сақтауымыз керек. Ю.Гагарин, Ш.Қалдаяқов көшелерінің бойында, бұрынғы Қорғасын зауыты ауданында орналасқан 1930-60 жылдары салынған ғимараттар баршылық. Осы ғимараттардың бәріне инвентаризация (мүлікті түгендеу) жүргізу керек, – дейді зерттеуші. Оның айтуынша, ол маңды туристерге көрсетіп қана қоймай, тарихи фильмдер түсіретін алаң ретінде пайдалануға болады. 

Шымкент тек қазақстандықтардың ғана емес, таяу және алыс шетел тұрғындарының назарын өзіне аударып, туристік орталыққа айналуды жоспарлайды. Қала әкімі Ғ.Әбдірахымов бұрнағы жылы Шымкенттің – Жібек жолы бойында орналасқан ежелгі қала екенін айтып еді. 

– Ертеде мұнда түрлі мәдениеттер тоғысқан. Бүгінде «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» көлік дәлізі өтуде. Азия мен Еуропаны жалғап жатқан бұл құрлықтық көлік дәлізінің Шымқаламыз үшін экономикалық пайдасы мол. Сондықтан, қаламыздың туристік әлеуетін арттыру үшін туристік кәсіпорындарымыз бәсекеге қабілетті болуы қажет, – деген болатын шаһар басшысы. 

Расында Шымқаланың туристік әлеуеті жыл санап артып келеді. Қалада туристерді тартатын орындар баршылық. Мәселен мұражайларды алып қарайықшы. 95 жылдық шежіресі бар облыстық тарихи-өлкетану мұражайында келушілердің назарына төрт экспозиция залы қойылған. Мұражайдағы бағалы жәдігерлердің бірі – «Қазақ хандығы және қазіргі заман» залындағы Кенесары ханның қылышы. Бұл тарихи құнды жәдігерді 1931 жылы ханның немересі Әзімхан мұражайға арнайы тапсырған. 

Одан кейін облыстық саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу мұражайы да қала қонақтарына зұлмат жылдар тарихынан мол мағлұмат береді. «Жеңіс» саябағындағы «Ерлік» мұражайында Ұлы Отан соғысы жылдарының құнды жәдігерлері сақтаулы.

ЕЛДІГІМІЗДІ ӘЙГІЛЕГЕН

Шымкент қаласының солтүстік беткейінде «Қазына» этно-тарихи кешені орналасқан. Екі бөліктен тұратын кешеннің алғашқы бөлігінде «Этносаябақ», «Бәйдібек би» ескерткіші, «Қазақ хандығына 550 жыл» монументі, «Ұлы Жібек жолы» сәулеттік композициясы, даналар сөзі орын тепкен. Ал мәдени-сауықтыру бөлігінде «Жайлаукөл» саябағы, «Наурыз» алаңы, «Қазақ ауылы», ипподром, тарихи-өлкетану мұражайы, әдет-ғұрып пен салт-дәстүр орталығы бар. Әрқайсысы қазақ халқы мен көне шаһардың терең тарихынан сыр шертеді. 

«Этносаябақтың» жоғарғы жағында орналасқан 20-дан астам тарихи-сәулет ескерткіштің макеті арқылы сол қасиетті орындармен танысуға мүмкіндігіңіз бар. Біле білсек, мұндай шаһар тарихы мен келбетін айшықтайтын бірегей нысан біздің Шымкентте ғана бой көтерді. 

– Шымкент қаласын Халықаралық туризм орталығына айналдыруға толық мүмкіндік бар. Асанбай Асқаровтың бастамасымен салынған Дендросаябақ, Зообақ, Балалар темір жолымен біз мақтана аламыз. Тек, Балалар темір жолын қайта жөндеуден өткізу керек. Соңғы жылдары ғана салынған Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан 140 000-нан астам оңтүстікқазақстандық майдангердің есімі жазылған ТМД елдерінде теңдесі жоқ «Даңқ» мемориалы, «Тәуелсіздік» саябағы, Жаңа Әкімдік-Іскерлік орталығын кім-кімге де мақтанышпен көрсете аламыз. Бұрынғы «Тұлпар» көлі қайта жөндеуден өткен соң тіпті құлпырып кетті, – дейді Өмір Шыныбекұлы.

ШЫҒЫС СТИЛІНДЕ ҚАҚПАЛАР САЛЫНСА...

Шымкент – көне қала деп жиі айтамыз. Бірақ, Еуропаның көне қалаларымен салыстыра қарасақ, бізде ескіліктің ешқандай да иісі сезілмейтіндей... Еуропа демекші, Чех астанасы Прагада болғанымызда, ондағы мыңжылдық тарихи нысандардың қалаға ерекше көрік қосып тұрғанын көзіміз көрді. Еуропаның ең көне қаласы болып саналатын Прагада осыдан нешеме ғасыр бұрын салынған құдықтар, мазарлар, т.б. бәрі қаз-қалпында сақталған. Тұрғындарымыз ең алдымен шетелдегідей тазалық пен тарихи нысандарға құрметпен қарауды үйренуі қажет. Сондықтан осы бағытта ағартушылық жұмыстары қарқынды жүргізілуі тиіс. 

ОҚМПИ профессоры Сағынғали Сандыбайұлы Шымкент туризм мекеніне айналуы үшін қаланың сыртқы қақпаларын салуымыз керек деген ұтымды ұсынысын жеткізді. 

– Мәселен, осыдан 15 жыл бұрын 2000 жылдығын тойлаған Тараз қаласының кіреберісінде үлкен тарихи қақпа тұр. Ұлы Жібек жолының бойындағы көне шаһарға табаның тигені сол шығыс стиліндегі қақпадан-ақ сезіледі. Шымкенттің Алматыға шығатын жолында түйелердің ескерткіштері жақсы салынған. Алайда, қақпа жоқ. Түркістан мен Ташкент жақтан кірген кезде де биік, алыстан көз тартатын қақпа салынса... – дейді тарихшы. 

Шаһарымызда мыңжылдықтар тоғысынан келе жатқан тарихы терең орындардың бірі – Қошқар ата өзені. Қала әкімі Ғ.Әбдірахымовтың мұрындық болуымен екі жылдан бері Наурыз мерекесінің қарсаңында «Қошқар ата сейілі» мерекесі ұйымдастырылып келеді. Тек қана Оңтүстік жұртшылығына ғана тән бұл мереке соңғы рет жүз жыл бұрын тойланған екен. Сейілге жиналғандар қазақтың ұлттық бұйымдар көрмесі мен мерекелік бағдарламаны тамашалап, қазақ күресі, кір тасын көтеру, асық ойыны, қол күресі сынды спорттық шараларға куә болады. Бұл да бір біздің қаламыздың тарихы мен мәдениетінің рухани жаңғыруының көрінісі болса керек. 

«ЕСКІ ШАҺАРДЫ» ЕСКЕРУ КЕРЕК!

Облыс әкімі Ж.Түймебаев өзінің өткен жылғы халық алдындағы есеп беруі кездерінде қала бойынша «Ескі шаһардағы» ескі үйлер бұзылып, орнына көпқабатты тұрғын үйлер салынып, тарихи цитадель салынатынын жеткізген еді. Елімізге белгілі қоғам қайраткері Оразалы Сәбден бір кездері «Түркістанда жаңа үйлер салмайық! Бәрі қаз қалпында қалсын» дегендей ұсыныс айтқаны есімізде. Тарихшы Сағынғали Сандыбайұлы «Ескі шаһардағы кейбір үйлерді, мешіттің айналасын сақтап қалу керек» деп есептейді. Ал өлкетанушы Өмір Шыныбекұлы «Ескі шаһарды» толықтай сақтауға үлкен қаржы керек» дейді.

– Қаптаған сауда орындары мен кеңес заманында салынған ығы-жығы үйлерді бұзып, иелеріне өтемақы төлеуді қала бюджеті қазір көтере алмайды. Тек бекіністің орнындағы төбені сақтай алсақ та жарар еді. Қазба жұмыстарын жүргізіп, аспан астындағы музей етуге болады. Қазір қала аумағына енген Сайрам қыстағындағы ескерткіштерді де назардан тыс қалдыруға болмайды. Одан өзге, қаламызға тиіп тұрған Ханқорған ауылындағы Абылай ханның ордасын да музейге айналдыруға болады, –дейді өлкетанушы.

Тобықтай түйін. 2200 жылдық тарихы бар Шымшаһардың келешегі кемел деп білеміз. Қаланың ХХ ғасырдан астам тарихи жасын рәсімдейтін уақыт та жақын қалды. Бұл туралы белгілі археолог Б.Байтанаев мәлім етті. 

Енді туризмді дамыту тетіктері дұрыс іске қосылса, тарихи-мәдени нысандарға, қасиетті жерлерге арнайы маршруттар ұйымдастырылса, Шымкенттей көне қаланың қайта жаңғыруына және шаһардың шырайын арттырып, беделін биіктетуге үлкен мүмкіндік берер еді.

(Музейден репортаж)

Облыс орталығындағы Саяси қуғын-сүргін құрбандарының музейіне кірсеңіз, өткен тарихымыздың ақтаңдақтарымен танысып, жазықсыз жапа шеккен құрбандардың нақақтан төгілген қаны мен көз жасына куә болып, төбе құйқаң шымырлап, ет жүрегің езіледі. Бұл музейдің ішкі де, сыртқы да дизайны қаралы күндермен астасып жатыр. Сыртқы көрінісін байқасақ, бейне бір найзағай түсіп келе жатқандай. Ал ішкі дизайны үш: қара, сұр және қызыл-күрең түстерден құралған. Қара түс – нәубет жылдарындағы қазақ халқының басына түскен қайғы-қасірет. Ал сұр түс – НКВД қызметкерлері шинелінің түсі, қызыл-күрең қазақтың жазықсыз төгілген қанының түсін айғақтайды.

Елеулі экспонаттар

Экскурсия жүргізушісі Дариға Жарқынбайқызы бізді алдымен экспозиция залымен таныстыра бастады. 

– Музейдің түпқазығы саналатын мүсіндер топтамасы – «Репрессия» деп аталады. Яғни, тоталитарлық жүйенің синтездік формадағы мүсіндер топтамасы. Сондай-ақ музейдің ортасындағы экспозиция қазақтың киіз үй формасында жасақталып, айналасы түрменің темір сымдарымен, сұр бағандармен қоршалып жасалған портрет галереясы. «Халық жауы» деген жалған жаламен ату жазасына кесілген Қазақстанның мемлекет, қоғам қайраткерлеріне арналған. Музейдің дизайн авторы – Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер Аманжол Найманбаев, – деді музей экспонаттарын таныстырып жатып. 

Музейдің төлқұжаты тұрған бұрышқа келдік. 1993 жылы Елбасымыз «Қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» Заң қабылдаған болатын. Жыл сайын 31 мамыр күні ұлттық келісім, қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні атап өткізіледі. Өлкелерде митингілер өтеді. Жиынға қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары келеді. Ас беріліп, құрбандарға құран бағышталады. 

– Ал мынау «Қазақтың трагедиясы» деп аталатын ғасырлар бойы жазықсыз жапа шеккен ағаларымызға арналған композиция». Өңкей бас сүйектері бедерленген бұрыш тұла бойыңызды тітіркендіреді. – Жалпы қуғын-сүргін құрбандары деген кім? Олар «Халық жауы» деген жалған жала жабылып, тұтқындалып, кейіннен атылған тағдырлар. – Ф.Голощекин өз көзқарасын құптамайтындарды кезекпен «қырып» салған. Атап айтатын болсақ, 

Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Тұрар Рысқұлов, Смағұл Сәдуақасов, Сұлтанбек Қожановтарды «Ұлтшыл ауытқушылар» деп елден аластатып қана қоймай, тұтқындады, атты. Міне, экспозиция залын айнала қойылған экспонаттардың барлығында қуғын-сүргін құрбандарының суреттері мен деректері, қосымша мәліметтер, көне газеттің сарғайған парақтары сақталған. 

1928 жылы шыққан «Советская степь» газетінің санында қазақ байларының мал-мүлкін қалай тәркілеу жөнінде жазылған. Бір мал басына тоғыз түрлі салық салынды. Керек десеңіз, жылқы малының жал-құйрығына дейін Өкіметке тапсырылды. Бұл ашаршылық жылдарындағы қазақтың келбеті. Жалпы ашаршылық жылдарына дейін 6 млн-нан астам қазақ болды. Сонда сол 6 млн қазақтың 3 млн-нан астамы аштан қырылған. Ал 1 млн-нан астамы Иран, Түркия, Моңғолия, Қытай, Ауғанстанға бас сауғалап көшіп кетті. Ал осындай бай 

Қазақстанда аштан қырылуы мүмкін емес деп бір топ комиссарды жібереді. Тексеріске келгендер өз көздеріне өздері сенбейді. Себебі, жергілікті тәртіп сақшылары қынадай қырылған мәйіттерді жинап үлгере алмай жатыр еді. Сол сол-ақ екен, Ф.Голощекинді Мәскеуге шақырып, 1941 жылы ату жазасына кеседі. Бүгінгі күнге дейін Голощекин әлі ақталмаған. Себебі, бейбіт кезде қолдан ашаршылық жасаған.

Азаптау вагоны

Келесі экспонат Созақ және Адай көтерілістеріне арналған. Жалпы Қазақстанда 372 шаруалар көтерілісі болса, қанды сұрапыл оқиғасымен тарихта қалғаны – Созақ көтерілісі. Ол көпке созылған жоқ, небәрі бір-ақ аптаның ішінде ешқандай қарусыз қазақтарды пулемет, автоматтармен қаруланғандар қырып салды. Көтерілісті басқарған Хансұлтанбек Шалақұлы өзінің көмекшілерімен бірге көтерілісте қаза тапты. Бұл жерде Созақ және Адай көтерілісіне қатысқан азаматтардың құжаттары, суреттері сақталған.

Саяси қуғын-сүргін нәубеті 1937-38 жылдары өзінің шарықтаған шегіне жетті. Яғни, НКВД-ның үш-ақ кісіден құралған үштіктері пайда болды. Ешқандай соттың үкімінсіз сол үштік тұтас халқымыздың тағдырын шешіп отырды. Яғни, бір түнде келіп жазықсыз адамдарды тұтқындады. Олардың бәрі тұтқындалып қана қоймай, ату жазасына кесілді. Жалпы қуғын-сүргін нәубеті біздің Оңтүстікті де айналып өтпеді. Біздің өңір бойынша 2500 адам атылды. Республика бойынша 25 мың адам «Халық жауы» деген жалған жаламен ұсталып, ату жазасына кесілген. 

Залдың ортаңғы тұсындағы қызыл түсті қабырғаға сары түспен: 

– Ат деген кім,
Атқан қайсың?
Қаным қайда төгілген,
Қабірім қайда көмілген? – деген Ә.Тәжібаевтың бір шумақ өлеңі жазылыпты. Осы бір ғана өлең шумағы репрессия құрбандарының ұранына айналғандай әсер қалдырады.

Қандықол баскесерлер ұлт зиялыларын атып қана қоймай, олардың әйелдерін де «Халық жауларының» әйелдері деп Ақмола, Қарағанды облыстарындағы түрмелерге қамады. АЛЖИР – Ақмола, Қарағанды облыстарының 2 млн 95 239 гектарын алып жатқан ГУЛАГ-тың бір бөлімшесі. 20 мың лагер бөлімшесі болса, соның 26-шы нүктесі АЛЖИР деп аталды. «Акмолинский лагерь жен изменников Родины», яғни Отан сатқындарының, «Халық жауларының» әйелдері отырған түрме. Ол жерде ең зиялы деген адамдардың әйелдері отырды. Тұрар Рысқұловтың, Ұзақбай Құлымбетовтың, Смағұл Сәдуақасовтың, Сұлтанбек Қожановтың, т.б. әйелдері 5-10 жыл аралығында өздерінің кесімді мерзімін өтеп шықты. Олардың көрмеген қорлығы жоқ. Таңғалатын бір нәрсе, түрмелерде қорлықпен күндер кешсе де, сол кісілер ұзақ жасады.

НКВД түрмелерінің ішінде азаптау вагоны болған. Ұлт зиялыларын «Халық жауы» деп мойындату мақсатында түрлі жаза түрлерін қолданып отырған. Ал соңында бұлардың барлығын «№58 статьямен» «Халық жауы» деген жалған жала жауып, ату жазасына кесіп отырды. Азаптау вагонының бейнесінде жасалған экспонат неткен сұсты, неткен қаһарлы!.. НКВД бастығы мен қолшоқпары тұтқынды тергеп, қинап жатқан темір тордың ар жағындағы келеңсіз көрініс. Суық та сұрқай кабинет.
Сондай-ақ Экспозиция залында Желтоқсан қозғалысына арналған бұрыш та бар екен.

«Қасірет» пен «Құлагер»

Екінші қабаттағы «Тағзым» залында сілтідей тынған тыныштық. Бәлкім, бұл жерге келіп, құран бағыштап, бір минут үнсіздікпен еске алған әрбір адамға жазықсыз атылған боздақтардың рухы разы болар. Осындай ой мен мүлгіген үнсіздікті Дариға Жарқынбайқызының даусы үзді.

– Бұл жерде Оңтүстік бойынша атылған 2500 адамның тізімі жазылған. Осылардың барлығын «Қайтпас-2» елдімекеніне алып барып, жоспар бойынша күніне 15-20 адамнан атып отырған. Әсіресе, жетекшілік қызмет атқарған адамдар бірінші атылған. Олардың арасында қарапайым адамдар да жазықсыз жапа шекті. Осы жерге келген сайын жаным ауырады, жүрегім жылайды, – дейді Д.Жарқынбайқызы. – Жоспар бойынша «Қайтпасқа» апарып, екі-үш адамды қатар қойып, бір оқ неше адамға жарайды деп тәжірибе жасайды екен. Атылған адамның көп болғаны соншалық, олардың бәрін көміп үлгермейтін көрінеді. Ит-құсқа жем болып, көмусіз қалғаны, белгісізі қаншама?! Бүгінгі таңда «Қайтпаста» «Қасірет» мемориалы орнатылып, тағзым орнына айналып отыр. 

Экскурсия жүргізушісінің айтуынша, мына бір экспонат – Ақан серінің «Құлагері». Бәйгеде шауып, озып келе жатқанда қапияда оққа ұшып, қанға бөгіп, құздан құлап келе жатқан Құлагер мен жазықсыз атылған адамдардың тағдырын сәйкестендіріп, осы мүсінді жасап шыққан. Құлагер – қазақтың қайғы-қасіретінің символы ретінде қабылданады. 

Музейдің ашылғанына 15 жылдан асса, сол ашылғанынан бері қарай осында жұмыс істеп келе жатқан Дариға Бейісовадан «келушілердің қызығушылығы қандай?» деп сұрап едік. 

– Бұл музейдің бар екенін білмейтін де адамдар бар екен. Келгенде олардың Отанға деген, тарихымызға деген қызығушылығы оянады. Студенттер мен оқушылар топырлап, шулап келеді де, экскурсияны бастағаннан сілтідей тына қалады. Тарихты жеткізе білсеңіз, бала да тыңдай біледі ғой. Келуші көрермен де әртүрлі. Әсіресе, шетелден келгендер әр эскпонаттың түбінде терең ойға батып тұрады, – дейді. Бір айта кетерлігі, бүгінде музейде орыс, ағылшын тілдерінде де экскурсия жүргізіледі. 

Екінші кино залында репрессия тақырыбындағы фильмдерді көруге болады. – Қорымызда әзірге «Ашаршылық» (2 серия), «АЛЖИР» (3 серия), «Қазақ қалай қырылды?» (қысқаметражды), Әлихан Бөкейхановтың фильмі, Желтоқсан жайлы, «Зауал», «Зұлмат» іспетті он шақты кино бар, – дейді Дариға Жарқынбайқызы. 

Біз музейден кетуге ыңғайланғанда «Оңтүстік Қазақстан политехникалық колледжінің» «Электрик» мамандығының 1 курс студенттері Экспозиция залынан кино залына қарай өтіп, тамашалауға отырып жатты. Болашақ техника мамандарының тарихқа деген қызығушылығы сырт қарағанда көз сүйсінтеді екен!..

Ел Тәуелсіздігінің 25 жылдық мерейтойына және қасиетті Мәуліт айы мерекесіне орай, қоғам белсенділері өңірдің әулиелі орындарына зиярат жасады. Шараға облыстық «Бибі Фатима» қоғамдық бірлестігі ұйытқы болды.

25 әйелден құралған топтың құрамына өңірдегі қоғамдық бірлестік төрайымдары, ардагерлер кеңесінің мүшелері, зиялы қауым өкілдері енді. Саяхатшылар алдымен күн түс ауа Арыстан бабтың кесенесiне ат басын тiредi. Мұсылман қауымы үшін киелі орын Арыстан баб кесенесі – Алаш жұртының зиярат ететін қасиетті мекені. Қыс ауасындағы қытымыр ауа-райының мінезіне қарамастан, әжейлер кесене маңайын түгел аралап шықты. Бабаның басына құран бағыштап, құдықтан су iштi. Елдiң, жердiң амандығын тiлеп, дұға оқыды. Кесене маңындағы мұражайларға кiрiп, рухани танымын кеңейттi. 

– Ұлтаралық татулық пен ынтымақты дәріптеп жүрген бірлестік мүшелері бұл жолы зиялы қауым өкілдерінің басын қосып, киелі орындарға зиярат жасап қайтуды өз міндетіне алып отыр. Зиярат барысында арнайы құрбан шалып, елдің тыныштығы мен бейбіт өмірін дұға-тілектерімізге қосудамыз, – дейді «Бибі Фатима» қоғамдық бірлестігінің төрайымы Күләйша Шәкірова. 

Мұнан кейін арақашықтығы 50 шақырымды құрайтын Шәуілдір ауылынан Түркiстанға дейінгі аралықтағы жолды ақ жаулықты әжейлер әнмен тербеп қысқартты. Күн төбеден ауған сәтте, топ мүшелері Түркістан қаласына келіп жетті. Дегенмен, Қожа Ахмет Яссауи кесенесiнiң басындағы адамдардың қарасы мұнда да қалың.
Бабалар рухына құран бағыштаған ардагерлер бұл жолғы сапардан үлкен әсер алғанын жеткізді.

Оңтүстік өңірі көне шаһарлар мен тарихи-мәдени ескерткіштерге бай. Елдігіміздің тұмары, өркениетіміздің жәдігері болған археологиялық мұраларымыз жетерлік. Әр дәуірдегі ескерткіштердің көптігі жағынан өлкеміз алдыңғы орында. Жуырда Шымкент қаласы Сайрам ауданының тұрғыны, жеке кәсіпкер Уринбай Ураимжанов (суретте) азаматтық танытты. Ежелгі дәуірдегі жәдігерлер табылған үйге жөндеу жұмыстарын жүргізуде.

Мұнара жанындағы тұрғын жай көне дәуірден сыр шертеді. Бұл орын кеңес дәуірі кезінде табылған. Бүгінге дейін толығымен сақталған. Ошақтың бейнесі отырықшы халықтың тұрмыс-тіршілігінің куәсі іспетті. Заңғар жазушымыз Әбіл Кекілбаев айтқандай ескі қоныстан тарихымыздың бір парағын, сол заманның бұлтартпас құжатын аңғардық. Жеке кәсіпкер Уринбай Ураимжанов игі істі қолға алыпты. Өз қаражатына ескі тұрғын жайға жөндеу жұмыстарын жүргізуде. Іскерлігімен ерекшеленген Уринбайға Сайрам ауылының тұрғындары риза. Іскер азамат мұны Ел Тәуелсіздігінің 25 жылдығымен байланыстырып отыр.

– Биыл еліміздің Тәуелсіздігіне 25 жыл. Осы ширек ғасыр ішінде тарихымызды түгендедік. Біз біле бермейтін көне ғасырлардың парақтары ашылып жатыр. Елбасымыз айтқандай, «Мәңгілік ел» болу идеясы шындыққа айналатын болмыс.Осы мәңгілік ел аясында өмір сүретін жас ұрпаққа тарихи және мәдениет ескерткіштерінің беретін тәлім-тәрбиелік мәні зор деп ойлаймын. Өңірімізде туризмді дамытуға мүмкіндік мол. Соның ішінде археологиялық ескерткіштерді барынша қорғауымыз керек, – дейді ол.

Расында да, еліміз дамудың жаңа кезеңін бастан өткеруде. Мақсатымыз айқын, бағытымыз түзу. Өскелең ұрпақ үшін бұл ұлттық тарихымыз, ұлттық мақтанышты күшейтудің, отаншылдықты артты­рудың қуатты тетігі. Ал отаншылдық сезім – ұлы істердің бастауы емес пе? 

Уринбай Ураимжановтың азаматтығы мұнымен шектелмейді. Ол үнемі балалар үйіне қолдау көрсетіп келеді. Мереке сайын балдырғандарды азық-түлікпен қамтып, сыйлықтармен қуантуды ұмытпайды. Өзі спорт саласының маманы болғандықтан волейболдан турнир өткізіп тұрады. Іскер азамат отбасылы, 2 ұл, бір қыз тәрбиелеп отыр.