Шымкент келбеті

Бұл мақаланы жазуымызға Абайдың 175 жылдығына орай ұйымдастырылған экспедициямен Семей қаласынан келген бір топ зерттеуші тарихшылар мен филологтардың Шымкентке сапары себеп болды. Экспедицияның Шымшаһарға сапарының мақсаты – Тұрағұл Абайұлының жерленген жерін анықтап, басына ескерткіш-белгі орнатып, айналасын абаттандыру және Тұрағұлға қатысты тың деректерді табу екен. Филология ғылымдарының кандидаты, профессор Айдар Қадыров бастаған экспедиция құрамында тарих және саясаттану кафедрасының аға оқытушысы Еркін Рахметуллин де бар.

Суретте: Солдан оңға қарай:
1-қатарда: Жақабай Əтікеұлы, Жұбандық Болғанбайұлы, Турағұл Абайұлы, Əлихан Бөкейхан, Райымжан Мəрсеков,
2-қатарда: екінші – Мұқан Жəкежанұлы, Көкбай Жаңатайұлы.
Семей. 1918 жыл.

Биыл ұлтымыздың ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың туғанына 175 жыл болса, оның Әйгерімнен туған ұлы Тұрағұл Абайұлына 145 жыл толады екен. Иә, Тұрағұл туралы көп айтыла да, жазыла да бермейді. Тарихи және әдеби деректер там-тұмдап қана сыр шертеді. Әсіресе, оның әдеби мұралары көп кешіктірмей зерттеуді күтіп тұрған тың тақырып дер едік. Репрессияға ұшырап, Шымкентке жер аударылған ол қиын-қыстау күн кешіп, өзін де, отбасын да асырауға шамасы жетпей, аш-жалаңаш ғұмыр кешкен. Тағдырдың айдауымен Шу өңіріне де жер аударылып, Шудан ары қырғыз өңіріне өткені тарихи естеліктерде айтылады.

Өмірінің соңғы шағында қылтамақ ауруына шалдығып, Шымкентте көз жұмғанына биыл 86 жыл болады екен. Семейден келген экспедиция мүшелері: «86 жылдан бері сүйегі осы жерде жатқан Тұрағұлдай Алаш қайраткерінің бейітін күні бүгінге дейін ешкімнің іздемегені қалай? Шымкенттік ғалымдар мен тарихшыларды бұл мәселе ойландырмағаны ма?» деген реніштерін жасырмады. Расында, егер биыл Абай Құнанбаевтың 175 жылдығы болмаса, Абайдың сүйікті ұлы, дарынды ақын-жазушы, шебер аудармашы, Алаштың асыл азаматы Тұрағұл Ибрагимов туралы жақ ашпай кетер ме едік деген ауыр ой да қылаң бергені жасырын емес.

Ендеше, Тұрағұл тарихын жарыққа шығаратын, оның сүйегі жерленген орынды анықтап, басына белгі орнататын кез жетті.
«Айтылуға тиістінің бәрі айтылып қойған. Бірақ, ешкім ден қойып тыңдамаған соң бәрін басынан қайталап шығуға тура келеді» деп Андре Жид айтқандай, өмір атты лабиринтте Тұрағұл Абайұлы туралы біраз дерек ашылып, кейбірі ашылуын күтіп жатыр. Біз де тыңнан түрен саламыз дей алмаймыз. Себебі, оның өмір жолы хақында ғаламтор беттерінде де мәліметтер кездеседі. Естігеніміз бен оқығанымызды жинақтай келе, қалың оқырманға Тұрағұл туралы тағы да баян етуге бел будық.

...Абайұлы Тұрағұл 1875 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданында туған. «Мұхтар Әуезов те, Қайым Мұхамедханұлы да Тураштың есімін Тұрағұл демей, «у» әрпімен Турағұл деп жазады. Кейінгі кезде ел ішінде, жазу-сызудың айналасында жүрген жандардың көбі «Тұрағұл» деп жазатын болды. Біз де осылай деп жазғанымызда, Семейдегі абайтанушы, Қайымның шәкірті Арап Еспембетовтен ескерту алдық. Турағұл – тура жолдағы Алланың құлы деген мағына беретін ер есімі болса керек», - деп жазады журналист Бағашар Тұрсынбайұлы Тұрағұл туралы мақаласында. Бірақ, қазақы танымға Турағұл емес, Тұрағұл деген ат дұрыс естілетін сияқты.

Ол Алаш қайраткерлерімен серіктес еді

Жас кезінде мұсылманша, орысша сауат ашқан Тұрағұл бала жасынан әкесінің тәрбиесінде өскен. Сондықтан Абайдың әрбір өлеңі қай кезде, қалай жазылғанын және кімге арналғанын жақсы білген. Ол Кәкітай Ысқақұлымен бірге 1909 жылы Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын Петерборда бастырып шығарған. Бұл еңбек бүгінде республикамыздың мемлекеттік Орталық музейінде сақтаулы.

Тұрағұлдың Абай мұрасын жинастырып бастыруда аса құнды мағлұматтар жазып, ақын шығармашылығының текстологиялық түпнұсқасын қалпына келтіруде абайтану ғылымына қосқан үлесі зор. Ол М.Әуезовке «Әкем Абай туралы» деп естелік жазып берген.

Әкесі мен ағалары Оспан, Әбдірахман, Мағауия қайтыс болғаннан кейін Құнанбай әулетінің басты адамы ретінде жергілікті билікке араласқан. Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов сынды Алаш қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынаста болған.

Республикалық «Абай» журналының бөлім меңгерушісі Мұратбек Кенемолдин архивтен алынған айғақтарға сүйене отырып Тұрағұл туралы жүйелі мақала жазған. Тыңғылықты ізденген. «Ашығын айтсақ, Тұрағұл Абайұлының сталиндік қуғын-сүргінге аяусыз ұшырауы, тікелей осы Алаш қозғалысының басшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтармен арадағы достық қарым-қатынасқа байланысты туындаған еді», - деп жазады автор. – 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде, ұлт тағдыры таразыға түскен осындай қысыл-таяң уақытта Тұрағұл Абайұлы Алаш қайраткерлерін белсене қолдап шығады.

Елдің игі жақсыларын майданға солдат беруге үндеп, үгіт-насихат жүргізеді. Алашорда үкіметіне болысқаны үшін Тұрағұл Абайұлы 1917 жылғы ақпан және қазан төңкерістері кезінде де Алаш қайраткерлерімен бір¬ге ұлт мүддесіне қатысты істердің бел ортасында жүреді. 1920-1922 жылдары Тұрағұл Абайұлы Шыңғыс болысында халық соты болып істеді, - делінеді М.Кенемолдиннің мақаласында.

Иә, Алаш қайраткерлеріне кеңес өкіметі тарапынан кешірім жасалғанымен, бұл – елді уақытша алдау болды. 1922 жылы Семейде Әлихан Бөкейханов пен Міржақып Дулатов тұтқынға алынғанда, Тұрағұл да түрмеге жабылып, төрт айдай отырып шығады.

Тар жол, тайғақ кешулі ғұмыр

1927 жылы Тұрағұл Абайұлы екінші рет қамауға алынып, 1928 жылдың көктеміне дейін Семей түрмесінде жатады. Түрмеден шыққан соң көп ұзамай мал-мүлкі кәмпескеленіп, Шымкентке жер аударылады. Тұрағұл Абайұлын қудалауға байланысты Семейдегі Шығыс Қазақстан облысының қазіргі заман құжатнама орталығында «Дело Ибрагимова Турагула о выселении и конфискации скота» деген құжат сақталған. Сондай-ақ мұндай құжаттарды Алматыдағы Республикалық Мемлекеттік Орталық мұрағаттағы Т.Құнанбаевқа қатысты қозғалған қылмыстық іс-қағаздарынан да кездестіреміз.

Бұл құжаттардың бірінде, яғни Бай-кулактардың мал-мүлкін тәркілеу жөніндегі Семей округтік комиссиясының 1928 жылдың 19 қарашасындағы қаулысында облыс көлеміндегі бір топ ауқатты адамдармен бірге Тұрағұл Абайұлының да істі болып, бүкіл отбасымен жер аударылғаны айтылады. Аталмыш қаулыда оның отбасы құрамы туралы төмендегідей деректер берілген:

Зайыбы Миса – 58 жаста. Екінші зайыбы Сақыпжамал – 53 жаста. Ұлы Жебрәйіл (Томск политехникалық институтында оқуда) – 25 жаста. Ұлы Зүбайыр – 23 жаста. Келіні Қанағат – 23 жаста. Келіні Рахия – 18 жаста. Немересі Алыпарыстан – 5 жаста. Немересі Кенесары – 3 жаста. 1928 жылдың күзіндегі Тұрағүл Ибрагимовты айыптау кезінде одан 36 бас малы, 7 бөлмелі үйі, алты қанат киіз үй мен кілемі тәркіленіп алынады, ал өзі отбасымен бірге Шу өңіріне жер аударылады.

Сол бір аласапыран жылдардағы өмірдің ауыр азабы туралы Тұрағұлдың кенже қызы Мәкен апайдың аузынан естіген әңгімесін журналист Тоқтархан Шәріпжанов «Абай» журналындағы «Әкеге лайық қыз туған» көркем очеркінде: «Тұрағұл Абайұлы «Бейнет те, дәулет те Алладан» деп, семьясымен Шу өңіріне айдалып кете барды. Голощекиннің қолдан әдейі жасаған аштығынан қалың ел қырылып жатқанда қырғызға өтіп жандары қалды. Сақыпжамал екеуі Тоқпақта жүргенде балаларын жетелеп Ақылия (үлкен қызы) жетті арып-шаршап.

Күйеуін, қайынатасы мен қайнағасын ГПУ түгел атып тастаған екен. Өрттен қашқан балапандай тізіліп, әке-шешесін қырғыздан іздеп табуының өзі ерлік еді. Кіші қызы Мәкен (Мағрипа) сол әкесі кәмпескеге ілінген 1928 жылы өз ауылының оқыған жігіті Мұқаметжанның Ұлықбегіне тұрмысқа шығып кеткен болатын. Заң қызметкері болып істейтін күйеуі Үржарға прокурор болып барғаннан біраз уақыт өткенде «байдың қызын алған» деген айыппен тергеуге жабылады. Бірақ шыққан тегі кедей болғандықтан, әрі аса сауатты, шешен жігіт екі-үш айдан кейін ақталып, босап шықты.

Содан соң оны 1932 жылдың соңын ала Жамбыл облысындағы Меркіге ауыстырып жіберген. Осында келіп орналаса сала Құнанбайдың кенже ұлы Оспаннан қалған гауhар жүзікті базарлап, соның пұлымен Мәкен қырғыздан әке-шешесін іздеп тауып алған. Ақылияның бала-шағасын қоса бағып, қалт-құлт етіп отырған әкесіне Алпашты аман апарып, документін жөндеп тапсырып берген-ді» деп жазады.

Сондай-ақ очерк желісімен алсақ, жүрегі жаралы Тұрағұл ақын өмірден өтер алдында қызына былай деп аманат айтқан екен:

«…Қажы ағаң мен Мекайылды қай жазығы үшін атыпты? Зият пен Бердеш Қытай кетті тентіреп. Ахат ағаң айдауда жүр. Жебрайыл Ташкенде өлді. Сонда бұлардың жазығы не? Сен мұны қазір түсінбегеніңмен, артынан ұғасың. Жылама, балам. Азды-көпті болсын 59 жас жасадым, жақсы-жаманды көрдім. Жалғыз тұяқ Алпашым, екеуің аман болыңдар. Дүние жолдас болмайтынына көз жетті ғой, бірақ өлмейтін қазына – өнер мен білім. Алпашты оқытыңдар.

Өзіңе аманатым – әкеңнің, Абайдың бүкіл әндерін, жалғыз ол кісінікін ғана емес, атылып кеткен қажы ағаңның, Мұқаметжан ағаңның, Ағашаяқтың әндерін, бүкіл Сарыарқа – Шыңғыс өңірінің өз құлағыңа сіңген өнерін сақта. Нағыз өнер заманға бағынбайды, түптің түбінде қазаққа қазына болып қайта оралады. Сол күн туа қалғанда іздеп таппай қалмасын мына қалың елің… Мұхтарға да осыны айтқайсың. Енді мен армансыз өлемін. Мен десең – жылама, қайта «әкемді қолымнан жөнелттірген Аллаға ризамын» де».

«…Осыдан екі күн өткенде, 1934 жылғы наурыздың 6 жұлдызында Абайдың Әйгерімнен көрген тұңғышы Тұрағұл Ибрагимұлы Құнанбаев өзінің кенже қызы Мәкеннің көз алдында, соның күтімін көріп дүние салды. Қандай ауыр естеліктер еді. «Жаттың қолында өлмей, қолыңнан өлгеніме шүкіршілік ет» деп қызына басу айтады». Міне, журналист жазбасынан алынған жолдар осылай дейді.
Ал абайтанушы ғалым Мекемтас Мырзахметұлы Тұрағұлдың Сарығаш жаққа жер аударылып, кейіннен Шымкентке тұрақтағанын айтады.

Әкесі қатты қиналып өмірден озар шағында қызы Мәкен қайғыдан құса болып егіліп жылайды. Сонда ажал аузында жатқан Тұрағұл Мәкенге: «Бұл да қазақтың жері ғой. Жат жерде өлмегеніме шүкір де! Мені осы жерге қойыңдар!» депті. Оны ғалым Бауыржан Момышұлының аузынан да естіпті. Бұдан тағдыр талайымен Тұрағұл Ибрагимовтың (құжат бойынша аты-жөні) Шуға, одан қырғыз өңіріне, кейіннен Шымкентке жер аударылып, осында бақилық болғаны айқындала түседі.

Әйгілі әулеттің тас-талқан тағдыры

Ал Тұрағұлдың ұлдарының өмірі де оның өз тағдыры секілді өте қайғылы болды. Абай әндерін ел ішінде таратушы домбырашы, әнші баласы Жебрәйіл Томск политехникалық институтында оқып жүргенде қудалауға ұшырап, оқудан шығарылды. Одан соң 1928-1929 жылдары мал-мүлкі тәркіге түсіп, жер аударылды. Келесі ұлы Зүбайыр да соның кебін құшады. Жебрәйіл 1930 жылы Шымкентте 27 жасында, Зүбайыр 1933 жылы Бішкекте 26 жасында атажұрттан алыста көз жұмды. Тұрағұлдың Кенесары деген немересінен ешқандай дерек жоқ. Алыпарыстан атты немересі туралы «Абай» энциклопедиясында: «Алпаш Оспанұлы (1922-1990) Абайдың баласы Тұрағұлдың немересі. Өз әкесі Жебрәйіл, бірақ Абайдың інісі Оспанның атына жазылған. Ұлы Отан соғысына қатысып, мүгедек болып оралған. Алматы қаласында тұрып дүние салған» деп берілген.

Кенже қызы Мәкен «жастайынан өнерге ықыласты, әкесі Тұрағұлдан ақын атасы туралы естелік-әңгімелерді көп естіп, Абай әндерін ыждаhаттылықпен үйреніп өскен» дарынды жас болды. Абайдың ән мұрасын осы заманға жеткізушілердің бірі саналады. М.Әуезов оның бұл еңбегін жоғары бағалап, құрметтеген. Оның орындауындағы Абай әндерін А.Жұбанов, Б.Ерзакович, А.Серікбаев, Қ.Жүзбасов тәрізді белгілі музыка зерттеушілері нотаға түсіріп, үнтаспаға жазып алған. 1986 жылы «Өнер» баспасынан жарық көрген «Айттым сәлем, қаламқас» жинағына Мәкен Тұрағұлқызының орындауындағы Абайдың 19 әні енген.

Ол артына әкесі Тұрағұл туралы естелік жазып қалдырған. Ақылия Тұрағұлқызы секілді Мәкен апай да Алматы қаласында 2002 жылы 90 жасында өмірден қайтты. Ұлы Абайдың сүйікті баласы әрі ақындық мектебінің дарынды шәкірті, Алаш ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті қайраткері Тұрағұл Ибрагимовтың қоғамдық-саяси қызметі, сондай-ақ оның ұрпақтарының кешегі кеңестік тоталитарлық заманда бастан кешкен өмір тарихы осындай…

Қаламгер, журналист Б. Ерсәлімов «Құнанбайдың қуғын-сүргін көрген ұрпақтары» атты мақаласында Абай шежіресіндегі ұрпақтардың әр буынының байдың, қажының, яғни «тап жауының ұрпағы» ретінде көрмеген қорлығы жоқтығын айтады. Жалпы, Құнанбай әулеті қуғын-сүргінге ең көп ұшыраған әулет. «Бізден бұрынырақ өмір сүрген аға буын бақыттырақ екен» деп тебіренеді Абайдың әкесі Құнанбай. «Көк тұман – алдыңдағы келер заман, Үмітті сәуле етіп көз көп қадалған» − бұл Абайдың өз сыры. Ақын ұрпақтары кінәсізден кінәсіз жапа шегіп, запыран ішті. Мәселен, «Тұрағұл Абайұлында 5-10 қара, 30 шақты қой-ешкі бар екен. Бұл сол кездегі өлшем бойынша, тіпті орташа дәулеттінің санатына да жатпайды...»

P.S.

Міне, біз Тұрағұл Ибрагимовтың сүйегі қай жерде жерленгені жайлы жазбас бұрын оның кім болғандығы туралы жазбалардан, мақалалардан, естеліктерден сыр суыртпақтадық. Шымкент қалалық саяси қуғын-сүргін құрбандары музейі директорының орынбасары Гүлмира Серікбаеваның Тұрағұл Абайұлы жайлы бірқатар деректер табуымызға себепші болғанын айта келе, бұл тақырыпқа байланысты басқа да мәліметтерді газетіміздің алдағы нөмірлерінде баяндайтын боламыз.

Әдеттегідей бейсенбінің шуақты күні мәртебелі поэзия ертеңгілігінен бастау алды.

Бұл жолы төрге Қазақстан Жазушылар мен Журналистер одағының мүшесі, Түркістан облыстық айтыскер ақындар қауымдастығының төрағасы, ҚР «Құрмет» орденінің иегері, Сайрам ауданының құрметті азаматы, ақын Қабылбек Төретайұлы шықты.

– Өмірге келдім, көгердім,
Көшіне ердім өнердің.
Өмірден ұлы не көрдім,
Өмірге ұлы не бердім, - деп жырлаған ақын-жүректің дүрсілін оқырман тым жақыннан сезді. Автордың өлеңдерін өзі емес, үзеңгілес достары, жанашыр әріптестері оқыды бұл жолы.

Рухани кездесуде оқырман қауым Қабылбек Төретайұлы туралы тың мағлұматтарға қанықты. Кезінде мемлекеттік қызметте де істеген Қабылбек ағамызды әкімдер «зиялының арасындағы өз адамымыз» десе, ақындар «әкімдердің ішіндегі өз адамымыз» деп жақын тарта әрі меншіктеп айтатын көрінеді. Кеш модераторы Нармахан Бегалиев Қабылбек інісінің болмыс-бітіміне мемлекетшіл мінез деген сипаттама бере отырып: – Біздің Қабылбектің сағымдай құбылатын, сағымдай бұзылатын саясатта жұмысы жоқ. Оның көксеген арманы – рәсуа болған рухымызды қалпына келтіру, ұлттығымызды сақтап қалу, - деді.

Нарағаң айтқан Қ.Төретайұлының мемлекетшіл мінезін журналист Атанбек Наурыздың мына бір естелігі толықтыра түсетіндей. «...Қабылбек өнермен қоса өмірді де ұмытпайды. Өмірде салған өз ізіне жіті көз тастайды. Ал Қ.Төретаевтың атқарушы билікте қызмет жасағаны көпке аян. Оны өзі де жасырмайды. Жасырмақ тұрмақ, өзгеге «биік» болып көрінген билік тұғырында өткен кезеңіне өзгеше баға береді.

«Есіл ақын-жылдарым ағып өтті,
Анықтама,
Мәлімет, ақпарлармен»,
немесе
Тылсым түндер «жемісі» - жазылған сан,
Балладаның орнына баяндама,
Одан қалса:
Жырларымды жұлмалап жұтып жатты,
Таңғы, кешкі кеңестер, жиналыстар, - дегенін көресіз».

Белгілі жазушы, Халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері Мархабат Байғұт Қабылбек ағамыздың көзқарасына айрықша тоқталып, «Қабылбектің көзқарасы» деген естелігімен бөлісті. «Қабылбек Төретайұлының мақалалары, публицистік туындылары ешкімді де бей-жай қалдырмайды. Әсіресе, тіл туралы, тәуелсіздік талаптары хақындағы дүниелері өзінің елгезек табиғатына, айта салатын ғана емес, айта да алатын айрықшалығына жарасады», - деп жазылады ол естелікте.

Иә, Қ.Төретайұлының «Намыс найзағайы» кітабы қолыңызға тисе, «Қазақша күрес, хал қалай?!», «Қайнарбұлағына қайта қонбаған қарлығаш» сынды публицистикалық мақалаларына көз жүгіртіп шығуға болады.
Атанбек Наурыз кезінде Қабылбек ағамыз хақында жазған «Жүректерді дірілдетер ділгірлік» атты естелігінде: «Біз білетін Қабылбек, «Жұлынқұрт», «Безберіш», «Жанартаулы Желтоқсан» секілді туындылар ұсынған Төретайұлы қайсы шығармасын да ең алдымен ақ түтек боранымен орап, көк тайғақ мұзымен қарып, жан шыдамас шындығымен шыжғырып алады. Содан әбден жүрек дертін шығарып алған соң барып, алақаны жылиды» деп шығармашылығына терең талдау жасайды.

Кеш иесінің шәкірті, журналист Күлия Айдарбекова ұстазы хақында «шын жанашыр ұстазым» деп тебірене толғанды. «Отырар» кітапханасының директоры, ақын Анар Жаппарқұлова «әкімдігінен азаматтығы басым, азаматтығынан ақындығы басым ағамыз» деп ақындықпен қатар қайраткерлігі бір төбе Төретайұлына деген ыстық ықыласын жеткізді.

Бұл жиынның ерекшелігі сол, ақынның сөзіне жазылған «Қызғалдақ-дәурен», «Достар әні» сияқты әдемі әндерді әуенінің авторы, белгілі сазгер Құралай Сәтмұхамбетованың өзі орындағанда тіпті әсерлі естілді.
«Қазығұрт-Қайнарбұлақ», «Жан шуағы», «Арымның алауы», «Қаракөз-қалқам» өлең жинақтары мен «Бас-басына би болғаннан сақтасын», «Намыс найзағайы» атты көсемсөз кітаптардың, сондай-ақ елге танымал М.Омаров, С.Сапарғалиев, Т.Ізтай, Қ.Сәтмұхамбетова сынды сазгерлер орындайтын әндердің сөзінің авторы туралы:

– Сен бір көкжал – Қабыланы Қайнардың,
Қар жауғанда қар хатыңды ойлармын!
Ақша қардың қанатымен жолданған,
Ақшақардай өлеңіңнен айналдым! – деген ақын Ханбибі Есенқарақызы. Осы өлең шумақтарын оқығанда Қабылбек ақынды, оның ақшақардай әппақ өлеңдерін жақсы көріп кетесіз.

Басқосу барысында Қ.Төретайұлының кезінде «бір аптадай облыс әкімі болғаны» туралы қызықтарын оның өз аузынан естідік. Сөйтсек, облыстық әкімдік аппаратында істеп жүрген кезінде «Ана тілі» газетіне мақала беріп, мақала соңында аты-жөні мен қызметі жазылғанда «облыс әкімі аппаратының...» деген сөз қапелінде «облыс әкімі» болып басылып кеткен көрінеді.

...Ол өмірінде оқырманымен бар-жоғы бір-ақ рет кездесіпті. Екінші рет бел буғаны осы екен. Өзін-өзі жарнамалағанды жаны қаламайтын мемлекетшіл ақын, өзіндік көзқарасы бар қаламгер Қабылбек Төретайұлы жайлы жүрегімізді жылы әсерге бөлеген кездесуден жанымыз жадырап шықтық.

Шымкент қаласындағы 83 жылдық тарихы бар, республикамыздағы ЖОО арасында рейтинг бойынша 8-орында, педагогикалық оқу орындары арасында 5-орында тұрған қарашаңырақ Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университетінде соңғы кездері орын алған оқиғалар қалың қауымның назарын аударуда.

Әуелі әлеуметтік желі ұлардай шулады. Фэйсбукте Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетовке экс-ректор Анар Қайырбекованы орнынан босату туралы жазбалар қарша борап жатты. Содан көп ұзамай 7-ақпан күні Анар Мерекеқызы ректор қызметінен босатылды.
8-ақпан күні ютуб әлеуметтік желісінде экс-ректор А. Қайырбекова университеттің табалдырығынан ішке ене алмай, кабинетіндегі жеке заттарына қол жеткізе алмай тұрғанын баяндаған видеосын жариялады.

Университеттің қазіргі ректоры міндетін атқарушы Гүлжан Сүгірбаева, ОҚМПУ профессоры, ардагер ұстаз, тарих ғылымдарының кандидаты Сағынғали Әбубәкіров және оқу және оқу-әдістемелік істер жөніндегі проректор Баршагүл Исабек жоғарыда айтылған даулы мәселелерге орай арнайы баспасөз мәслихатын өткізді.

–Даудың басы экс-ректор А.Қайырбекованың басқару менеджментінде қателіктер жібергендігінен туындады. 7-13 ақпан аралығында университетімізде болып жатқан жайларға объективті баға беру үшін арнайы комиссия жұмыс істеді. Жұма күні ұжымда ғылыми кеңес өткізілді. Комиссия шешімімен Анар Мерекеқызының іс-әрекеттері және БжҒ министріне жазған хатындағы мәліметтер негізсіз деп танылды, – деді Г.Дәулетбекқызы.

Ал 52 жылдық еңбек өтілі бар тарих ғылымдарының кандидаты Сағынғали Сандыбайұлы өз көзқарасын былай білдірді: «250-дей ғылыми атағы бар оқытушылар жұмыс істейтін білім шаңырағын ешқандай ғылыми атағы не педагогикалық еңбек өтілі жоқ адам 3,5 ай басқарды. Аз ғана уақыттың ішінде университетке орасан еңбек сіңіріп жүрген Ақлима Байғұт, Баршагүл Исабек, Анар Жаппарқұлова сияқты мықты кадрларымызды қызметінен кетуіне мәжбүрлегені біздің уайымымызды тудырды. Ал студенттермен тіпті, тіл табыса алмады. Ғылыми кеңес белгіленген тәртіппен өз уақытында өтуін тоқтатты. Экс-ректор барлық жиналысқа кемі жарты сағат кешігіп, басқа адамдардың уақытын «ұрлайтын». Осының бәріне сабырлылық танытып, төзіп келдік», – деді профессор өз сөзінде.

Ал тарих ғылымдарының кандидаты Баршагүл Қашқынқызы Қайырбекованың келуімен университетте психологиялық ахуалдың өзгергенін айтады.

–Анар Мерекеқызы біздің оқытушылар құрамының ғылыми ізденісіне күмән туғызды. 9 жылда институт дәрежесінен университет деңгейіне көтерген, соңғы 3 жылда 3 жаңа жатақхана салған бүкіл ұжымның еңбегін мансұқтап, күдікпен қарады. Ал өзі ешқашан ғылыммен айналыспаған болып шықты. ЖОО-ның даму стратегиясын, оқу бағдарламасының не екенін ажырата алмай тұрып, жаңа бағдарлама жасауды тапсырды. Маған «мемлекеттік грантты әділ бөлмеді» деген негізсіз айып тақты. Ал шынтуайтында, Қайырбекованың гранттар мәселесін ушықтыруынан 100 грант игерілмей, осыншама студент Түркістан облысы мен Шымкент қаласы әкімдігінен берілетін тегін оқу грантынан айырылғалы отыр. Ал басқа ЖОО 15-қаңтарда-ақ мемлекеттік грантты бөліп қойған. Бұл кісі келгелі 2 декан, 2 проректор жұмысынан босады. Ұжым жаппай ыдырап кетудің аз-ақ алдында қалды, – деді Б.Исабек.

«Университетте оқу-тәрбие, ғылыми процесс үш жарым айға тоқтап қалды» деген ректордың м.у.а. Гүлжан Сүгірбаева экс-ректор А.Қайырбекованың қаржылық басқару кезінде де қателіктерге жол бергенін мәлімдеді.

–Анар Мерекеқызы оқу ошағының бюджеті есебінен кабинетіне құны 842,500 теңгелік үш арнайы дабыл соққысын орнатты. Өзінің айлық жалақысын 440 мың теңгеден 750 мың теңгеге көтертіп алды. Ал өзіне «қарсы шыққандардың» жалақысын керісінше, қысқартып отырған. Ол кісінің қабылдауына кіру мұң еді. Тек өзінің саусақ ізімен ашылатын құлып қойып алғандықтан, кабинетіне кіре алмайтынбыз, – деді Гүлжан Дәулетбекқызы.

Материал біржақты болмасын деп екінші тараптың не дейтінін білгіміз келді. Анар Қайырбекованың жеке телефонын ала алмадық. Сондықтан оның фэйсбук-парақшасындағы 14-ақпан күні орыс тілінде жариялаған жазбасын сөзбе-сөз аударып беруді жөн санадық.

«Мені жарты жылдың ішінде Министр Асхат Аймағамбетовтің және ҚР БЖҒМ экс жауапты хатшысы А.Орсариевтің ұйымдастыруымен білім саласындағы жемқорлық дәйектері туралы хабарламалар үшін екі рет заңсыз жұмыстан босатты. Жарайды делік, олар дегеніне жетті, мені жұмыстан босатты. Бірақ, не үшін: университет қабырғасына кіргізбей, кабинетті бұзып, жеке заттарымды бермеу үшін бе? Олар мені қорлап, біржолата құртқысы келді...

Мені оқытушылар мен студенттердің алдында жәбірледі. ҚР БЖҒМ-нің үш бірдей департаментін басқарған адам және экс-ректор ретінде маған осылай істеуге бола ма? Мейлі аз ғана уақыт басқарсам да. Жеме-жемге келгенде мен – әйелмін, анамын. Бұл қарапайым ғана адамгершілікке және азаматтық әрекетке жатпайтын іс», - деп алдағы уақытта білім саласындағы былықтар мен олқылықтарға қатысты баспасөз мәслихатын өткізетінін жазыпты.

Ал қарсы тарап экс-ректорды кабинетіндегі заттарын алып кетуге шақырғанын, бірақ ол келмеген соң 11 адамнан құралған комиссия құрып, сосын барып кабинетті бұзып кіруге шешім қабылдағанын, сөйтіп, жеке сейфінен шыққан бағалы әшекей бұйымдар мен құндыз ішіктің, туған күніне берілген сыйлықтардың тиісті уәкілетті органға тапсырылғанын айтады.

Бұл даулы мәселенің нүктесі әлі қойыла қоятынға ұқсамайды. Баршагүл Исабек те өзін «жемқорлыққа жол берді» деп айып таққаны үшін Анар Қайырбекованы сотқа беретінін мәлімдеді. Ал ең бастысы 100-ге жуық студентке бөлінген тегін оқу гранты игерусіз қалмаса екен дейміз. Не де болса, әліптің соңын күтуге тура келеді.

PS

Біз екі тарапты да ақтаудан, я жақтаудан аулақпыз. Себебі, бұл әлі нүктесі толық қойылмаған мәселе. Сондықтан өзімізге белгілі болған мәліметтерді баяндаумен ғана шектелуге тура келіп тұр.

Шымкент қаласының әкімі Мұрат Әйтеновтің тұрғындармен есептік кездесуіне қазақ театр өнерінің негізін қалаушылардың бірі Жұмат Шаниннің немересі Райхан Шанина Алматыдан ат терлетіп келіпті.

Оның алыс жолдан арнайы келудегі мақсаты – атасы Жұмат Шанинге Шымқалада ескерткіш орнату. Ол бұл мәселені 2015 жылдан бері көтеріп келе жатқанын айтады.
–Менің атам белгілі драматург, қазақтың тұңғыш театр режиссері, ұлт сахна өнерінің негізін қалаушы Жұмат Шаниннің қазақ өнеріне сіңірген еңбегі орасан. 1938 жылғы зұлматта атам Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Есенберлин, Санжар Асфандияровтармен бірге жазықсыз атылып кетті.

Сөйтіп отбасымыздың Алматыдан Шымкентке қоныс аударуына тура келді. Осындағы Ж.Шанин атындағы драма театрында Шаниндер династиясы еңбек етті. Бірақ, әлі күнге дейін осынау өнер ордасының алдында Жұмат Шаниннің ескерткішінің жоқтығы мені қатты қынжылтады. 2017 жылы Шымкент қаласындағы академиялық драма театрының алдына ескерткіш орнату туралы мемлекеттік комиссия құрылған еді. Алайда, баяғы жартас – сол жартас күйінде қалды.

Биыл Шымкент ТМД елдерінің мәдени астанасы, көне қаланың 2200 жылдығы тасқа түскен жыл, әрі Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдығы мен Абай Құнанбаевтың 175 жылдық мерейтойлары қатар келген нағыз мәдениеттің жылы. Енді осындай мәдениет үшін мерейлі жылда театр алдына ескерткіш орнатылмаса, бәрімізге үлкен сын болмақ.

Мен әкімге өзімді таныстырып, келудегі себебімді жеткіздім. Мұрат Дүйсенбекұлы мені қолдады. Ескерткіш өз орнын тауып, тұғырына қонады деп үміттенемін, – дейді Р.Шанина.
Қала әкімі Мұрат Әйтенов Ж.Шаниндей ұлы адамның ұрпағының өтінішін тыңдап, оны қолдап, қуаттаған екен. Райхан Қасымханқызы үй немесе күй сұрап келген жоқ, тек қазақ өнерінің шолпан жұлдызына айналған әруақты атасына ескерткіш орнатылуын өтініп келді. Орынды көтерілген мәселе ескерусіз қалмайтынына сенеміз!

Қазақ тілі – бір ұлттың ғана емес, 130-ға тарта ұлт өкілдері ұйыстырып отырған Қазақстан деген мемлекеттің мәртебесі. Шымкент қаласы «Қазақстан халқы Ассамблеясы» ғимаратында өткен «Ұлы даланың ұлтаралық тілі» атты жиында шымкенттік этнос жастары міне, осындай ұғым төңірегінде ой өрбітті.

«Тұншыққан елге дем болуға, қараңғы жерге нұр болуға Алланың өзі жіберген хакім Абайға, ұлы ақынның ана тіліне деген қызығушылығым күн сайын артып келеді», - деген Халықтар Достығы университетінің студенті Шохсина Мелибаева қазір «Абай жолы» роман-эпопеясының І томын оқып жүр. «Әкем – өзбек, анам – қырғыз, өзім – қазақпын» деп кеудесін кере сөйлеген қаршадай қыздың арманы Алатаудай.

Ол қазақ тілінде сөйлеп қана қоймай, қазақша ойлайды, қазақша армандайды.
Қазақ тіліне деген дәл осындай құлшыныс №3 өрт сөндіру бөлімі бастығының орынбасары, азаматтық қорғаныс капитаны Роман Писменскийден де байқалады.

– Мектеп қабырғасында жүргенде қоғамға пайдасы бар азамат болсам деп армандадым. Қазақ тілін Тілдерді дамыту орталығында бір жарым жылдың ішінде үйреніп алдым. Мемлекеттік тілді үйренгенім қызметімде көп пайдасын тигізді. Мысалы, біздің жұмыс бабында адамның өмірін құтқаруға әрбір секунд маңызды. Тұрғындардың басым бөлігі қазақтар болғандықтан шұғыл шақырту, ақпарат түскенде тілді білмесең әрекет ете алмайсың. Қазақ тілін еркін меңгергендіктен, кез келген ақпаратқа жедел жауап бере аламын. Қазақстанда тұратын әрбір ұлт өкілі өзін осы елдің азаматымын деп ұғынса, қазақ тілін білуі керек, - дейді Роман.

№6506 әскери бөлімнің қызметкері Артур Гошко 12 жасынан қазақ тілін үйренуге деген ниеті оянғанын айтады. Араласатын достары қазақ жігіттері болғандықтан, мемлекеттік тілді тез үйреніп алыпты. «Қазақ тілі көп жерде көмектесті. Бірде жұмыстан қайтып келе жатқанда бір топ жігіт ұстасып қалды. Сонда: «Жігіттер, қандай ұлт болсақ та, бәріміз ортақ шаңырақ – Қазақстанда өмір сүріп жатырмыз, қойыңдар!», - дедім. Орыс болсам да қазақша сөйлегеніме риза болған жігіттер қолымды алды», – дейді ол.

Ал №107 мектеп-лицейдің мұғалімі Динара Абдумажитова қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі. –Қазақстанда туып-өскеннен кейін қазақ тілі бізге сондай мәртебелі, сондай ыстық. Менің ұлтым – өзбек, бірақ, өзімді қазақпын деп сезінемін. Өйткені, осы жердің нанын жеп, суын ішіп келемін. Дей тұра, қазақ тілінің ұлтаралық деңгейге көтерілуіне құлшыныс танытпай отырған кейбір отандастарым үшін қынжыламын. Президентіміз Қ.Тоқаевтың «қазақ тілі ұлтаралық тіл деңгейіне көтеріледі» деген сөзі елімізде өмір сүретін кез келген ұлттың ұраны болуы керек», - деп мемлекеттік тілге деген сүйіспеншілігін жеткізіп жатты.

Оңтүстік Қазақстан медицина академиясы жанындағы медицина колледжінің студенті Негима Шүкірдің ұлты – тәжік. Туып-өскен ауылында көршілері кілең қазақтар болыпты. «Сондықтан да қазақ достарым өте көп. Қай жерде жүрсем де олардың бауырмалдығын, кеңдігін сезінемін. Қазақ тілі – бір ұлттың ғана емес, Қазақстан деген мемлекеттің тілі. Сондықтан қазақ жерінде тұрғандықтан, жергілікті тілді үйренбеу – ұят деп санаймын. Тіл үйренгенім қазіргі таңда қажеттілігіме жарауда. Оқуда озатпын, қоғамдық ортада белсендімін, еңсемді биік ұстаймын» деген Негиманың сөзі де көп оқырманды ойландырары сөзсіз.

М.Өтебаев атындағы жоғары технологиялар колледжінің студенті Елизавета Турпактан «Мемлекет үшін қандай үлес қосасың?» деп сұрағанда: –ХХІ ғасыр ІТ технологиялар дәуірі немесе ғаламат ғасыр саналады. Келешекте біздің әліпбиіміз латын қарпіне көшетіндіктен, бағдарламалау тілін де латын қарпіне көшіруге және мемлекетіміздің дамыған 30 елдің қатарына кіруіне өз үлесімді қосқым келеді. Қандай ұлт өкілі болмасын қазақ тілін жетік меңгеруге, оның тарихын біліп, қадірлеуге міндетті, - деген жауабын естідік.

Өзге ұлт өкілдерінің өрімдей жастары осындай өнегелі әңгіме айтты. Мемлекеттік тілдің мәртебесі жалаң сөзбен емес, осы жастар айтқандай нақты талпыныс, нақты әрекетпен өрістеп жатса игі еді, әрине!..

«Мәртебелі поэзия мінберінің» төрінде бұл бейсенбіде елі хан қызындай Ханбибі деп еркелеткен айтулы ақын, «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, «Парасат» орденінің иегері, ҚР еңбек сіңірген қайраткері Ханбибі Есенқарақызы отырды.

Өлең сүйген, поэзияны жан құмары деп білген қауым үшін бұл жүздесу ақ түйенің қарны жарылған үлкен той секілді әсерлі өтті. Ақын кешінде мөлдір жыр да оқылды, халық арасында кеңінен таралып кеткен керемет әндер де шырқалды, поэзия тойының төріндегі Хан апаға арналған ақжарылқап тілектер де айтылды. Шымкент қалалық мәдениет, тілдерді дамыту және архивтер басқармасының басшысы Рашид Мыңбаев ақынды құттықтап, қошаметін көрсетті. Тіпті, өзбек ағайындарымыз да осы жиынға арнайы келіп, ықыласын білдірді. Х.Есенқарақызының «Жібек» атты кітабын өзбек тіліне аударған Сағатай Камалқызы мен Зокиржан Моминжанов, Абдугаппар Абдурауовтар сөз алды.

– Мен Ханапамды өзіме ұстаз санаймын. Біздің тіліміз бөлек болғанымен, мұңымыз бір. Бұл кісімен осыдан екі жыл бұрын «Жібек» атты кітабы арқылы таныстым. Аталған кітапты Ханекеңнің сабырлы да байсалды, қанағатшыл анасынан өзбек жұрты да үлгі алсын деген мақсатта аудардым, - деді Сағатай Камалқызы.

Бұл басқосу – поэзияға көрсетілген құрмет болғандықтан биыл мерейлі 175 жылдығы аталып жатқан ұлы ақын Абай Құнанбайұлының өлеңдері оқылмаса, сірә, болмас. Қаламыздағы С.Ерубаев атындағы №24 мектеп-лицейінің оқушысы Алина Лесбек Абай жырларын жатқа айтты.

Іс-шара жүргізушісі ақын, журналист Нармахан Бегалұлы Абайды ешкіммен қатар қоюға болмайтынын айтады.

– Абай өзінің шыққан биігінде мәңгі қалды. Ұлы ақынның өлеңдері махаббатпен басталып, парасатпен аяқталатын, биік шыңға көтерілген үлгілі поэзия деп айтуға әбден құқымыз бар. Абайдың жұмбағын ешқайсымыз әлі шешіп біткеміз жоқ. «Абай жолы» дәуірнамасы жазылды. Содан кейін Рамазан Тоқтаров «Абай» деген кітап жазды. Сонда да ұлы ақынның әлемі мәңгілік тақырып болып қала берері айқын, - деп хакім Құнанбаевтың поэзия бедеріндегі тереңдігіне тоқталды.

Ал ақын, филология ғылымдарының кандидаты, «Отырар» қалалық ғылыми-әмбебап кітапханасының директоры Анар Жаппарқұлова «Мәртебелі поэзия мінберіне» көтерілген Ханбибі Есенқарақызының ақындық қайратына, күш-жігеріне әрдайым тәнті болып жүретінін тілге тиек етті. «Көптеген өлең арнадық. Қанша жыр арнасақ та, ақын апамыздың барлық қырын өлеңге сыйғыза алмай келеміз. Ол қазақ позиясын жанрлық жағынан байытып келе жатыр дей келе, Есенқарақызына арнаған өлеңін оқыды.

Анар Жаппарқұлова, ақын:

Дәл бүгін орын алып нақ төрімнен,
Ақындар ақ ордама бақ көрінген.
Өмірдің қуанышы құралмай ма,
Ақынның шын қуанған сәттерінен.
Армысыз, өлең сүйген қалың қауым,
Жиылған ақ ниетпен, ақ көңілмен.

Айналып асыл өлең жол басына,
Құйылды мөлдір бұлақ арнасына.
Кешегі балғын жүзді балауса қыз,
Келіпті оқырмандар ордасына.

Бұл жерде Сіз біліммен табысқансыз,
Бұл жерде Сіз желменен жарысқансыз.
Қазақтың Бауыржандай батырымен,
Тайсалмай тура сөйлеп танысқансыз.

Үні бар Махамбеттің жырыңызда,
Гүлі бар кең даланың сырыңызда.
Бар қазақ сізбен бірге күлім қағып,
Бар қазақ мұңаяды мұңыңызға.

Ашынып Сіз ешкіммен ұрыспайсыз,
Жасырып жалтаңдауға тырыспайсыз.
Жаныңды жабырқатар жалғандықты,
Кәдімгі қиып түсер қылыштайсыз.

Жақпаса еріместен мұз боласыз,
Кей сәтте көңіл түсіп сызданасыз.
Әйгілі Маржан ақын айтқандай-ақ,
Ақ көңіл, жанашырсыз, ізгі анасыз.
Өзінің күйеуінің ғашығына,
Қазақта өлең жазған Сіз ғанасыз.

Ұқсайсыз жауып өтер жасындарға,
Анадан асқан, сірә, асыл бар ма.
Жол тартқан оқырманға он томдығың,
Жалғассын ғасырлардан ғасырларға.

Жиын барысында Шымкент қалалық мәдениет үйінің әншілері ақынның сөзіне жазылып, халық арасында кеңінен танылып кеткен «Нүрикамал», «Алтынай» әндерін орындады.
Ал ҚР Мәдениет қайраткері Хадиша Шалабаева кеш иесінің «Дос іздедім» деген өлеңіне жазған әнін шырқады.

Айта кету керек, «Нүрикамал» әні Ханбибі апамыздың жары Тұрдықылыш Ізтаев бір көргеннен ғашық болған Нүрикамал атты қызға арналған өте әсерлі ән. Осы ән турасында жазушы Дулат Исабеков «Жарын берген жанын бергенмен бірдей. Бірақ, жанын беріп тұрса да сол Нүрикамалды әнге айналдырған біздің Ханбибі шынында қайсардың қайсары, мықтының мықтысы» деп айтқан екен. Бұны Х.Есенқарақызының өмірде де, өлеңде де ізін басып келе жатқан сіңлілерінің бірі ақын, Б.Өтеп атындағы өнер мектеп-интернатының директоры Маржан Есжанова айтып берді. Ал өзі осыдан екі жыл бұрын Атырауда үлкен айтыс болып, Айбек Қалиевпен финалға жетіп, қос ақынның ұпайлары тең боп тұрған кезде қазылар алқасы Ханбибі апасының:

«Той болады ауылда, той болады,
Киіз үйге толтырып айналаны.
Сол ауылдың баласы еркін сөйлеп,
Сол ауылдың баласы бәйге алады», - деген бір өлең шумағын еске алып, «Айбек, сен өз ауылымыздың баласысың ғой қонақты риза етіп қайтарайық» деп Бас бәйгеге тігілген көлікті ақын қызының қанжығасына байлап жібергенін, сөйтіп, Хан апасының өлеңінің шарапатын көргенін мақтанышпен айтты.

– Ханбибінің ақындығы ет пен терінің арасындағы қызыл желдің желігі емес, бұл таза табиғи қабілет. Бұл қасиет өзінің анасы Гүлзиядан дарыған ғой деп ойлаймын. Оның өлеңдері епшіл емес, көпшіл жұртқа түсінікті. Жұртқа түсінікті, қарапайым болмаған өнердің өзі кейде жұмбақ күйінде қалып қояды, авторға келетін абырой кешігеді, - деген Нарағамыз «өнер – бәсеке, ол – бақталастық емес. Біз бақталасып емес, бәсекелесіп өлең жазсақ жақсы» деген пікірін білдірді.

Сондай-ақ, ақынның балауса шақтағы өлеңдерімен есейіп, етек-жеңін жинаған кезде, Тәуелсіздік алған жылдары жазған өлеңдеріне тоқталды.
Бұдан кейін Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Педагогикалық университетінің студенттері Ханбибі Есенқарақызының жырларын әдеби композиция оқыды.
Арнау өлеңдер мен өзі туралы пікірлерді өзіне ғана жарасар паңдықпен тыңдап, әнтек қана жымиып отырған Хан апаға сөз кезегі келгенде сөзінің әлқиссасын Абаймен бастады, Абаймен аяқтады.

– Мен бір өлеңімде «Абайды – поэзияның пайғамбары» деп едім. Абайды жасымыздан оқыдық. Оның поэзиясымен сусындап өстік, - деді дана, дара ақынның поэзиясын пір тұтып.
Абай Құнанбаевтан теріп алған өлеңдерімен қатар «1997 жыл. Қыс» сияқты өлеңдерін оқыды. «Атақты адам береді, абыройды Алла береді. Сондықтан атаққа емес, абыройға қызмет етейік! - деп сөзін түйіндеді кеш кейіпкері.

«Мәртебелі поэзия мінбері»  осы аптада белгілі ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Мақтарал, Сарыағаш аудандарының құрметті азаматы Хамза Көктәндінің (Әмзе Қалмырзаұлы) шығармашылығына арналды. Хамза Көктәнді – оның бүркеншік есімі. Ақынға шын есім-сойынан гөрі бүркеншігі жарасып-ақ тұрғандай!..

«Күн саңы», «Арман қуып адассам, кешір мені...», «Адуын ағыстар», «Құбылыс» атты жеке жыр жинақтары, «Мен сені көргелі», «Кереметнама», «Он екі таным», «Туысқан», «Теберік дүние», «Ойдың күші», «Өмірдің он сегіз жылы», «Аспан мен даланың төрт ұмытылған тарихы» атты кітаптары жарық көрген, «Қуанышым қазынам», «Әттең-ай, әттең, жүрегім жалғыз», т.б. халық арасында кеңінен танылған оннан аса әннің мәтінін жазған ақынның шығармашылық жолы туралы кеш жүргізуші Нармахан Бегалыұлы қысқаша баяндаған соң кездесу өзінің әсерлі арнасымен жиналғандарды баурап алып кетті.

Шымкент қалалық мәдениет үйінің әншілері «Қуанышым қазынам», «Қыздар-ай» әндерін домбырада нақышына келтіріп орындаған кезде жиналғандардың делебесі қозып, әдемі әннің әсеріне елтіп, көңіл шіркін шалқып, тасып отырды. Әлемдік Моңғолтанушылар ассоциациясының мүшесі, Қазақстан Жазушылар және Журналистер одағының мүшесі Хамза Көктәнді байқасақ, өзін көп насихаттамайтын ақын. Әйтпесе, бір кездері «хит» болған, әлі де тыңдарманның сұранысынан түспей келе жатқан осындай керемет әндердің авторы екенін екінің бірі білмеуі де мүмкін. Шығармашылығы да терең иірімдерге толы.

Нармахан Бегалиевше айтсақ, Әмзе ағамызда ой азаттығы бар. Қазақтың қара өлеңін жаңғырта, жетілдіре жырлайтын ақпа-төкпе екпіннің шайыры. Мәселен, 1982 жылы мерзімді баспасөзде Әмзе Қалмырзаұлының бір топ өлеңдері жарияланыпты. Сонда «Таланттар талантпын деп айта алмайды, Талантсыз талантпын деп айқайлайды. Жүрген соң бауырында күнде көріп, Таулардың биіктігі байқалмайды» дейтін өлеңі де шыққан. Кейіннен осы өлеңді халық өзінше өңдеп: «Жақсылар жақсымын деп айта алмайды, Жамандар жақсымын деп айқайлайды» деп халықтық поэзияға айналдырып жіберіпті.

Мұның өзі Әмзе ақынның оқырманмен етене жақын екенін, халықпен біте қайнасқанын көрсетеді. Шын мәнінде туындысы халықтық туындыға айналып кеткен ақындар бақытты. Әмзе ақынның өлеңдеріне жазылған әндерді тыңдағанда «Ақын жалғыз болмайды пайдасы тисе халыққа» дейтін қанатты сөздер ойымызға оралып отырды.

Поэзия мінбері барысында белгілі қаламгер, журналист Асхан Майлыбаева Сарыағаштағы аудандық газетте кеш кейіпкерімен бірге жұмыс істеген кезеңін еске алды. Сол уақытта Әмзе Қалмырзаұлының ауданда «Сыр» әдеби бірлестігін құрып, оған аудандағы жас таланттармен қатар Шымкенттен әдеби орта таба алмаған Әбілда Аймақ, Әкім Ысқақ, Мақсат Әліпханов, Бердалы Оспан сынды сөз өнеріне, қаламға құмар жастардың басын қосып, рухани ортаның ұйытқысы болғанын айтты. Ол кездерде марқұм Әбілда Аймақ құрылыс саласында жәй ғана жұмысшы болып істеген екен. Әмзе ағамыздың сонау жастық шақта жазған өлеңін жүрегінің жырына орап жүрген Асхан ханым оның «Қауіпті сынақ» деген өлеңін оқып, жырсүйер қауымды мөлдір лирикамен сусындатты.

Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университетінің студенттері Хамза Көктәндінің жырларынан әдеби композиция оқыды. Жиын барысында кешке қатысушылар ақынның өмірімен, шығармашылығымен, адами болмысы һәм рухани әлемімен жақын танысты. Өлең десе ішкен асын жерге қоятын жастар ақынның жүрегін жарып шыққан жырларын тыңдап, өлеңдерінен рухани нәр алды.
Ал кеш кейіпкері Хамза ағамыздың өзіне сөз берілгенде: «Адамдардың өмірге келудегі өз миссиясы болады. Пайғамбар пайғамбарлығын, палуан палуандығын көрсетеді.

Сол сияқты менің де өмірге келгендегі басты міндетім ақындық болған шығар. Ең алғаш рет өлең 26 жасымда келді. Шашы тобықтан түсетін айдай сұлу жеңешеме арнап өлең жаздым. Бірақ, жеңгем өлең түсінбейді екен, жазған жырымды оқып бергенімде ұрсып тастады», - деп бір күлдірді.

Ауылда 180-ге дейін қой қырқып, көкпар шауып жүрген қойшының қара баласы өлең патшалығына енуге асықпапты. Алғаш өлең арнаған жеңгесі бетін қайтарып тастаған соң жырларын ешкімге көрсетпей жасырынып жазыпты. Сонда күндердің күнінде оқу-сызудан хабары жоқ қарапайым ғана өмір сүретін Ескермес ағасына өлеңдерін оқып бергенінде ол кісінің: «Несі бар, ақын да, патша да халықтың арасынан шығады. Жазсаң, жазасың да!» деген сөзі жігіт Әмзені поэзия әлеміне именбей есік ашуға жетелепті.

Хамза Көктәнді өзінің «Құлпытас», «Көкпар», «Ақындық», тағы басқа бірқатар өлеңдерін оқыды. Жаңадан жарыққа шыққан «Алтын төркін» атты қос томдығын да таныстыра кетті. Аталған кітап Түркістанның таңғажайып тарихы туралы жазылған.

Әмзе ағамыз адуынды, асау, терең ақын екен. Жиылған көпшілікті өлеңімен, ойлы сөзімен, орамды әзілімен баурап алды. Әндерін айтсаңызшы... «Жүрген соң бауырында күнде көріп, таулардың биіктігі байқалмайды» деген осы ғой. Бір-біріміздің қадірімізді біліп жүрейікші!..