Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында еліміздің аграрлық секторы экономиканың жаңа драйвері болуы тиіс деп атап өтті.
Бұл ретте ауыл шаруашылығын дамыту, оның ресурстарын, бірінші кезекте жерді, материалдық мүмкіндіктерді, өндірістік қорларды, қажетті ұйымдастырушылық іс-шаралар жүргізу кезінде еңбек ресурстарын дұрыс пайдалануға үлкен үміт жүктеледі.
(Жалғасы. Басы газеттің №26, 28-шы нөмірлерінде)
Баламасы бар
Жеке қосалқы шаруашылықтар (ЖҚШ) бірігу жағдайында өз беттерінше кенеттен үлкен шаруашылыққа айналып кетпесі үшін, әсіресе екінші қала аймағында, біз оларға жем-шөп базасын құруға, малды жаюға арналған жеткілікті жері бар үшінші аймақта құрылған немесе ұйымдастырылатын кооператив мүшелігіне кіруді ұсынып отырмыз. Кооперативке кірушілер, онда өз капиталдарын, қорларын, малдарын, жылжымайтын мүліктерін және т. б. кіргізіп барып, өздерінің өндірістерін ұлғайтулары немесе оңтайландырулары керек.
Үшінші аймақта құрылған кооператив мүшесі Шымкент қаласының кез келген тұрғыны бола алады. Белгіленген заңға сәйкес, үлескер кооперативте жұмыс жасауы міндетті емес, ол кооперативке өзінің қаржылай үлесін енгізіп, оның толық құқықты мүшесі болуы жеткілікті. Сонымен қатар, оның кооперативке қосқан өз үлесіне мөлшерлес бөлігін пайдалануға құқығы бар. Бұл дегеніміз, тұрғындар үшін тек акционер болу ғана емес, кооператив мүшесі ретінде өздерінің капиталдарын қаланың өсіп келе жатқан аграрлық секторына тиімді орналастырумен кепілді дивидендтер алып отыру үшін жақсы мүмкіндік. Заң бойынша әрбір кооператив мүшесінің өздерінің салым сомасына қарамастан бір толық дауыс екенін ұмытпауымыз керек.
Осы ретте, «Ауылшаруашылық кооперативі туралы» заңда алғаш рет кооператив қатысушылары арасында оның пайдасын бөлуге рұқсат етілгендігін айта кету керек. Бұл – өте прогрессивті қадам. Бұрын ең алдымен кооператив мүшесі табыстың бір бөлігін жалақы түрінде ғана алатындықтан, онда жұмыс істеуге міндетті болатын. Сондықтан, егер жұмыс істемеген болса, онда табысқа құқығы болмаған.
Шымкент қаласы үшін жеке қосалқы шаруашылыққа (ЖҚШ) қатысты қолайлы жағдай, олар үшін бірден екі мәселенің шешімі туындауда. Сонымен, қаланың азық-түлік ресурсы туралы маңызды мәселесін шешуде ЖҚШ жойылмайды. Керісінше, біз қаланың екінші аймағында қосалқы шаруашылықтарының барлық нормаларын сақтай отырып жұмыс істеуімен ЖҚШ сервистік, дайындау-өткізу кооперативтеріне айналуына, олардың аграрлық тауарлық өнімдерін ірілендіруге, оларды сатып алуға кепілдік беруге жағдай жасап отырмыз.
Екіншіден, жеке қосалқы шаруашылықтар ірі аграрлық секторларды дамыту үшін барлық жағдайлар бар, қаланың үшінші аумағында кооперативтерге қосылуға немесе ұйымдастыруға мүмкіндік алып отыр. Бұл процесті түсіну – фермерлерге өздерінің мәселелерін неғұрлым икемді шешуге мүмкіндік береді. Олар ірі кооперативтік аграрлық қозғалыстың қатысушылары болады. Мәселе социалистік нысанындағы шаруашылық басқарудың бұрынғы колхозы туралы емес, өйткені кооперация – бұл экономиканы көтеру мақсатында адам, жер және материалдық ресурстарды біріктіру бойынша ерікті қозғалыс. Және бұл өте дұрыс тәсіл.
Ереже бойынша жұмыс істеу
Бізде жеке қосалқы, ірі және шағын шаруашылықтарды дамыту процессінде ауылшаруашылығы жерлеріне қоректік заттарды қайтару мүмкіндігі болмаған. Бір тонна тауарлы өнімді өсіру кезінде мысалы, күздік бидай – 37 кг азот, 13 кг фосфор, 23 кг – калий, тиісінше, жаздық бидай – 47, 12 және 18 кг, ал жүгеріден астыққа – 34, 12 және 37 кг шығарылады.
Кезінде академиктер Р.Елешов және А.Крамарев нәрлендіргіш заттардың ешқайсысы жеке өздері қолданылмайтынын, олар өсімдікке қажетті мөлшерде және қажетті уақытта болуы тиіс деген фактілерді бірнеше рет келтірген. Бұл үшін басымдықты бір жақты емес, кешенді тыңайтқыштарға беру қажет. Минералдық тыңайтқыштарды әлемдік тұтыну, олардың кешенді түрлерінің артықшылығын дәлелдейді. Сонымен қатар, тыңайтқыштарды қолдану және ауылшаруашылығы дақылдарының жаңа технологияларын енгізу NPK тұтыну сипатының өзін өзгертеді (қоректендіру элементтерінің мазмұнын – азот, фосфор, калий). Көп сөздің орнына мынадай мысал келтірейік: ХХ ғасырдың 80-шы жылдары NPK балансы бойынша тыңайтқыштарды тұтыну 24:51:25, 90-шы жылдары – 56:26:18, 2000-шы жылдары – 60:24:16 құрады. Оның үстіне өндірілген дақылдардың жалпы көлеміндегі кешенді тыңайтқыштардың үлестік қатынасы тұрақты түрде өсіп отырады. Мысалы, Жапонияда кешенді тыңайтқыштардың үлестік бөлігі қазірдің өзінде 66%- ды құрайды, Финляндияда және басқа да Скандинавия елдерінде – 90 %, Польшада – 75 %, және осындай оң үрдістер экономикасы дамыған басқа да елдер үшін де тән. Белгілі болғандай, оның құрамы, қолданылатын кешенді NPK жаңа түрлері құнарландырылатын өсімдіктердің химиялық құрамына сәйкес болған сайын, өндірістік жағдайларда олардың тиімділігі күштірек болып байқалады. ХІХ ғасырдың көрнекті агрохимигі
Ж.Бусенгоның «өсімдіктен осы уақытта оған не керек екенін сұрау керек», – деп айтқан пікірі бар. Ал бұл үшін, химиялық талдауды алдымен мүмкіндігінше өздігімізден немесе оны кәсіби деңгейде биохимиялық зертханаларда жасап және өсімдіктің топырағы және диагностикасы бойынша талдау жұмысын жүргізу қажет. Қазіргі кезде дамыған елдерде орташаланған химиялық құрамдағы минералды тыңайтқыштарды пайдаланбайды. Керісінше, ауылшаруашылық өндірісінде құрамында нәрлендіргіш қоспалары бар NPK өндіруге қажеттілік көп туындайды. Ең жоғары өнімді сортты немесе гибридтты өнімдер, егер құрамдарында макро және микроэлементтер және гумустар жеткілікті мөлшерде болмаса, онда олар өздерінің генетикалық мүмкіндіктерін тарата алмайтындығы аксиома болып отыр. Бұл ретте, егер топырақтағы фосфор құрамы қажетті норманың тек 20% ғана, ал кальций – барлық 80% болса, онда шектеу факторы фосфор жетіспеушілігі болып табылады. Көз алдарыңызға рейкалары әр түрлі биіктіктегі ағаш бөшкені елестетіп көріңіздерші. Оның рейкалары қандай биіктікте болғанымен, бөшкеге суды ең қысқа кесілген рейкаға дейін құясың. Қоректік заттар да дәл солай, артық бір элемент – екінші бір элементтің жетіспеушілігін ауыстыра алмайды. Осылайша, ағзаның жай-күйін минимумдағы зат айқындайды, яғни болашақ астықтың шамасы минимумдағы қоректік заттарға байланысты (Ю.Либих заңы).
Жоғалған топырақ құнарлылығын қалпына келтіру үшін, агрономның және жер иесінің ең алдымен агрохимиялық білімі болуы қажет. Академик Д.Прянишников «Білімнің тапшылығын тыңайтқыштың молшылығымен ауыстыруға болмайды», – деген болатын және бұл афоризмді жұмысы топырақ пен өсімдікке қатысты әркім есте сақтауы керек.
Кейде семинарларда, біздің жекелеген фермерлер топырақты агрохимиялық зерттеу және тыңайтқышты ғылыми негізде енгізу қажеттілігін өздеріне енді ғана жаңалық қылып ашып отырғандарын көргенде, еріксіз таңғаласың. Ал осы шаруаның жерді иеленгеніне ондаған жылдар өткен (200 га). Сондықтан агрономиялық білім беру жүйесін дамытып, оның түрлері мен әдістерін өзгертіп, түсінікті етіп жасап, мониторингке қою керек. Ал аграрлық жоғары оқу орындары, ҒЗИ мен колледждер осы бағытта өз жұмыстарын жандандыруы қажет.
Шымкентте жер құнарлылығын қалпына келтіру үшін оларды бу астына жібереді. Бірақ топырақтың тіпті екі жылдық демалысының, бұл дегеніміз бу да емес, шоғыр, әсері жеткіліксіз және экстенсивті фактор. Егіс айналымын енгізу шаруашылық алқабы көлемінің аздығынан проблемалы болып табылады. Өйткені, фермер жыл сайын өзінің бірнеше гектар жеріне еккен өнімінен өзінің пайдасын алуды қалайды. Ол үшін осы учаскеден екі-үш жыл қатарынан өнім алмауы құлдыраумен тең. Ол оған жол бермейді.
Ал кооперативпен, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің алқабын ұлғайтқан кезде, ауыспалы егіс, химияландыру және кең ауқымды механикаландыруды енгізу үшін барлық алғышарттар бар. Дегенмен бүгінде жерлерін шағын шаруақожалықтарға жалға берген жер, учаске иелеріне егіс айналымын сақтау ұйғарылған, әдетте, оны олар, сақтамайды. Әкімдіктер бұл учаскелердің иесіз бос тұрып қалуына және оларды ауылшаруашылығы айналымынан шығармау үшін алып қоюға тәуекел етпеген. Осыған орай, жерді жалға беру мерзімін созу мәселесі көбінесе тығырыққа тіреліп келген. Енді әкімдікте баламасы бар. Бүгінде билік ауылдық өндірістік, сервистік және басқа да кооперативтер түрінде ірі тауарлы шаруашылықтарды, сондай-ақ нарыққа тауар көлемін жеткізуді өсіру үшін ЖҚШ бірлестіктерін жақтайды. Міне, сонда ғана жоспарлы ауыспалы егісті енгізу мен жерді химияландыру және механикаландырудың жаңа құралдарымен өңдеу қатаң міндеттенілетін болады.
Мал шаруашылығы мәселелері
Мал шаруашылығына қатысты, бүгінде ұсақ фермерлер мен жеке қосалқы шаруашылықтарда ауылшаруашылығы малдың өнімділігі өте төмен екендігі байқалады. Мысалға 1800 литрге жеткен сиыр сауымы орташа болып саналады. Дамыған елдерде бұл өте төмен көрсеткіш. Тағы бір біздің проблема – мал тұқымдылығының нашарлығы. Ғалымдардың пікірінше, бүгінде тұқымның бағалы сапасын бірнеше бағытқа бөлуге болады: ет, сүт, ет-сүт және сүт-ет. Ал бізде тұқымды жүйесіз араластыру процестері орын алған.
Мемлекет ауылшаруашылығының осы саласын қаржыландыра отырып, үлкен дайындық жұмыстарын жүргізгендігін айта кету керек. Атап айтқанда, асыл тұқымды жануарлар сатып алуға субсидия беріліп, бағалы тұқымды дамытумен айналысатындарға көмек көрсетіледі. Бірақ мәселе мынада: асыл тұқымды малды нашар тұқымды малмен будандастыру кезінде оларды тіркеуге байланысты қатаң селекциялық жұмыс жүргізілмеуінен, оның тұқымының пайдалы қасиеттерін сақтап қалу өте қиын, ал сатып алынған оның жекелеген белгілері тұрақсыз, сондықтан нәтижелі эффект бермейді. Одан әрі тұқымның қасиеттері өзінің бастапқы пайдалы қасиеттерінен де аз сақталады. Әрине, селекция бойынша мақсатты жұмыс жүргізу қажет, тағы да бұл тек ірі кооперативтерде ғана мүмкін.
Бізде асыл тұқымды шаруашылықтарды қалпына келтіру бойынша бірқатар компаниялардан ұсыныстар бар. Біз бұны қазіргі заманғы өлшем деп білеміз. Өйткені, бұл асыл тұқымды репродуктивті шаруашылықты орында ұйымдастыру үшін кооперативтер құруға және оларға таза тұқымды өнімді мал сатып алуға ынталандырады, сондай-ақ, шаруашылықтарға табын айналымын ұстауға мүмкіндік береді. Әзірге жергілікті жерлерде ретсіз тұқымаралық будандастырулар, сапасыз мал басын өсіру жұмыстары жүргізілуде. Ұсақ фермерлік шаруашылықтарда белгілі бір аналық мал басын өз төлінен өсіру үшін табын айналымы реттелмеген. Мал бордақылау үшін негізінен солтүстік өңірлерден әкелінеді, және олардың тұқымы әлсіз болып келеді.
Жалғасы бар.
Тимур БАЙМҰХАНОВ,
Шымкент қаласы әкімінің орынбасары, экономика
ғылымдарының докторы
