Шымкент келбеті

Колледжге ұлағатты ұстаз Манап Өтебаевтың есімі берілді.

Өңірімізде ұрпақ тәрбиесі, білім беру және спорт саласының дамуына елеусіз үлес қосқан бірегей тұлғаның туған күні қарсаңында оқу ордасының алдынан ескерткіші ашылды. 

Ескерткіштің ашылу салтанатында болмысы ерек азаматтың ұлт болашағы үшін жасаған еңбектерін замандастары сағынышпен жеткізді. Ұстазбен қызметтес болған жандар аптал азаматтың, әсіресе, нарықтық экономика жылдары сұранысқа сай мамандар даярлаудағы табанды тірліктерін еске алды. Елі үшін туған асыл ердің игі істері жайында айтылған жылы лебіздер легі бұл күн аз болмады. 

– Тәуелсіздік алған жылдыры елімізде барлық сала дағдарысты бастан кешті. Сол секілді кәсіптік білім беру саласында оқу орындарын ыңғайластыру жұмыстары жүрді. Осы жылдарда республикада 1445 мектеп, 56 училище, 30 техникум жабылды. Сонда Қазақстандағы 300-ге жуық техникум арасынан бас көтеріп, мұндай саясатқа қарсы тұрған бірден-бір азамат – Манап Өтебаев болды. Бұл кісінің осындай ерлігінің нәтижесінде техникумдарды жаппай жабу, біріктіру үрдісі тоқтады, – деді ҚР білім және ғылым министрлігі техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдарының оқу-әдістемелік қамтамасыз ету басқармасының басшысы Қадырбек Бөрібеков. 

Мерейтой барысында «Манап Өтебаев 80 жыл» тарихи-танымдық халықаралық конференциясы ұйымдастырылып, оған Қазақстанның түкпір-түкпірінен және ТМД елдерінен ғалымдар қатысты.

Кеңес әскерінің Ауған жерінен шығарылғанына 29 жыл толуына орай Шекарашылар алеясында «Ерлікке тағзым» атты митинг болып өтті.

Шымкент қалалық әкімдігінің ұйымдастыруымен өткен жиынға қатысқан ауған соғысы ардагерлері, қорғаныс істері, ішкі істері саласы қызметкерлері, студенттер мен оқушылар алеяға гүл шоқтарын қойды. Ауған соғысында шейт болған боздақтардың рухына Құран оқылды. 

Жиында сөз алған Ауған соғысының ардагері М. Сейдулла соғыста қаза тапқан қарулас достарын еске алып, бүгінгі бейбіт өмірге шүкіршілік етті. 

– Соғыстың үлкен-кішісі болмайды. Соғыстың аты – соғыс! Алдағы уақытта біздің ұрпақтарымыз сұм соғыстың не екенін көрмесін деп тілеймін, – деді ардагер 

Айта кетейік, 1979 жылы басталған соғыс 10 жылға созылып, 1989 жылдың 15 ақпанында Кеңес әскерлері Ауған жерінен шығарылды.

Журналистердің төл мерекесіне орай облыстық ғылыми-әмбебап «Отырар» кітапханасында айтулы шара өтті. Кітапхананың екінші қабатында журналистерге арналған «Мерзімді баспасөз» бөлімі ашылды. Онда белгілі қаламгер, Оңтүстік журналистикасының корифейі саналған Әмірсейіт Әлиев пен Жұмамұрат Тұяқбаевқа арналған қос бұрыштың салтанатты таныстырылымы болды.

Маңызды жиынға елімізге белгілі ақын-жазушылар мен зиялы қауым өкілдері, қос қаламгердің ұрпақтары қатысты. «Мерзімді баспасөз» бөлімінің ашылу салтанатының лентасын ҚР Парламенті Мәжілісінің экс-депутаты, қоғам қайраткері Шалатай Мырзахметов пен Оңтүстік журналистикасының абыз ақсақалы Байдулла Қонысбек қиды. 

Журналистер күнінің қарсаңында ашылған «Мерзімді баспасөз» бөлімі жалпы оқырманға, әсіресе қолына қалам ұстаған қауымға қымбат тосын сый болғаны рас. Залдағы қос мүйістің оң жағы – «Шымкент келбеті», «Панорама Шымкента» газеттерін ұзақ жыл басқарған Жұмамұрат Тұяқбаевқа арналса, сол жағы – облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газетінде ширек ғасырға жуық бас редактор қызметін атқарған Әмірсейіт Әлиевке бағышталған. Қос қаламгердің үлкен портреті мен кітап сөрелері, жазу үстелі мен орындығы залға кіргеннен-ақ көз тартады. Бұл екі тұлғаның да өткен өмір жолы, қаламгерлік ізі оңтүстік журналистикасының қазыналы тарихы.

Қос редакторға арналған мүйіске қарымды қаламгерлердің авторлық кітаптары мен алған марапаттары, тұтынған заттары қойылған. Кітапхана басшысы Күлия Айдарбекованың айтуынша, қос қаламгердің жазу үстелі мен орындығы үйлерінен арнайы алдыртылған. 

«Мерзімді баспасөз» залында өңір журналистикасының қара шаңырағы «Оңтүстік Қазақстан» газетін басқарған басқа да бас редакторларға арналған мүйістер бар. 

Жиында Әмірсейіт Әлиев пен Жұмамұрат Тұяқбаев жайлы баяндамалар оқылып, сағынышқа толы естеліктер айтылды. Солардың ішінде 90 жылдан астам тарихы бар «Оңтүстік Қазақстан» газетінің бүгінгі бас редакторы Абай Балажанның сөзі жиналған қауымды бей-жай қалдырмады. Абай Бекназарұлы қос қаламгердің табиғаты ұқсас болмағанымен, ұлттық мүдде, ел намысы тұрғысында сіңірген еңбек жолы ұқсас екенін айтты. Өзінің журналистикаға енді қадам басқан кезіндегі редакторы Жұмамұрат Тұяқбаевпен кезекті лездемеден кейінгі 7-8 минуттық әңгіме қағаз бен қаламның қадірін ұқтырғанын тебірене жеткізді. Ал газетті 22 жыл үзіліссіз басқарған редактор Әмірсейіт Әлиев хақында да қандай биік баға, құрметке лайық тұлға екенін ерекше атап өтті. 

Оңтүстік журналистикасының айтөбелі Байдулла Қонысбек қос тұлғамен ұзақ жылдар бірге қызметтес болғанын, олармен қоян-қолтық араласқанын мақтанышпен жеткізді. 

– Ол кезде таңертең сағат 9.00-де жұмысқа келсек, түнгі 4-5-тер шамасында үйге әрең жететінбіз. Екі-үш сағат көз шырымын алар-алмас қайта жұмысқа келеміз.

Жұмамұрат ағамыз да, Әмірсейіт ағамыз да газеттің қара жұмысына күн-түн демей төзді. Басылымға реформа жасады, оқырман санын арттырды. Ол кезде «Оңтүстік Қазақстанның» тиражы – 90 мыңнан асты, – деді белгілі журналист.

Шара соңында қос әулеттің ұрпақтары сөз алды. Әмірсейіт Әлиевтің кенже ұлы Дәулетияр Әлиев әкесі хақындағы естеліктерімен бөлісіп, Шалатай Мырзахметов, Еркінбек Тұрысов, Байдулла Қонысбек, Абай Балажан ағаларының иығына шапан жауып, құрмет көрсетті. Ал Әмірсейіт атамыздың шөбересі Айлун Әмірсейіт «Менің атам неге жақсы?» атты эссені оқып берді.

(Музейден репортаж)

Облыс орталығындағы Саяси қуғын-сүргін құрбандарының музейіне кірсеңіз, өткен тарихымыздың ақтаңдақтарымен танысып, жазықсыз жапа шеккен құрбандардың нақақтан төгілген қаны мен көз жасына куә болып, төбе құйқаң шымырлап, ет жүрегің езіледі. Бұл музейдің ішкі де, сыртқы да дизайны қаралы күндермен астасып жатыр. Сыртқы көрінісін байқасақ, бейне бір найзағай түсіп келе жатқандай. Ал ішкі дизайны үш: қара, сұр және қызыл-күрең түстерден құралған. Қара түс – нәубет жылдарындағы қазақ халқының басына түскен қайғы-қасірет. Ал сұр түс – НКВД қызметкерлері шинелінің түсі, қызыл-күрең қазақтың жазықсыз төгілген қанының түсін айғақтайды.

Елеулі экспонаттар

Экскурсия жүргізушісі Дариға Жарқынбайқызы бізді алдымен экспозиция залымен таныстыра бастады. 

– Музейдің түпқазығы саналатын мүсіндер топтамасы – «Репрессия» деп аталады. Яғни, тоталитарлық жүйенің синтездік формадағы мүсіндер топтамасы. Сондай-ақ музейдің ортасындағы экспозиция қазақтың киіз үй формасында жасақталып, айналасы түрменің темір сымдарымен, сұр бағандармен қоршалып жасалған портрет галереясы. «Халық жауы» деген жалған жаламен ату жазасына кесілген Қазақстанның мемлекет, қоғам қайраткерлеріне арналған. Музейдің дизайн авторы – Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер Аманжол Найманбаев, – деді музей экспонаттарын таныстырып жатып. 

Музейдің төлқұжаты тұрған бұрышқа келдік. 1993 жылы Елбасымыз «Қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» Заң қабылдаған болатын. Жыл сайын 31 мамыр күні ұлттық келісім, қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні атап өткізіледі. Өлкелерде митингілер өтеді. Жиынға қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары келеді. Ас беріліп, құрбандарға құран бағышталады. 

– Ал мынау «Қазақтың трагедиясы» деп аталатын ғасырлар бойы жазықсыз жапа шеккен ағаларымызға арналған композиция». Өңкей бас сүйектері бедерленген бұрыш тұла бойыңызды тітіркендіреді. – Жалпы қуғын-сүргін құрбандары деген кім? Олар «Халық жауы» деген жалған жала жабылып, тұтқындалып, кейіннен атылған тағдырлар. – Ф.Голощекин өз көзқарасын құптамайтындарды кезекпен «қырып» салған. Атап айтатын болсақ, 

Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Тұрар Рысқұлов, Смағұл Сәдуақасов, Сұлтанбек Қожановтарды «Ұлтшыл ауытқушылар» деп елден аластатып қана қоймай, тұтқындады, атты. Міне, экспозиция залын айнала қойылған экспонаттардың барлығында қуғын-сүргін құрбандарының суреттері мен деректері, қосымша мәліметтер, көне газеттің сарғайған парақтары сақталған. 

1928 жылы шыққан «Советская степь» газетінің санында қазақ байларының мал-мүлкін қалай тәркілеу жөнінде жазылған. Бір мал басына тоғыз түрлі салық салынды. Керек десеңіз, жылқы малының жал-құйрығына дейін Өкіметке тапсырылды. Бұл ашаршылық жылдарындағы қазақтың келбеті. Жалпы ашаршылық жылдарына дейін 6 млн-нан астам қазақ болды. Сонда сол 6 млн қазақтың 3 млн-нан астамы аштан қырылған. Ал 1 млн-нан астамы Иран, Түркия, Моңғолия, Қытай, Ауғанстанға бас сауғалап көшіп кетті. Ал осындай бай 

Қазақстанда аштан қырылуы мүмкін емес деп бір топ комиссарды жібереді. Тексеріске келгендер өз көздеріне өздері сенбейді. Себебі, жергілікті тәртіп сақшылары қынадай қырылған мәйіттерді жинап үлгере алмай жатыр еді. Сол сол-ақ екен, Ф.Голощекинді Мәскеуге шақырып, 1941 жылы ату жазасына кеседі. Бүгінгі күнге дейін Голощекин әлі ақталмаған. Себебі, бейбіт кезде қолдан ашаршылық жасаған.

Азаптау вагоны

Келесі экспонат Созақ және Адай көтерілістеріне арналған. Жалпы Қазақстанда 372 шаруалар көтерілісі болса, қанды сұрапыл оқиғасымен тарихта қалғаны – Созақ көтерілісі. Ол көпке созылған жоқ, небәрі бір-ақ аптаның ішінде ешқандай қарусыз қазақтарды пулемет, автоматтармен қаруланғандар қырып салды. Көтерілісті басқарған Хансұлтанбек Шалақұлы өзінің көмекшілерімен бірге көтерілісте қаза тапты. Бұл жерде Созақ және Адай көтерілісіне қатысқан азаматтардың құжаттары, суреттері сақталған.

Саяси қуғын-сүргін нәубеті 1937-38 жылдары өзінің шарықтаған шегіне жетті. Яғни, НКВД-ның үш-ақ кісіден құралған үштіктері пайда болды. Ешқандай соттың үкімінсіз сол үштік тұтас халқымыздың тағдырын шешіп отырды. Яғни, бір түнде келіп жазықсыз адамдарды тұтқындады. Олардың бәрі тұтқындалып қана қоймай, ату жазасына кесілді. Жалпы қуғын-сүргін нәубеті біздің Оңтүстікті де айналып өтпеді. Біздің өңір бойынша 2500 адам атылды. Республика бойынша 25 мың адам «Халық жауы» деген жалған жаламен ұсталып, ату жазасына кесілген. 

Залдың ортаңғы тұсындағы қызыл түсті қабырғаға сары түспен: 

– Ат деген кім,
Атқан қайсың?
Қаным қайда төгілген,
Қабірім қайда көмілген? – деген Ә.Тәжібаевтың бір шумақ өлеңі жазылыпты. Осы бір ғана өлең шумағы репрессия құрбандарының ұранына айналғандай әсер қалдырады.

Қандықол баскесерлер ұлт зиялыларын атып қана қоймай, олардың әйелдерін де «Халық жауларының» әйелдері деп Ақмола, Қарағанды облыстарындағы түрмелерге қамады. АЛЖИР – Ақмола, Қарағанды облыстарының 2 млн 95 239 гектарын алып жатқан ГУЛАГ-тың бір бөлімшесі. 20 мың лагер бөлімшесі болса, соның 26-шы нүктесі АЛЖИР деп аталды. «Акмолинский лагерь жен изменников Родины», яғни Отан сатқындарының, «Халық жауларының» әйелдері отырған түрме. Ол жерде ең зиялы деген адамдардың әйелдері отырды. Тұрар Рысқұловтың, Ұзақбай Құлымбетовтың, Смағұл Сәдуақасовтың, Сұлтанбек Қожановтың, т.б. әйелдері 5-10 жыл аралығында өздерінің кесімді мерзімін өтеп шықты. Олардың көрмеген қорлығы жоқ. Таңғалатын бір нәрсе, түрмелерде қорлықпен күндер кешсе де, сол кісілер ұзақ жасады.

НКВД түрмелерінің ішінде азаптау вагоны болған. Ұлт зиялыларын «Халық жауы» деп мойындату мақсатында түрлі жаза түрлерін қолданып отырған. Ал соңында бұлардың барлығын «№58 статьямен» «Халық жауы» деген жалған жала жауып, ату жазасына кесіп отырды. Азаптау вагонының бейнесінде жасалған экспонат неткен сұсты, неткен қаһарлы!.. НКВД бастығы мен қолшоқпары тұтқынды тергеп, қинап жатқан темір тордың ар жағындағы келеңсіз көрініс. Суық та сұрқай кабинет.
Сондай-ақ Экспозиция залында Желтоқсан қозғалысына арналған бұрыш та бар екен.

«Қасірет» пен «Құлагер»

Екінші қабаттағы «Тағзым» залында сілтідей тынған тыныштық. Бәлкім, бұл жерге келіп, құран бағыштап, бір минут үнсіздікпен еске алған әрбір адамға жазықсыз атылған боздақтардың рухы разы болар. Осындай ой мен мүлгіген үнсіздікті Дариға Жарқынбайқызының даусы үзді.

– Бұл жерде Оңтүстік бойынша атылған 2500 адамның тізімі жазылған. Осылардың барлығын «Қайтпас-2» елдімекеніне алып барып, жоспар бойынша күніне 15-20 адамнан атып отырған. Әсіресе, жетекшілік қызмет атқарған адамдар бірінші атылған. Олардың арасында қарапайым адамдар да жазықсыз жапа шекті. Осы жерге келген сайын жаным ауырады, жүрегім жылайды, – дейді Д.Жарқынбайқызы. – Жоспар бойынша «Қайтпасқа» апарып, екі-үш адамды қатар қойып, бір оқ неше адамға жарайды деп тәжірибе жасайды екен. Атылған адамның көп болғаны соншалық, олардың бәрін көміп үлгермейтін көрінеді. Ит-құсқа жем болып, көмусіз қалғаны, белгісізі қаншама?! Бүгінгі таңда «Қайтпаста» «Қасірет» мемориалы орнатылып, тағзым орнына айналып отыр. 

Экскурсия жүргізушісінің айтуынша, мына бір экспонат – Ақан серінің «Құлагері». Бәйгеде шауып, озып келе жатқанда қапияда оққа ұшып, қанға бөгіп, құздан құлап келе жатқан Құлагер мен жазықсыз атылған адамдардың тағдырын сәйкестендіріп, осы мүсінді жасап шыққан. Құлагер – қазақтың қайғы-қасіретінің символы ретінде қабылданады. 

Музейдің ашылғанына 15 жылдан асса, сол ашылғанынан бері қарай осында жұмыс істеп келе жатқан Дариға Бейісовадан «келушілердің қызығушылығы қандай?» деп сұрап едік. 

– Бұл музейдің бар екенін білмейтін де адамдар бар екен. Келгенде олардың Отанға деген, тарихымызға деген қызығушылығы оянады. Студенттер мен оқушылар топырлап, шулап келеді де, экскурсияны бастағаннан сілтідей тына қалады. Тарихты жеткізе білсеңіз, бала да тыңдай біледі ғой. Келуші көрермен де әртүрлі. Әсіресе, шетелден келгендер әр эскпонаттың түбінде терең ойға батып тұрады, – дейді. Бір айта кетерлігі, бүгінде музейде орыс, ағылшын тілдерінде де экскурсия жүргізіледі. 

Екінші кино залында репрессия тақырыбындағы фильмдерді көруге болады. – Қорымызда әзірге «Ашаршылық» (2 серия), «АЛЖИР» (3 серия), «Қазақ қалай қырылды?» (қысқаметражды), Әлихан Бөкейхановтың фильмі, Желтоқсан жайлы, «Зауал», «Зұлмат» іспетті он шақты кино бар, – дейді Дариға Жарқынбайқызы. 

Біз музейден кетуге ыңғайланғанда «Оңтүстік Қазақстан политехникалық колледжінің» «Электрик» мамандығының 1 курс студенттері Экспозиция залынан кино залына қарай өтіп, тамашалауға отырып жатты. Болашақ техника мамандарының тарихқа деген қызығушылығы сырт қарағанда көз сүйсінтеді екен!..

ОҢТҮСТІКҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАУЫНГЕРДІҢ СҮЙЕГІ ТУҒАН ЖЕРГЕ ЖЕТКІЗІЛДІ

Оңтүстікқазақстандық үшінші майдангердің сүйегі туған жерге жеткізілді. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысып, ерлікпен қаза тапқан Сайрам ауданының тумасы Пірәлі Ахмамбековтің сүйегі Ресейдің Курск облысынан табылды.

Қаза тапқан белгісіз батыр жайлы мәлімет «Айғақ» телеарнасына келіп түскен. Өңір басшысы Жансейіт Түймебаевтың қолдауымен телеарна журналистері шұғыл зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ресей жерінен табылған майдангер Пірәлі Ахмамбековтың Сайрам ауданынан туыстары табылып, оларға хабар жіберілді.

Мамыр айының 1-5 күндері Қазақстанның Құрметті журналисі, облыстық мәслихаттың депутаты Дулат Әбіш «Айғақ» телеарнасының шығармашылық тобымен Ресейдің Курск облысы, Поныри ауданына аттанды. Онда батыр сүйегін табыстау қаралы митингісі өтті.

Шара барысында, соғысқа аттанып, қапыда көз жұмған аға сержанттың медальоны қазақстандық делегацияға салтанатты түрде табысталды.

Осындай игі іске қолдау танытқандардың қатарында ҚР Ресей Федерациясындағы төтенше және өкілетті елші Иманғали Тасмағамбетов те бар. Елші Ресейге барған делегация мүшелерін арнайы қабылдап, елге сәлемін жолдады. 

ҰОС-да хабарсыз кеткен майдангер Сайрам ауданы, Шапырашты ауылының тумасы. Жауынгер туған жеріне жерленіп, бұдан кейінгі шара «Даңқ» мемориалында жалғасты. Оңтүстік жұртшылығы батырды бір минут үнсіздікпен еске алып, құрмет көрсетті. 

– Отанын қорғау үшін қолына қару алған майдангерлердің тағдыры әрқилы. Олар туралы тарих ұл-қыздарымызды батылдыққа, батырлыққа баулуға тиіс. Жыл өткен сайын батыр бабаларға деген сый-құрмет артпаса, кеміген емес. Сүйегі елге жеткізілген ағамыздың жаны жәннатта, топырағы торқа болсын. Іс-шараға атсалысып, белсенділік танытып жүрген облыстық мәслихаттың депутаты Дулат Әбіш ағамызға облыс әкімдігі атынан алғысымызды білдіреміз, – деді облыстық ішкі саясат басқармасының басшысы Болатбек Төлеген. 

Сондай-ақ делегация мүшелері сұрапыл соғыста жер қойнауында қалған батырдың естеліктерін ертеңгі ұрпағына тапсырды. Өзіндік тарихы бар мұра білім ордасында таныстырылып, мектеп мұражайына қойылды. 

– Кешегі қиын-қыстау, Отан қорғау кезінде қазақстандықтар да қаһармандықтың ерен үлгісін көрсетті. Сондай ерлеріміздің бірі – Пірәлі Ахмамбетовтің сүйегі елге алып келінді – деді ОҚО Дін істері жөніндегі басқарма басшысы Батырбек Жалмұрзаев. 

Естелік – ертеңгі күнге жарқын үлгі. Ердің ерлігін насихаттау парыз бен міндет. Осылайша жауынгер атамекен топырағымен қайта қауышты. 

– Дулат Әбіш мырза бастаған топ жауынгердің жәдігерлерін әкеліп тапсырды. Ол кісінің аты мектеп тақтасына жазылған. Әкелінген заттардың барлығы музейге қойылды. Бұл жас ұрпаққа үлкен тәрбие болары сөзсіз, – дейді №71 Қаратай батыр орта мектебінінің директоры Бекжігіт Абуканиев. 

Батыр бабалардың қанымен, жанкешті ерлігімен келген Жеңістің құнын жас ұрпаққа ұғындырудың жарқын мысалындай осынау өнегелі іске бастамашы болған Дулат Әбіштің азаматтық әрекетіне жерлестері дән риза.

Жеңіс мерекесінің қарсаңында Ұлы Отан соғысының ардагері жайлы материал жазуға тапсырма алдым. Қалалық ардагерлер кеңесі төрағасының берген бағытымен ҰОС ардагері Әдіһам Шілтерхеновпен сұхбаттаспақпын. Хабарластық. Даусы бәсеңдеу естілгенімен, қарт майдангер сұхбатқа қарсылық білдірмеді. Қаламыздағы «Шапағат» шағынауданында тұратын қарияның үйіне ат басын бұрдық.

Ә дегеннен:

– Соғысқа қалай және қай жылы аттандыңыз, ата? – дедім ойымда ешнәрсе жоқ.

– ...

Атам үнсіз. Соғысты еске алғысы жоқ. Келіні Мәриямға кітаптарын алдыртты. Менің кейіпкерім қан майданда кескілескен жаумен күресіп қана қоймай, сол соғыс арпалысын, өрілген өмір күрестерін қағаз бетіне бедерлеген жазушы да екен. Қалам мен қаруды қатар ұстаған майдангер қаламгерлер Бауыржан Момышұлы, Баубек Бұлқышев, Жұбан Молдағалиев, Әзілхан Нұршайықов, Қасым Аманжоловтардың аты аспандап, қазақ даласына кең жайылған кезеңдерде Әдіһам Шілтерханов есім-сойының естілмеуінің өзіндік сыры бар болып шықты. Атамыз соғыстан оралған соң Бәйдібек ауданында қарапайым мұғалімдіктен кеңшардың бас агрономы, ұжымшар төрағасы қызметтеріне дейін өскен. 12 жыл ұжымшарға төрағалық еткен соң, аудандық тұрмыс қажетін өтеу комбинатының директоры қызметін атқарып, 40 жылдық лайықты еңбек өтілінен кейін абыроймен зейнетке шыққан. Міне, кейіпкеріміздің шығармашылықпен, зерттеумен айналысқан кезі – осы тұс. 40 жастан кейін жазуға белсене кіріскен ұлы Абайдай Әдіһам Шілтерханов та 60-тан кейін шығармашылық жұмысқа ден қойған. Әдетте базбіреулер зейнеткерлікке шыққан соң жан тыныштығын ойлап, қол қусырып отырады. Ал Әдіһам атамыз кемелденген қарттық кезеңінде қолына қалам алып, жазуды жанына серік етіп, «Аталы сөздерін» жарыққа шығарды. «Үш бәйтерек», «Ақжалдың ақыры», «Саттар Ерубаев», «Дала мен дана» кітаптары және «Ордабасы» баспасынан шығармаларының үш томдығы жарық көрді.Ұзын саны 15 кітаптың авторы атанды. Өлке тарихы мен әдебиетіндегі көптеген тың деректерді тапты. Сөйтіп, аз ғана уақыттың ішінде ол кісінің зердесінен шыққан дүниелер халқы сүйіп оқитын кітапқа айналып, көпшілік жаттап алып, кәдесіне жаратып жүрген аталы сөздері ел аралап кеткені қашан!. Әдебиет сүйер, сөз қадірін білер қауым оған жақсы пікірін әлдеқашан беріп қойған. Ойшыл қария өзінің шығармашылығы мен зерттеулері жайында таңды таңға ұрып айта берер-ау, бірақ, оған уақыт һәм қазіргі ахуалы мұрсат бермейді. Айтуға ауыр болса да, алдымен соғыс жайын сөз етуге тура келіп тұр.

Бірінші лирикалық шегініс

Әдіһам ақсақал Ленинградтың түбінде Бауыржан Момышұлымен бір дивизия, бір полкта жаумен шайқасқан. Даңқты Панфилов атындағы 8-гвардиялық дивизияның 23-полкының құрамында әлі 18-ге тола қоймаған балаң жігіт те бар еді. Қаһарман жауынгерлер қатарында 900 күн дегенде Ленинград қоршауын жаудан азат етуге қатысты. Сондай сұрапыл сәттердің бірінде, яғни, 1944 жылы аяғынан және басынан оқ тиіп, ауыр жараланады. 

– Соғыста жүргенде Рамазан Елібаев дейтін композитор болатын. Қолында – мылтығы, арқасында – баянын арқалап жүреді. Кездескен адамына «Каталөгің аман болсын!» дейтін. Онысы «басың аман болсын!» дегені. Сол «каталөгімді» аман сақтай алмадым, қарағым. Оқ тесіп өтіп кетті, ішінде қалып қойды. Бастың ішіндегі қай тесігін жыртып кеткенін ешкім біле алмады. Бас тола қан. Бұрқылдап тесіктен ағып тұрады. Горький (қазіргі Нижний Новгород) қаласындағы жүйке аурулары ауруханасы сол кездегі ең мықты госпиталь екен. Сонда арнайы дәрігерлер алдырып, 6 ай емдеп, қатарға қосты. Тесікті үлкейтті, сындырды. Ол кезде денені уақытша жансыздандыратын дәрі-дәрмек деген атымен жоқ. Әр сындырғанда жаныңды көзіңе көрсетеді. Оғын алып, қан-сөлін тазалап, терісін керіп, қайтадан тесігін жауып қойды. Сонымен сүйегі жоқ, терісі бар баспенен 40 жыл жұмыс істедік қой, – деді әр сөзін ақырын түйіндеп айтқан ақсақал. Бүгінде қарияның көз жанары сөне бастаған . Бастың ауыр жаралануының салдары қос шырағына да әсер етпей қоймапты. 

– Ұлы Отан соғысы кезінде И.Сталиннің «Соғыста өлмеген солдат, тіріде жүріп өлуге тиісті емес!» деген бұйрығы болған екен. «Жараланып келгеннен кейін әскери ауруханада қорлықпен көз жұмғандар аз болған жоқ. Сонда өлім мен өмірдің арасында жатқан әрбір солдатты түнде КГБ-ға алып кетеді екен. Ар жағын өзіңіз бағамдай беріңіз, – деді майдангер жаралы күндерді еске алып. 

«Ал енді соғыстан бір эпизод айтып берейін. Колмь дейтін төбенің үстінде орналасқан қаланың түбінде тұрдық. Асты су, айналасы батпақ. Барлық жерге жертаса (окоп) қазып, мина қойып, сым тартып тастаған. Немістермен арамыз тым жақын. Бізге басшылар қалың орманның ішіндегі биік қарағайдың үстінен отыратын орын істеп берген. Үш жігіт немістердің жүрісін, бағытын үш-төрт күн кезекпен бақыладық. Менімен ауысқан бір жігітті немістер байқап қойған екен. Қарағайдың үстінен атып түсірді. Өлі-тірі екенін біле алмай кеттім». Әдіһам ата бұдан кейін соғыс жайын қозғамады. Аяусыз жаншылған қарт жүрегіне жүк түсетіні мәлім ғой. Біз де ол турасында көп сөз суыртпақтамадық. Тек Бауыржан Момышұлымен майдан даласынан оралғаннан кейінгі арақатынасы туралы сұрағанымызда:

– Соғыстан қайтқан соң жұмыстан босамадым. Бауыржанмен араласа алмадым. Тек Оңтүстікке келген бір сапарында ғана жолығып қалып, аз-кем тілдестік, – деді. Сонымен бірге қария қатарының кеміп қалғанын да айтып ауыр күрсінді. – Ең ауыры, жұбайым Балдайдың арамыздан кетіп қалғаны болды, – деді және терең тыныстап. Бес ұл, бір қыздан 40-тан астам немере-шөбере көріп отырған Әдіһам ата әу бастан Үкіметтің қамқорлығына сүйеніп үйренбеген. Бес күндік фәниде барлығына маңдай тер, адал еңбегімен қол жеткізген. «ҰОС ардагерлеріне коммуналдық төлемге аз-кем жеңілдік жасайды. Бірақ, оның өзі мардымсыз. Сондықтан әуелі Құдайдың, одан кейін балалардың қамқорлығындамыз», – деді.

Екінші лирикалық шегініс

Әдіһам ата бірнеше кітабын ұсынды. Сөмкеме қуана-қуана салып алдым. Содан бері «Әдіһам әлемі» еріксіз баурап алды. Белгілі журналист ағамыз Жанболат Аупбаевша айтқанда, менің көз алдымда «Ашылмаған арал» ашылды. Оның «Аталы сөздерінің» өзі не тұрады?! Әрбір сөзін оқисың да, ойға шомып кетесің.

«Тұлпар туған биенің,
Шабысына мін тақпа.
Жарлысың деп жігіттің,
Табысына мін тақпа». Автор дәл қазіргі заман келбетіндегі әлеуметтік құбылысты бір ауыз сөзбен сипаттап отырғандай. Мұндай қанатты ойлар мен нақыл сөздер аталған кітапқа көптеп топтастырылған.

Баубек Бұлқышев атындағы сыйлықтың лауреаты Аян Нысаналы Әдіһам Шілтерханов шығармаларының қос томдығына жазылған «Дарын дарағы» атты алғысөзінде былай дейді: 

«Әдебиетші Ә.Шілтерхановтың кеудесі – алтын көмбе. Ол қыршын жазушы Саттар Ерубаев, саңлақ суреткер Мұхтар Әуезов туралы айтқанда да, тың рухы әлем ашып, қаламгерлік қайрат танытады. Сіз құй сеніңіз, құй сенбеңіз, бірақ, ол ешкімді де бей жай қалдырмайды. Шабыт шуағымен жылытып, жүректерге шындық шоғын түсіреді. Бәлкім, бүгінгі оқырманға да сол керек шығар». 

Ә.Шілтерханов қазақ әдебиетіндегі ашылмаған сыр сандық – Саттар Ерубаевтың жазылмаған өмірбаянын жазып, қалыпқа келтірген. 

Қызметтегі жалынды жылдарында ауыл шаруашылығы саласында жүргенімен, болмысы – әдебиетші кейіпкеріміз ел басқарып, жұртпен араласпаса, осыншалықты көп білер ме еді, жоқ па?! Саттар өмірінің түрлі қырларын ашқан адамдарды да сол қызметте жүрген жылдары жолықтырады. Саттардың кіндік қаны тамған жерге барып, ағайын-туғаны, құрбы-құрдастарымен, оны жөргегінен білетін адамдармен сөйлеседі. Ол оқыған Ленинградтың мұрағаттарын да ақтарады. Саттар туралы әдебиет оқулықтарында мынадай қасаң дерек бар. «Саттар Ерубаев жастай жетім қалып, балалар үйінде тәрбиеленді. Комсомол органдарында жұмыс істеді». Кей жерлерде «теміржолшылар мектебінде оқыды» – деп те жазылады. Бұл көпе-көрнеу бұрмалау. 

Саттар жетім емес, ата-анасының бауырында өскен, комсомол органдарында бір күн де жұмыс істемеген. Теміржолшылар мектебінің табалдырығын да аттамаған. Бұл деректерге жазушы Саттардың туыстары мен бірге оқыған жолдастарымен сөйлескен кезінде қаныққан. Бір ғажабы, Саттардың шығармашылығы өз өмірі туралы дерекке тұнып тұр. 

– Мен өзімше Саттардың тұлғасын айқындадым, қайталанбас ерекше талант екенін, қазақта бір-ақ Саттар барын дәлелдедім деп ойлаймын. Оған неге өз дәрежесінде құрмет көрсетілмейді, насихатталмайды, бұл енді бөлек әңгіме, – деді Ә.Шілтерханов. 

Бұдан бөлек қаламгердің әдеби айналымға қосқан еңбектері көп. 

Жақында 300 жыл толатын «Ақтабан шұбырынды алқакөл сұламадан» туған «Елім-ай» дейтін әннің тарихын, «Алпамыс батыр» жырының тек қазаққа ғана тиесілі төлтумасы екенін тарихи тың деректермен дәлелдеді. Жазушының «Мұңлық-Зарлық», «Қамбар батыр», «Мәделі қожа» этнографиялық зерттеулерінде де қазаққа тиесіліні «шекпен жауып, өзіне қайтарады».

ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН

Айтып-айтпай не керек, бүгінгі өскелең ұрпақ Әдіһам Шілтерханов хақында, оның майдандағы жанқиярлық қайталанбас ерлігі, әдебиет пен тарихқа қосқан сүбелі еңбегі жайында білуі тиіс. Құмның қойнауында халқымыздың өткеніне қатысты талай дүние жатқанын меңзеп, «Құмға ғашық қария» деп жазды журналист Бейсенкүл Нарымбетова апайымыз. Ал ақын Нармахан Бегалиев бір сұхбатында Әдіһам Шілтерханов туралы: «Шаруашылықта көп өмірін өткізіп алды әрі өзін-өзі көрсетуге көп ұмтылмайтын адам. Әдіхам өте қарапайым жазады, қарапайым жаза отырып көп нәрсені аңғартады», – деген екен. Ал белгілі журналист Нұртөре Жүсіпке осындағы бір жігіттер «Оқитын бірдеңе табыла ма?» дегенінде жазушының үш томдығын апарып беріпті. Сонда Нұртөре: «Мен мынандай жазушыны осы кезге дейін неге білмегенмін? Туындылары керемет екен ғой», – деген көрінеді. Қысқасы, әр қазақтың үйінде, үнінде, жүрегінде Әдіһам Шілтерханов есімі жатталып, туындылары кітап сөресінде тұрса, одан әркім өзіне жаңа бір әлем, тың арал ашып, соның кеңістігінен кемел дүниелер табары анық.

Ардагерлерімізді ардақтап, қарттарымызды құрметтеген халықпыз. Миллиондаған адам бәрін де майдан үшін, жеңіс үшін беріп, бел шешпей еңбек етті. Қазір біз аталарымыз бен әкелеріміздің арқасында бейбіт аспан астында өмір сүрудеміз, қуатты мемлекет құрып, болашаққа сеніммен қарап отырмыз.

Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ

Соғыс жылдарындағы өңірдің сұрқай тіршілік-тынысы, ауыр бейнет, қиындықпен бетпе-бет келген тұрғындардың бейнесі және сол жылдардағы жазылған хаттар, қолданылған тұрмыстық заттар... «Жеңіс» саябағында орналасқан «Ерлік» мұражайы бүгінде Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі Оңтүстік өңірінің өмірінен сыр шертетін шежіре орталығы іспетті.

Мұражайда арнайы жабдықталған 4 зал және галерея ҰОС мен Ауған соғысының өзіндік қасіреті мен тағылымын бейнелейді. «Азат етуші жауынгерлер» аталатын бірінші залдың экспозициясында 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысына қатысқан жауынгерлердің құжаттары мен орден-медальдары, майдан даласынан табылған тарихи жәдігерлер орын алған.

«Оңтүстік өлкесі қаһарлы жылдарда.» Осы атаумен аталатын екінші залдың экспозициясы соғыс кезеңіндегі тылдағы тауқымет жайлы сыр шертеді. Мұнда тылдағы қарттар мен балалардың ел үшін еткен ерен еңбектері бейнеленеді. Соғыс жылдарында өңірге көшірілген 17 зауыт-фабриканың еселі қызметі жөнінде мол мәлімет беріледі. Соғыстың алғашқы айларында өлкемізге Веронеж пресс-автоматтар зауыты, Харыповтың шұлық және айна фабрикалары, Подальскінің илеу-құю зауыты, Киевтің химия-фармацевтік зауыты, Мәскеу алколоид зауыты, Кеременчуг электростансасы көшіріліп әкелінді.

Кәсіпорындардың бірсыпырасы облыстың аудандарында орналасты. Шыны зауыты – «Күйік» совхозында, трактор шеберханасы – Сайрам ауданына, электрстанция Түркістан ауданына, мақта иіру фабрикасы – Мақтаарал ауданына қоныс аударды.

1942 жылы барлық көшіп келген кәсіпорындар алғашқы өнімін бере бастады. Облысқа сонымен бірге КСРО Архитектура академиясы, Дүниежүзілік экономика мен саясат институты, география институты, дәрілік шөптердің Бүкілодақтың ғылыми зерттеу институты көшіріп әкелінді. Көшірілген ұжымдардың арасында Моссовет атындағы театр да бар. 

Соғыс басталысымен-ақ облыс КСРО-ның Германиядан әскери экономикалық артықшылығын қамтамасыз етуге қомақты үлес қосты. Басқыншыларға қарсы атылған әрбір 10 оқтың 7-уі Шымкент қорғасын зауытында құйылды. Оңтүстік Қазақстан облысы еліміздің аса маңызды ауылшаруашылық аймағына айналды. Ол майданды және Орал, Сібір, Еділ бойының ірі өнеркәсіп орталықтарын астықпен, маймен, жүнмен, қамтамасыз етті. Майданға жеміс-жидектер мен көкөністер жіберіп отырды. Соғыс жылдарында облыс отанымызға 2 миллион пұт ет, 800 мың литр сүт, 100 мың ірі қара мал және 1 миллионнан артық қой және ешкі терісін, 44 мың 80 пұт жүн, 2 миллион 120 мың пұт астық берді. Облыс тапсырған мақтадан тоқылған матамен Қызыл Армияның 7 миллион жауынгерін киіндіруге болатын еді. 

Соғыс жылдары Шымкент қорғасын зауытында негізінен Калашников автоматы мен «Русская винтовка» қаруына оқ дайындалды. Сондай-ақ, зеңбірек оқтары мен танктің қосалқы бөлшектері де шығарылды. Зауытқа қажетті қорытпалар Бәйдібектегі Байжансай мен Кентаудағы Ащысай, Мырғалымсай кеніштерінен жеткізілген. Күн-түн демей белсене еңбек еткен жұмысшылар жәшікке салынған дайын оқ-дәрілерді вагондарға тиеп, алыстағы майдандарға жіберіп тұрған. 

Соғыс жылдары қорғасын зауытының 400-ге жуық жұмысшысы қолына қару алып, өз еріктерімен соғысқа аттанды. Кейіннен, жаппай демобилизациядан соң, майдан даласында ұрысқа қатысқан жауынгерлер зауытқа оралып, жұмыстарын қайтадан жалғастырды. Олардың қатарында Кеңес Одағының батыры Хасан Мамытов, сондай-ақ зауытта құрмет биігіне көтерілген Л. Онуфриев, А. Абдиев, Н. Бовута, А. Андреев, П. Лалетина, С. Нурметов, В. Елманов, Л. Николотов, У. Умаров, Е. Тұрғымбаев, Н. Голдобин, Г. Валитов, Г. Георгиев, С. Митрянин, А. Әліқұлов, И. Иванов сынды еңбек ардагерлері болды.Зауыт жұмысшыларының еңбегі өз кезегінде ескерусіз қалған жоқ, олар әр түрлі орден-медальдармен құрметтеліп, басшылық тарапынан зор алғысқа бөленді. Атап айтар болсақ, «Ленин» орденімен – 15, «Қызыл Ту» орденімен – 52, «Құрмет белгісі» орденімен – 32, І және ІІ дәрежелі «Еңбек даңқы» орденімен – 17 адам марапатталды. Соғыс аяқталған соң барша жұмысшыларға «Ерен еңбегі үшін» медалі берілді. 

Мұражайдың келесі экспозициясы этнографияға арналған. «Соғыстың қатыгез бейнесі» тақырыбында соғыс кезеңіндегі ауыл үйінің ішкі көрінісі бейнеленген. Қан қилы соғыс кезіндегі май шам көмегімен шұлық тоқып баласын күткен ана, сағынышын хатпен жеткізбек болып, қалам ұстаған бала, өзге де тұрмыстық қажетті заттар бейнеленген. Сол жылдарда қолданған қол диірмен, шырағдан, темір ошақ, қолдан жасалған киіз, келі-келсап... Оңтүстікте ғана өсетін дәрілік шөп – дермене. Ауыл тұрғындары дерменені дәрі-дәрмек ретінде қолданған. 

Оңтүстік Қазақстан облысының еңбекшілері соғыстың алғашқы күнінен бастап тылда аянбай еңбек етті. Мәселен, Ащысай полиметалл комбинатында кен өндіру күннен күнге үздіксіз артып отырды. Комбинатта 237 әйел жұмыс істесе, 1942 жылдың басынды олардың саны 1000-нан асты.

Мұражай галереясында Ұлы Отан соғысының ардагері, суретші Пономаренконың қолынан шыққан туындылар елеулі орын алады. Ол соғыста көзбен көргендерін күнделігіне түсіріп, елге оралған соң осы күнделік желісімен салған өнер туындылары таныстырылады. Сондай-ақ, тыл, еңбек ардагерлеріне арналған жеке кешендер, сонымен қатар, әскери киімдер экспозициядан орын алған. Кеңес Одағының батыры, Днепрді қорғауға қатысқан жерлесіміз Тоғанбай Қауымбаевтың сол кездегі облыс әкімі Асқар Мырзахметовке сыйға тарту еткен шапаны да мұражайдың төрінен орын алып тұр. Мұражай меңгерушісі Ақмарал Құдайбергенованың айтуынша, танымдық жәдігерлер мен мұнда келушілердің қатары уақыт өткен сайын арта түсуде.

– Мұражай қорында қазіргі таңда 3000-нан астам жәдігер жинақталған болса, соның 2000-нан астамы экспозицияда көрсетілген. Ондағы жәдігерлермен таныса отырып, келушілер ата-апаларымыздың жеңісті жақындата түскен ерлігі мен ерен еңбектерін зерделейді, – дейді Ақмарал Асанқызы. – Өткен жылы мұражайда 306 мәрте «Ашық есік күнін» ұйымдастырып, оқушылардың, жалпы, арнайы келген қала тұрғындарының танымдық біліктілігін арттырдық. Нәтижесінде, жыл ішінде 11 мың 586 тұрғын мұрағаттармен танысуға мүмкіндік алды. Және былтыр мұражай 510 жәдігермен толықты. 87 материал ғылыми негізгі қорға қабылданды.

Ұлы Отан соғысына қазақ даласынан 1 миллионнан астам жауынгер аттанған болса, соның ішінде, Оңтүстік өңірінен 18 мың 547 азамат қолына қару ұстады. Қазақ қыздары да соғыс ауыртпалығын ер азаматтармен бірдей көтерді. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап соғысқа сұранып хат жазған қазақ қыздары көп болды. Мысалы, Қарағандының әскери комиссариатына соғысқа сұранып өтініш жазған арулар саны 10 мыңнан асқан. Семей қаласы бойынша соғыстың алғашқы күндерінде 3 мың өтініш, ал Алматы қаласынан Фрунзе ауданы бойынша 112 өтініш түскен. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 1941 жылы 12 мыңдай арудан соғысқа бару туралы өтініш түсіпті.

1942 жылы Қазақстанда құрылған 34-ші жеке әйелдер ротасының 300-ге тарта аруы Курск майданында шайқасқа қатысып, ерлік көрсеткен.

Кеңес әскерінің қатарындағы жауынгерлердің 15 мың 960-ы туған жерге оралды. Қазіргі таңда, Шымкент қаласында 105 соғыс, 6 мыңға таяу тыл ардагері бар.

– Соғысты да көрдік... Арбаны да айдадық. Осы төңіректің бәріне егіс ектік. Басымызға түскен соң бәріне төздік... Өмірдің ауыртпалығын арқалап жүріп, рахатын көрдік пе, көрмедік пе, білмеймін... Екі жыл өтті, отырып қалдым ғой, балам...

Үрләй әже кемсеңдей қалса, оның әңгімесін тыңдап отырған адамның көзіне еріксіз жас келеді. Жасы 98-ге толған әзиз ананың салиқалы сөзі тарихтың тереңіне тартып әкетеді. Сонау зұлмат заманда қаншама жас келіншек балаларымен жалғыз қалмады дейсіз?.. Тепсе темір үзетін ер азаматтар Отанды қорғау үшін қан майданға аттанғанда, онсыз да қиын күндердің батпандай ауыр салмағы әйелдің нәзік иығына түсті. Ол заманда халық тірі қалуды ғана тіледі. Үрләй Жандарова түздің жұмысына жегіліп, арба сүйреп, балаларына азық тауып, өзі қара суға қанағат етіп-ақ соғысқа аттанған жары Мәметай Жандаровтың тілеуін тіледі.

Бәйдібек ауданы, Амансай ауылының тумасы Мәметай Жандаров ағайынды үш ұлдың кенжесі-тін. Отбасын құрғаннан кейін ағалары Жолтай мен Сатайдың соңынан еріп, Шымкент қаласының «Тельман» бөлімшесіне қоныс тепті. Тылда еңбек етуді бастайды. Перзент сүйеді. Бірақ, 1941 жылы «соғыс басталды» деген суық хабар әр шаңырақтың берекесін ұрлай бастады. Сол жылы 29 тамызда Мәметай Жандаров та соғысқа аттанып кетті.

– Әкемнің соғысқа аттанған екі бауырының бірі Сатайдан 2 ұл, 2 қыз қалды. Өзі соғыстан оралмады, хабарсыз кетті. Ал Жолтай ағамыз тұтқынға түсіп, елге 1955 жылы келіп, отбасын құрды. Әскери салада содан кейін де ұзақ қызмет етті. Ал әкем – Мәметай 692 атқыштар полкы құрамында жауға қарсы соғысып, 1942 жылдың 21 қарашасында жарақатының салдарынан елге оралды, – дейді Бекбосын Мәметайұлы.

Небәрі бір жыл... Бірақ, ері Мәметай етігімен қан кешіп жүрген сол бір жылда ошағының отын сөндірмей, қайғыдан қан жұтқан келіншек, бүгінгі Үрләй әженің қанша жасқа қартайғаны тек тарихқа аян! 

– Кеудесіне тиген оқтан екі қолы аузына жетпейді, төмен түспейді. Снарядтың бетіне тиген жарықшағынан жағына да зақым келіп, аузы қисайып қалған еді. Алдына жастық қойып тамақтанатын. Өкімет ұрыс алаңынан үйге жеткізіп берген соң бір жылға дейін ас-ауқатын алып беріп, барлығына тегін қарасты. Жыл өткен соң кеуде тұсына көтеріліп қалған, қимылдамайтын қолымен жұмысқа кірісті. Тылда арба айдады, – деп Үрләй әже тағы кемсеңдеп қоя берді.

Ағарған шашының әр талы, жүзіне ұялап алған әрбір әжімі тағдырының соқпақ жолынан сыр шертіп тұрғандай. Әжей көзіне жас алса, ешкім тыныштықты бұзғысы келмейді. Үй іші үнсіз қалады.

Ең қиын сәттерін еске алғанда

Үрләй әже «арба айдадық» дегенді жиі қайталады және әр қайталағанда қиындығын еске алғаны ма, көзіне жас алды. 1940-50 жылдардағы техника мен елдің әл-ауқаты, әлеуметтік жағдайы қалай болғанын қазақ тарихы мен әдебиетінен парақтаған жанның іші сезеді. Бүгінде трактор мен тіркемесіне жүк болған шаруашылық атаулы ол жылдары күндіз-түні арба айдаушыға жүк болды. Арбалап жүріп астық тасығанда «төбемнен күн өтеді» деу тұрмақ, «жұмысқа жарамсызбын» да демепті-ау!

Ұлы Отан соғысының ардагері Мәметай Жандаров жары Үрләймен сүйген 11 перзенттің жетеуі, 4 ұл, үш қыз аман-есен ер жетіп, отбасын құрған.

– Балаларға кезектесіп қарайтынбыз. Жұмысты «үйдікі, түздікі» деп бөліскен емеспіз, алдымыздан кездескенін алып жүре бердік. Шаршауды білмейтін едік. Көзі кеткен соң отырмын ғой міне... Бәріне көнгенмен дәрменім болмаған соң халім осы, немерем көтеріп, алып жүреді, – деген әжей жансызданған екі аяғын тағы еске салды.

Мәметай Жандаров шөберенің алдын көріп, 1989 жылы өмірден озған. Ал ардагердің жесірі Үрләй Жандарова бүгінде 7 перзенттен тараған 29 немере, 53 шөбере, 2 шөпшектің тілеуін тілеп отырғанын айтты.

– Апамыз тыным тауып отырмайтын. Үй тірлігіне араласып, тіпті келіндері жұмыста жүргенде ас әзірлеп қоятын. Өзіне қарап, ақ көйлек кисе, ақ орамалын, қызыл көйлекке сәнді қызыл орамалын тағып, «Тельман» бөлімшесінің қоғамдық шаруаларына да белсенді араласатын. Көрші-қолаңда той-томалақ болса, «Әйи апасыз» өтпейтін. Мұндағы жұрт «Әйи апа» атап кеткен. Ата-енеміз бізге өмірімен ғана емес, ісімен де, болмысымен де өнеге бола білді, – дейді келіні Айжан.

Жасы 100-ге таяған Тыл ардагерінің әңгімесін тыңдап қайтқан адам бүгінде елімізге бақ қонғанын іштей мойындайды. Қазақтың құтты мекеніне береке мен тыныштықты мәңгілікке орнатқан батыр аналарымызға, жаужүрек бабаларымызға, кеудесін оққа тосқан аталарымызға МЫҢ ТАҒЗЫМ!

Ұлы Жеңістің 72 жылдық мерейтойына орай қаламыздағы «Grand Holiday» мейрамханасында кең дастархан жайылып, концерт қойылды. Кеудесі ордень-медальға толған тарихымыздың тірі куәгерлерінің бірі мейрамхана ішіне таяқтарын сүйеніп әупірімдеп кіріп келе жатса, енді бірін ұрпақтары қолтығынан демеп дастархан басына жайғастырып жатты.

Мерекелік жиынды облыс әкімінің орынбасары Ербол Садыр ашып, сөз сөйледі. 

– Осынау Ұлы Жеңістің 72 жылдық мерекесінде өткенімізді зерделеу, майдангерлер рухына тағзым ету – біздің перзенттік парызымыз. Ұлы Отан соғысына облыстан 140 мыңнан астам азамат аттанып, оның 71-і елге оралды. Оның ішінде 51 «Кеңес одағының батыры», 1 «Халық қаһарманы» және 8 «3-ші дәрежелі Даңқ орденінің ковалері» атағын алған. Биылғы Жеңістің 72 жылдық мерекесінде 233 ҰОСА мен 19 мыңнан астам тыл еңбеккерлеріне құрмет көрсетілуде. 

Құрметті Ұлы Отан соғысының ардагерлері! Сіздердің қан майдан шебіндегі ерліктеріңіз, тылдағы ерен еңбектеріңіздің арқасында бүгінгі ұрпақ келісіммен бейбіт өмір сүруде. Отан үшін отқа түсіп, қан майдандағы жеңіске деген табандылықтарыңыз үшін Сіздердің алдарыңызда бас иіп, алғыс білдіреміз, – деді Ербол Әбілхайырұлы.

Шымкент қаласының мәслихат хатшысы Нұрлан Бекназаров пен қала әкімінің орынбасары Гүлжан Құрманбекова да ардагерлерге алғысын білдірді. 

Есімі ел есінен кетпейтін ерлермен, ардақты ардагерлердің бір-екеуін сөзге тарттық. 

Сарыағаш ауданы, Ошақты ауылынан келген Жаңбырбай Байдаров Ұлы Отан соғысының басынан аяғына дейін қатысқан. Берлин түбіне дейін барып, Жеңісті сол жақта тойлаған. Сталинград майданы даласындағы өшпес ерлігі үшін Жаңбырбай атамызға «Қызыл жұлдыз» медалі берілген. 

– Соғыс аяқталғаннан кейін де екі жыл қираған қалаларды қалпына келтіру үшін еліміздің батыс өңірінде қызмет атқардым. Содан 1947 жылы туған жерге жалғыз өзім аман оралдым, – дейді соғыс ардагері. Елге оралғаннан кейін 33 жыл мұғалімдік қызмет атқарып, зейнеткерлікке шыққан. 

Ізет Тұрғынова – Тыл ардагері. 1941 жылы соғыс басталысымен, жаңадан отау құрған екі жас тағдырдың тәлкегімен екіге айрылады. Күйеуін майдан даласына алып кетеді. Өзі бес жыл бойы күн-түн демей колхозда жер жыртып, бидай орады. – Соғыс аяқталып, жұбайым елге аман оралған соң төрт ұл, төрт қыз дүниеге келді, қазір солардың ортасындамын, – дейді Ізет апамыз тағдырына тәубе етіп. 

Бүгінде сұм соғыстың сұрапылын бастан өткерген олардың әрқайсысы ел назарынан тыс қалған емес. Ұлы Жеңістің 72 жылдық мерекесіне орай, 105 Ұлы Отан соғысының ардагеріне 226 900 теңге (100 АЕК) көлемінде 23,8 млн теңге біржолғы материалдық көмек көрсетілді.

Сонымен қатар, Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне қосымша өмір сапасын жақсартуға 100 мың теңге төленді. 

Шымкент қаласында 5186 ҰОСА теңестірілгендер мен тыл еңбеккерлеріне 11 345 теңге (5АЕК) көлемінде 58,8 млн теңге жергілікті бюджет есебінен біржолғы материалдық көмек берілді. 

7 мамыр Отан қорғаушылар күніне орай, 1913 Ауған, Семей, Чернобыль қатысушылары мен мүгедектеріне 453 480 теңге (20 АЕК) көлемінде 86,3 млн теңге біржолғы материалдық көмек ұсынылды.

Шымкентте «Ерлік» мұражайында «Ата-бабалар аманаты – елдік пен ерлік, бірлік пен ынтымақ» жобасы аясында іс-шара өтті. Кездесу Ұлы Жеңістің 72 жылдығына арналды.

Игі шарада өткеннен сыр шертіліп, ұрпақтар сабақтастығы әңгімеге арқау болды. Сырласу сағатында облыстық ардагерлер кеңесінің төрағасы Жеңісбек Мәуленқұлов пен соғыс ардагері Қаратай Төребеков және зиялы қауым арасында сыр-сұхбат өрбіді. 

– Соғыста ерлермен қатар ұрысқа түскен қазақтың қаһарман қыздары Әлия мен Мәншүк майдандағы жанқиярлық ерлігі талайды сүйсінтті. Өзге қаруластар оларды көріп рухтанды. Ерліктің тамаша үлгісін көрсетіп, Кеңес Одағының батыры атанды, – деді Қ. Төребеков. 

Сырласу сағатында қазақтың біртуар ұлдарының жеңіс пен жетістікке жету жолындағы еселі еңбектері айтылып, мектеп оқушылары мен арнайы әскери азаматтардың шеруі мерекенің көркін кіргізді.

Бүгінде Шымкентте Ұлы Отан соғысына қатысқан 105 майдангер, 5186 тыл еңбеккері бар. 9 мамыр – Жеңіс күні қарсаңында соғыс ардагерлеріне 226 мың теңге қаржылай көмек көрсетіледі.