Биыл көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, ғалым Нәзір Төреқұловтың туғанына – 125 жыл
Түркі әлемінің 2017 жылғы мәдени астанасы атанған Түркістан шаһарына жуырда жолымыз түсті. Діттеп келген кісіміз бар еді. Осы сапарымызда белгілі ғалым, ҚР мәдениет қайраткері, Түркістан қаласының Құрметті азаматы Нұрмахан Назаровтың шаңырағына арнайы бардық. Көпшілік оны нәзіртанушы ғалым ретінде жақсы таниды. Қазақтан шыққан тұңғыш дипломаттың өмірін індете зерттеп жүрген ғалым жүздесуде көшелі ой қозғап, тереңнен тартып пәтуалы пікірімен бөлісті. Сөзін бөлмей тыңдадық. Бүгін біз назарларыңызға қазақтың тұңғыш елшісі Нәзір Төреқұловтың өміріне қатысты Нұрмахан Назаровтың дерек-дәйегі мол зерттеу мақаласын ұсынамыз.
Ол қайда білім алды?
Сырдың орта ағысы, өзеннің нулы жағасымен жолбарыс жортқан қамысты тоғай арасымен Төреқұлдың баласы тай-тай мақта сатып жүрген тәжіктермен ілесіп, Ферғана кеткен. Ол жаққа барғасын, тәжіктер қызын бере салған Төкең де тегін емес. Дінге, әсіресе, әйелге аса қаталдықпен қарайтын бейтаныс жұртқа күйеу болу қаншалықты қиын да, күрделі.
Етінің тірілігі, өзінің жігерлілігімен орыс тілін үйрену арқылы заңгерлікке машықтанғаны, содан барып, ірі комиссионерлікке қол жеткізуі ғажап. Атамекені Түркістан қаласының атырабы болғанымен, Нәзір өз қолымен толтырылған жеке листогында туған жері Қоқан қаласы (1892 жыл) деп көрсетілген. Алғашқыда діншіл ананың ықпалымен ескіше мұсылман мектебінде оқыған ұл кейін, әкенің қолдауымен Қоқандағы орыс-түзем мектебін 1905 жылы, сауда училищесін 1914 жылы бітірді.
Болашақ көрнекті мемлекет қайраткері, тұңғыш елші, халықаралық деңгейдегі саясаткер Нәзір Төреқұловтың саяси көзқарасы оның халықшылдығы сонау 1916 жылы патша Үкіметінің июнь жарлығы мен Түркістанның байырғы тұрғындары Батыс майданның тылдағы жұмысына еріксіз жегілген кезінен қалыптасты. Мәскеудей қаладағы жоғары оқу орнындағы оқуын 3-курстан үзіп, Минск түбінде қабырғасы қайысып қара жұмыс істеп жүрген, орыс тілін білмейтін бауырлардың жағдайына болысу, халық бақыты үшін күрестің алдыңғы сапында жүрген қазақ зиялыларымен танысуы, солардың ықпал, әсері мен Ресей жерінде студенттер мен оқушылар арасында патша өкіметіне қарсы «Еркін дала» атты құпия ұйым құруы оның күрсекерлік жолға бел байлап түскенін дәлелдейді. Февраль револьюциясынан кейін тылдан елге қайтқан отандастарымен келе жатып, жолда Орынбор қаласына кідіріп, Минскіде танысып ұғысқан қандастармен бірігіп, осында «Земсоюз» құруды ойлады. Алайда, таланты өзгеден асып тұрған бейтаныс Нәзірге сайлау кезінде жергілікті жершіл ақсүйектер жеткілікті дауыс бермейді. Әйтсе де, Торғай облыстық Советтің органы «Қазақ мұңы» газетіне редактор болды. 19-маусымда Орынбор қаласында өткен жалпықазақтық съезіне делегат болып қатысты. Съездан соң жалпыресейлік «Земсоюздың» Торғай облысы бойынша нұсқаушы қызметін атқарды.
1918 жылы Қоқан түбінде басмашылар Нәзірдің әкесін өлтірген соң, мұнда аз да болса, бауыр басып қалған жас күрескер өскен жеріне қайтып кетті.
Қоқан қалалық ревкомын, одан кейін облыстық ревкомын басқарды. Ташкентте Түркістан респуликасы Орталық атқару комитеті аппаратына қазметке келген кезде, қоғамды жетелеуші күш үгіт-насихаттың баспасөз саласына үзбей еңбек сіңірді. Оның туған халқына шынайы жанашырлығын жиырмасыша жылдары Ташкентте шығып тұрған «Иштракюм» (революция) журналында шыққан «Қазақ мәселесі» мақаласында ашық көрсетті. Патшалық Ресейдің қазақтың ең шұрайлы, нұрлы, сулы жерлерін басқаншылықпен тартып алып, қазіргі заманда да сол жерлер иелеріне қайтарылмай отырғанын мәселе етіп қойған: «...Ресейден ауылға келіп, 40-50 жыл ішінде әбден байыған, қолы жеткен байлығы өз төрелерімен көрген қорлығын ұмыттырған, шошқа бағып, дәулетке масыққан бұл жаңа байлар әбден есірді, Қазіргі Шымкенттен бастап Пішпек, Лепсіге дейінгі жолдың екі бойындағылар, жол атырабындағылар, су басындағылар, әне солар! – дей келе, мұны айтпағымның мағынасы пәлекеттен, кесапаттан, зұлымдықтан, зәбір-жаладан көз ашпаған қазақ мәселесін жеткеру еді», – дейді. («Иштракюм», 247. 20 қараша 1921 ж).
Түркістан Республикасының келешегі мұнда индустрияның дамуымен байланысты екеніне мән берген. Өнеркәсіпті шикізат көздеріне жақын орналастыру керектігін съезде, конференцияларда сөйлеген сөздерінде нығырлап отырды. Осы мақсатта Жетісу темір жолын салуды жоғары жаққа ұсынып жүрді. Нәзірдің бастамасымен іске асқан идея 30 жылдары салынған Қазақстан-Сібір теміржолы болатын.
Кеңестік Түркістан Республикасында жаңа қоғам құрудың теоретигі Нәзір Төреқұлов саяси және экономикалық реформа жасау, мемлекеттік іске ұлт өкілдерін кеңінен тартпай ондағы мақсат іске аспайтынын республика ативіне дәйекті түрде үйретіп отырды. Бұл мақсаттың орындалуы үшін ТурЦИК аппаратында қазақ, өзбек, түркімен бөлімдерін өзінің ықпалымен ашты.
Орынборда ұйымдасқан «Алашорда» үкіметі мен Қоқанда құрылған «Қоқан автономиялық Республикасының» жеңіске жете алмаған себептерінен терең тағылым алған зерек ойшыл Нәзір Түркістан халықтары өз бақытын Кеңес Үкіметі құрамында бола жүріп іздеуден басқа амал жоқтығын әріден түсінген. Сондықтан да, Кеңес Үкіметіне адал қызметін Орта Азиядағы барлық бауырлас халықтардың қамымен шебер үйлестіре жүріп, адам бойында сирек кездесетін ғажайып талантын сарқа жұмсап қызмет етті. Ойшылдығы мен ұйымдастырушылық қабілетінің аса жоғары деңгейде болғандығының арқасында 27 жастағы қазақ ұланы Түркістан Республикасы Орталық Атқару Комитетінің төрағасы болды. Республика билігінің барлық деңгейінде бірінші мәселе етіп, басмашыларды жою мәселесін қойды да, бұл күрестің басы-қасында ұдайы өзі жүрді. Түркістан өлкесінде басмашылар толық талқандалған соң оларға сот процестері жүре бастады. Пішкекте болған Ферғана басмашылардың серкесі Муэтдиннің сот процесінде қоғамдық айыптаушы болып Түркістан Компартиясының хатшысы Нәзірдің өзі қатысты. Айыптау сөзінде республика басшысы басмашылардың Кеңес Үкіметіне қарсы әрекетін білімсіздіктің, надандықтың нәубәті екендігін ұшқыр ой, ақылды тұжырым, шешен тілімен сотқа қатсушыларды таңдандырғанын Чанышев деген генерал өз естелігінде келтіреді.
Н.Төреқұлұлы саяси, әскери, экономикалық ұйымдастыру шараларды бір-бірімен тұтас үйлестіре әрі үдете атқаруды және аталған мәселелердің бәріне де партияның ұлттық саясат принцптерін қатаң сақтауды талап етті. Ұлт саясаты жөніндегі принцптерінің жергілікті жерлерде бұрмалаусыз орындалуын бақылады. Кеңес мемлекетінің Түркістан жерінде нығайып бекуі ұлт мәселесінің әрқашан дұрыс шешіліп отырылуымен ажырағысыз байланысты екенін сөйлеген сөздерінде шегелеп отырды.
1920 жылы қыркүйек айында Ташкентте Түркістан Коммунистік Партиясының 5-ші съезі ашылды. Съезді ашқан және құттықтаған сөзінде Нәзір, съездің Түркістан Компартиясы қызметінің айрықша бір жауапты да күрделі кезеңінде, яғни жергілікті ұлтшылдыққа ауытқушылық пен ұлыдержавалық шовинизмге табанды, шешуші күрес үстінде жиналғанын атап өтті. Осы съезде Компартия Орталық Комитеттің жұмысы жөнінде жасаған есепті баяндамасында да шешен ұлт мәселесіне қайта-қайта тоқталған. Жергілікті жердегі, тұрғылықты халықпен патшалық Ресейден баса-көктеп келіп қазақ елінің ең шұрайлы жерлерін иемденіп алған орыстардың арасындағы жер мәселесі мен ұлттар теңдігі жөнінде алқалы топтарда өткір тілмен Ресей Федерация басшысы өкілдерінің алдында қасқайып тұрып ашық айтқан. Өткен ғасырдың сонау 20 жылдары «Жолдас Ресей, қазақтың бұрынғы жерін өзіне қайтар» деп айту оқ бораған майданға қарусыз кірумен бірдей еді.
Жаңа түркі (латынша) әліппесін ендірген
1926 жылы Бакуде өткен Кеңес Одағы тюркологтарының бірінші съезінде кеңестік түркі халықтарының қолданылып келген араб шрифтін латын әрпіне ауыстыру қойылды. Мәселенің шешілу жолы екі айрыққа келіп тоқтағанда, Нәзір бастаған топтың қолдауымен латын әрпін қолдану жеңіп шықты. Кеңес Үкіметі Түркістан өлкесінде, алдымен әкімгершілік территориялық бөлістерді тиянақтап, жер реформасын аяқтап алған соң, мұндағы халықатардың жазу сызыуын кириллицаға ауыстыратынына сол кездегі қазақ зиялыларының біразының ойы жетті, біразы күмәнмен қарады. Егер, 1936 жылға дейін латын әрпі емес, араб әрпімен сауаттанған жұрт кириллицаға көшкенде қандай халге душар болар еді? Сол аралықта мүмкін, одан да кейін араб әрпімен жазып-сызумен кеткенімізде, біздер дәл бүгінгідей ғылым, мәдениет, өнер жетістіктеріне қолымыз жетер ме еді?
1922-1928 жылдары Нәзір Төреқұлов Қазақ СССР Орталық Баспа Басқармасының төрағасы болған 5 жылдың бедеріне кітап өнімінің басқа елдерде жоқ зор базасын жасап үлгерді. Бес жыл ішінде 59 миллион 959 мың 713 дана оқулық, ғылыми көпшілік қоғамдық саяси, көркем әдебиет өнімдерін елуден астам ұлт тілдерінде басып шығарды. «Баспа Одақтағы ұлттар үшін маңызы айрықша көмекші оқу базасын құруда елеулі жұмыс атқарды. Ақ патша заманындағы оқулықтардың жарамсыздығы себепті әр түрлі ұлт тілдерінде арнайы әдебиеттер шығаруда тыңнан жол салуға тура келді. Сондай-ақ, жаңа түркі (латынша) әліппесін ендіру ісінде Орталық Баспа қыруар шаруа атқарды...», – деп жазды КСРО Шығыстану Ғылыми Ассоциацасының «Новый Восток» журналы. (421-422 беттер, 1929 жыл. Мәскеу).
Кезінде, Нәзір ССРО-ның алғашқы қызыл дипломаттарының ішіндегі алдыңғы қатардағысы ретінде бағаланған. Ал оның қазақтан шыққан тұңғыш дипломаты екенін, ССРО-ғы талантты саясаткер әрі ұйымдастырушы екенін байқауға болады. Бұрынғы Қазақ СССР-нің Сыртқы істер Министрінің орынбасары болған А.Е.Иоффеннің «1928-1932 жылдардағы Совет Одағының Сыртқы саясаты» кітабында «ССРО-Хиджаз арасындағы келісімсөз бұған дейін еш бір нәтиже берген жоқ. Нашар дамыған елдерде қолдан келген көмегін беру саясатын берік ұстанған Совет Үкіметі Хиджаздың саяси және іскер адамдарымен қарым-қатынасты жақсартуға ұмтылысын тоқтатқан жоқ. Совет өкілі Н.Төреқұлов корль Ибн-Саудпен әңгімелескен кезде, саяси келісім-шарт жасау жайында келіссөз жүргізуге уағдаласқан. Келіссөз 1929 жылдың қыркүйегінде басталып, желтоқсанда кейбір маңызды тармақтар (статьялар) бойынша келісім тапты. Ибн-Сауд «Енді совет жағының саудасына кедергілер жойылады», – деп мәлімдеді.
Октябрь революциясы көсемдерінің, ВКП (б) құрған Түрккомиссиясы басшыларының бірі В.Куйбышев «Аса зор табиғи тума талант, марксше ойлайтын адам» деп Нәзір Төреқұловтың дария білімін жоғары бағалаған. Ғажайып дарынын керек кезінде сарқа пайдаланып, оның тектілігі мен «марксше ойлай білетіндігінен» сескенді ме, Советтер Одағы қолдан жасаған жаламен 1937 жылы, яғни 45 жасында өмірін қиып, қазақтың келешегіне кезекті бір қиянатын жасады.
Нәзірдің атажұрты
Нәзір – көп қырлы талант иесі, сәскеде салсаң кешке озған, ылдидан салсаң, төте озған хас тұлпар! Жартасқа салсаң да, жүзі қайырылмас, жанқасын шығармай қиып түсетін алмас талант. Ол – елші – дипломат, ол – саясаткер, ол – тарихшы, әдебиетші, публицист, сыншы, лингвист. Қазақстан және Орта Азия мәдениеті аспанынан тым ерте ағып түскен жарық жұлдыз. Нәзірдің қоғамдық қайраткерлігімен бірге басқа да саяси және шығармашылық еңбегіне жүйелеп ғылыми талдау арқылы бір ізге келтірген жазушы Жолтай Әлмашов болды («Ғибратты ғұмыр», 1995, Алматы). Н.Төреқұлұлының елшілік-дипломатиялық ұлан-ғайыр қайраткерлігінің біршамасын қопара аударып, қыртыстарын жазып, жарты әлемге жарқыратып көрсетіп берген белгілі қоғам қайраткері, дипломат, саясатшы Тайыр Мансұров еді («Елші Нәзір Төреқұловтың Арабия дастаны» 2004 ж. «Нәзір Төреқұлов», 2005).
Иә, қазақтың бір асылы жылдар бойы тасада қалып келсе де, тәуелсіз Қазақстанда тарихтан өз орнын алатын болды.
Сөзімді қорыта келе айтқанда оқырмандар мен зиялы қауымның, ақпарат құралдарының назарын төмендегі мәселеге аударғым келеді:
Нәзір Төреқұловтың туған жері Өзбекстанның Қоқан қаласы екендігі тұңғыш елшінің өз қолымен толтырып, өзі қол қойған өмірбаяндық анкеталарда көрсетілсе де, оны Оңтүстік Қазақстан облысындағы Түрікстан ауданында туған деген түсінік сіңіп барады. Бұл – шындыққа қиянат. Нәзірдің Қоқанда туып, қай мектепте, қай училищеде оқығаны ресми құжатталған. Түркістан автономиялық Республика болып құрылып, оған басшылық жасағанға дейін ол Қоқанда өсіп жетілді.
Екі халыққа тел қайраткерді біржақты бағалап, өзіміз ғана иеленгіміз келетіні дұрыс емес. Насихат жұмыстары бауырлас екі халықтың бүгінгі, ертеңгі ынтымақтастығына бағыттап жүргеніміз парыз.
2013 жылы Қазақстан Республикасы сыртқы істер министрлігінде Н.Төреқұловтың 120 жылдығына арналған конференцияда Өзбекстаннан арнайы келіп қатысқан әлеуметтік ғылымдар докторы А.Г.Каххаров: «Ұлтым қазақ, туған жерім – Қоқан – деп өз ауызымен айтып, қолымен жазып кетсе де бәрімізге бірдей ортақ қайраткерді бізден алшақтатқысы келетіндерге таңым бар», – деп орынды реніш білдірді.
Нәзірдің әкесі Түркістан қаласының атырабында туылғаны – шындық.
Сондықтан, Нәзірдің атажұрты – Түркістан екені рас.
Тұңғыш елшіні түркістандық деген ұғым да бекерден қалыптасқан жоқ. Нәзірге Қазақстанда алғаш иелік жасаған Түркістан қаласы екендігі де жасырын емес. Қазақстанда алғаш рет оның есімімен көше, мектеп аталып, музейін құрған да осы қала. Ал Өзбекстанда өткен ғасырдың 60-шы жылдарында бір кеңшар Н.Төреқұловтың есімімен аталған. Бізден бұрын Өзбекстанда, Ташкент қаласындағы Акмал Икрамов ауданында үлкен мектеп Н.Төреқұловтың есімімен аталып, мектеп ауласында ескерткіш қойылған еді.
Сайып келгенде, тегі бір түркі халықтарының зор келешегі үшін ақылмен жұмыс істейік. Әлі қыры мен сыры толық ашылмаған асыл тұлғаның қалдырған мұрасы – мұхиттың түбінде жатқан гауҺар!
Нұрмахан НАЗАРОВ,
Қазақстанның мәдениет қайраткері, Қазақстан Журналистер
одағының мүшесі, Түркістан қаласының Құрметті азаматы
