Ментальды арифметика балаға не береді?
Бір кездері кез келген есепті оймен шығаратын балаларды телеарнадан көретінбіз. Бірнеше секундта калькулятордан жылдам есептегеніне таңдай қаққанымыз есімізде. Сөйтсек дарынды балалар арифметика әдісімен оқыған екен. Қазір қаламызда зейінді дамыту орталықтары көбейіп келеді. Ал ата-аналар балаларының бос уақытын тиімді өткізуді ойлап, ментальды арифметика курсына апарады.
«Архимедкада» 100-ден астам бала оқиды
Бүгінде арифметика баланың ойын дамытатын ерекше әдіске айналды. Ойлау дағдысын, ақпаратты жылдам қабылдау мүмкіндігін арттыратын көрінеді. Балалар математикалық тапсырмаларды есепшотпен орындайды. Кейін құралды көзге елестетіп, ойша есептейді. Әдіс он деңгейден тұрады. Сәйкесінше, деңгей жоғарылаған сайын есептер де күрделене түседі.
Деректерге сүйенсек, ментальды арифметика 5 мың жыл бұрын пайда болған. Алғаш рет арифметика саласында қытайлықтар жетістікке жеткен. Олар осыдан 5 мың жыл бұрын есепшотты (абакус) ойлап тапқан. Ал ментальды арифметика елімізде білім беру бағдарламасы ретінде 22 жыл бұрын енгізілді. Қазіргі таңда әлемнің Корея, Қытай, Малайзия, Жапония сынды 56 елінде 5 миллионнан астам бала осы әдіспен білім алатын көрінеді.
Бүгінде елімізде зейінді дамыту орталықтары көптеп ашыла бастады. Мұндай арифметиканың қыр-сырын үйрететін орталықтар Шымкентте де аз емес. Мәселен «Архимедка» биыл 17 сәуірде жұмысын бастады. Орталықтың атқарушы директоры Қуаныш Абылдаев қалалық балаларды ментальды арифметикаға баулып жүр. Ол жаңа саланың пайдалы жақтары мен оқытылу ерекшеліктерін айтып берді. Қазір мұнда 100-ден астам бала дәріс алады.
Мұғалімнің айтуынша, балаларды оқыту мерзімі олардың жас шамасына байланысты анықталады. Мәселен оқушылар бірінші деңгейді 1-2 айда үйреніп алса, 4 жастан 6 жасқа дейінгі балалар осы деңгейді 2-3 айда меңгереді екен.
– Біздің мақсатымыз – ментальды арифметика арқылы кішкентай бүлдіршіндерді білімге, ой ұшқырлығына баулу. Жалпы бұл әдістің 7 деңгейі оқытылады. Оқудың төлемақысы – 14 мың теңге. Сабақ аптасына 2 рет өткізіледі- дейді жас ұстаз. Айтқандай-ақ Қуаныш Абылдаевтың сөзінің жаны бар. «Архимедка» зейінді дамыту орталығында жоғары санатты 10 мұғалім сабақ береді.Әзірге балалар мықты деңгейге жетпесе де, 2-3 деңгейді үйреніп жатыр. Мұнда оқушыларға төлеамқыға жеңілдік те қарастырылған.
Әдістемені мұғалімдер қалай меңгерген?
Бірінші кезекте оқырмандарымызды оқудың сапасы қызықтыратыны анық. Ментальды арифметикада сабақ беретін мұғалімдердің деңгейі қандай? Баласының есепті «шемішкеше» шаққанын кім қаламайды дейсіз. Осында ментальды арифметикамен айналысып жүрген 1 сыныпта оқитын Бекзат Пернебай есеп шығаруды жақсы көретінін және есепті шешу өте қызық екенін айтады. Анасы Айманат Ізбасарова да баласына зейінді дамыту орталығының ықпалы мол екенін жасырмады.
– Ұлым да, қызым да арифметикамен айналысып жүр. Екеуіне де сабақ өте ұнайды. Бекзат бірінші сыныпта оқыса да, сандардың бәрін жатқа біледі. Екі ай ішінде нәтижесі байқала бастады. Мектептегі мұғалімдері олардың сабақ үлгерімінің айтарлықтай жақсарғанын айтады. Қазір 2-ші деңгейде. Екеуінің де он деңгейді толық меңгеріп шыққанын қалаймын. Ментальды арифметикаға аптасына бір рет барамыз. Қалған күндері есептер шығарамыз, – дейді жас ана Айманат.
Ашылғанына көп бола қоймаған орталық мұғалімдерінің деңгейі оқушылардан екі-үш деңгей ғана жоғары. Көбі (мұғалімдердің) әлі де оқуын жалғастырып жатыр. Әзірге бұл әдісті толық деңгейде меңгерген адам жоқ. Сондықтан, баласын мұндай үйірмелерге беретін ата-ананың әдістің оқытылу бағытына, оқытатын адамның тәжірибесіне мән беріп, олармен қатар баласының жетілуін бақылауда ұстағаны жөн-ақ.
Арифметика маркетинг емес пе?
Жаңа әдіс жөнінде жұрттың пікірі әралуан. Бірі балаға қажет десе, бірі бүлдіршіннің жүйкесіне салмақ салатынын алға тартады. Шындығында балалар күні бойы компьютердің алдында отырады. Ұялы телефоны тағы бар. Одан қалса, теледидар көріп, сабақ оқиды. Ал ментальды арифметика туралы жарнамаларға келсек, мұны маркетингтік қадам деп бағалауға болатын сияқты. Себебі, ғалымдардың пікірінше, балалардың 5 пайызы ғана тумысынан дарынды болып келеді. Ал ментальды арифметика – бұл есептеудің тәсілі ғана. Мұндай әдісті кез келген бала меңгере алады. Бұл туралы белгілі физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, ҚҰҒА-ның академигі Асқар Жұмаділдаев басылымдарға берген сұхбатында айтқан болатын.
– Біреу шойын темірді майыстырса, келесісі биік өкшемен жүгіріп жарысады. Бірақ оны спорт деуге келмейді. Сол сияқты, менталды арифметика да ғылым емес. Ол математикалық тәсіл, –деп академик өз пікірін білдірген еді. Дегенмен А.Жұмаділдаев бұл әдісті меңгеру миды шынықтыруға, есте сақтау қабілетін арттыруға мүмкіндік беретінін жоққа шығармайды.
Осы орайда жаңа әдістемені ұстаздар да қолдайды. Әсіресе, ментальды арифметиканы бастауыш сыныпта меңгеру балалардың қабілетін арттырып, ойын дамытады екен.
– Өзім математика маманы ретінде, балалардың кішкентайынан есепке жүйрік болуын дұрыс деп ойлаймын. Оның пайдасы өте көп. Бұл халықаралық деңгейде расталған бағдарлама. Менің ұлым Нұрсұлтан бірінші сыныпта оқиды. Жазғы демалыстан бері ментальды арифметикаға барып жүр. Бұрын есептің шешілу жолдарын білмейтін. Қазір зейіні жаман емес. Берілген тапсырмаларды мұқият орындайды. Ата-аналарға балаларын зейінді дамыту орталықтарына баруға кеңес беремін және бұл әдістемені қолдаймын, – дейді №10 жалпы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі Эльмира Шекербекова.
Сонымен, ментальды арифметика мамандардың айтуынша, ғылым емес, математикалық тәсіл. Жаңа әдістеме ойды дамытады. Жылдам шешім қабылдауға үйретеді. Мұндай нәтижеге жұмбақ шешу арқылы да қол жеткізуге болады. Өйткені бүгінге дейін ауыз әдебиеті, ертегі, аңыз-дастандардың таралуы халқымыздың есте сақтау қабілетінің жоғары деңгейде қалыптасқанын көрсетеді. Десе де, ментальды арифметиканың пайдасы бар. Бірақ оны меңгеруге 3-4 жыл уақыт кетеді. Төлемақысының ата-анаға жеңіл болмайтыны да түсінікті. Балаңызды қоғамға қажетті ментальды арифметикадан қалдырмаймын десеңіз, таңдау құқығы өзіңізде.
Қауiптi қалдықтар қалай жойылады?
Абай – халқы тығыз орналасқан аудан. Қазір қала орталығы қарқынды даму жолына түсті. Жаңа құрылыстар салынып, инфрақұрылым жақсара бастады. Әкімдік тұрғындардың жайлы өмір сүруіне жағдай жасауды басты назарда ұстайды. Ауданның бүгінгі тыныс-тіршілігін білу мақсатында, бірқатар құрылыс нысандарын аралаған болатынбыз. Аудан әкімінің орынбасары Нұрлан Тілеш бізге атқарылған жұмыстарды баяндай келе, әлі де шешімін таппаған мәселелердің барын алға тартты.
ТҰРҒЫН АЛАПТАҒЫ ИГIЛIКТI IСТЕР
Қызылжардың тұрғындары еңбексүйгіш жандар. Олар Жер-Ананың төсінен несібесін тауып отыр. Бау-бақша өсіріп, күнделікті нәпақасын айырады. Екі жыл бұрын қызылжарлықтар сусыз қалған болатын. Жуырда түйткілге айналған мәселе шешімін таппақ. Жаңа су құбырын жобалау жұмыстары қолға алынбақ. Абай әкімдігі аппаратының халықпен жұмыс бөлімінің меңгерушісі Ержан Саржан Игілік, Жаңаталап, Қызылжар елді мекендерінде жаяу жүргіншілер мен жол салынатынын айтты. Күн көзімен жылтырап жатқан жаңа асфальттың сапасына көңіл сүйсінді. 8 шақырым жолды жаңғырту мақсатында бюджеттен 116 млн теңге бөлінген. Күзге дейін жол шаруашылығы жұмысты толық бітіреді. Одан бөлек, тұрғын алапқа жасанды жол кедергілері, ал мектеп маңына бағдаршам орнатылмақ.
– Тұрғын алап қаланың шет аймағында болғандықтан, ескі жоба бойынша орталық жолдар мен жаяу жүргіншілер өткелдері қарастырылмаған. Қазіргі уақытта Әбдіраимов көшесінің 17 шақырымын жарықтандыру жөнінде ұсыныс бердік. Айта кету керек, бізге облыстық мәслихаттың депутаты Дулат Әбіш көмектесуде. Көшелерге орынсыз берілген атаулар мәселесін де ретке келтіріп жатырмыз. 12 жасанды жол кедергілерін орнатамыз, – дейді Ержан Саржан.
Қала аумағының кеңеюіне байланысты тұрғын алаптағы мәселелер біртіндеп шешіліп келеді. Мұнда достық пен келісімнің үлгісіндей болып қазақ, орыс, әзірбайжан, түрік, өзбек этностары тату-тәтті ғұмыр кешуде. Десе де, келер жылы тамызда қолданысқа беруге жоспарланып отырған 600 орындық мектеп тұрғын алаптың көрікті орнына айналатыны анық.
Мектептің тарлығы Абай ауданындағы Жаңаталаптың түйткілді мәселесі. Мұнда жыл сайын халық саны артып келеді. Соған байланысты бала саны да көбейген. Биыл тұрғын алап тұрғындарының қуанышында шек жоқ. «Нұрлы жол» бағдарламасы бойынша жаңа мектептің құрылысы жүріп жатыр.
1600 орындық білім ордасының құрылысына тапсырыс беруші – Шымкент қаласының құрылыс бөлімі, мердігер – «MabekTradeLTD» ЖШС. Жоба құны 903 715 330,56 теңгені құрайды. 2016 жылы бұл қаржының 400 миллионы игерілуде. Қазіргі кезде құрылыста 85 адам жұмыс істейді. Мектептің іргетас блоктары орнатылып, қабырғалары қалануда.
Жобаның жалпы құны 904 млн теңгені құрайды. Күйдірілген кірпіштен салынып жатқан үлкен ғимаратқа қоса мәжіліс, спорт залдары мен асхана бой көтермек. Мердігер «Маbex Trade LTD» ЖШС құрылыстағы қадамын жаңадан бастап отырған жоқ. Серіктестіктің жұмыс жүргізушісі Уәлихан Сандыбаевтың құрылыс жұмысына көңілі толады. Өйткені құрылыс материалдары уақытылы жеткізілуде, оның үстіне мұнда бәрі «алтын қолды» жұмысшылар.
– Нысан құрылысына 85 адам жұмылдырылған. Бәрі – өз ісінің шеберлері, – дейді ол. – Оларға қойылатын басты талап – қауіпсіздік талаптарын сақтай отырып жан-тәнімен жұмыс істеу. Құрылыс материалдарының біраз бөлігі жергілікті тауар өндірушілердікі,-дейді құрылысшы.
Жаңа мектеп тұрғындардың басты қажеттілігі. Бүгінге дейін №82 мектепте балалар 4 ауысым бойынша білім алып келді. Ал мектеп салуға жердің жоқтығы қолбайлау болды. 49 жылға жалға берілген фермерлердің жерін қайтарып алып, заңсыз құрылыстарды бұзу арқылы бұл мәселе шешімін тапты. Енді ескі оқу ордасында балалар, ал жаңа мектепте жоғарғы сынып оқушылары білім алатын болады.
ТАЗАЛЫҚҚА ТИЯНАҚТЫЛЫҚ ҚАЖЕТ
Тельман бөлімшесінде назар аударатын қауіпті орын бар. Төлебаев көшесіндегі аумақта бір кездері «21 партсъезд» деген атпен минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттардың қоймасы болған. Кеңшар тараған соң, аумақ қараусыз қалды. Ал жер телімдері тұрғындарға үй салу мақсатында берілді. Жұрт үй салғанымен залалды мәселенің шешімін таба алмады. Үйілген қоқыстың иісі алыстан-ақ қолқаны қабады. Сондай-ақ тұрғындар әртүрлі сырқатпен ауыра бастады. Улы химикаттар төгілген аумақтың қоршауы жоқ. Жанынан адамдар әрлі-бері өтіп, балалар ойнап жүреді.
– Химиялық қалдықтарды көму аудан экологиясына ғана емес, осындағы халықтың денсаулығына зиянын тигізді, – дейді Ержан Саржан. Олар аллергия, онкологиялық аурулар бойынша дәрігерлерге жиі баратын болды. Улы қоқыстарды жою бағытындағы он жылдан бергі жұмыстарымыз нәтижесіз болып келді. Тек осы жылы қайта-қайта шағымдануымыздың нәтижесінде қауіпті қалдықтарды Ақмола облысына жөнелтіп, кәдеге жаратуға қаражат бөлінді.
«СТ-сервис» фирмасының инженері Еркін Сыпатаев жұмыстың басталып кеткенін жеткізді. Арнайы қорғаныс киіміндегі екі жұмысшы тасымалдауға ыңғайлы болу үшін үлкен цистерналарды толтырып жүр. Жалпы сыйымдылығы – 4 400. Одан бөлек, жердің жоғарғы қабатында да өндіріс қалдықтарын кәдеге жарату жұмыстары жүргізіледі. Бұл іс биыл қазан айында аяқталмақ.
Көше тұрғындары улы химикаттардан құтылатынына қуанышты. Қауіпті қоймамен көршілес қонған тұрғын Ақберді Әлиев те солардың қатарында.
– Бұл мәселені кімдер шешуге тырыспады десеңізші. Тіпті, Алматыдан экологтар, шетелдік ҮЕҰ, басқа да қоғамдық ұйымдардың өкілдері келіп, таңғалып кеткен. Көбі уәде бергенімен жұмыс істеген жоқ. Міне, енді улы қоқыс күн өткен сайын азайып келеді. Ауа айтарлықтай тазарды, – дейді ол.
Соңғы жылдары әкімдікте шаруа қордаланып қалды: қала шекарасы кеңейген соң жаңадан пайда болған шағынаудандар мен тұрғын алаптардағы коммуникациялық, ауызсу, әлеуметтік мәселелерді жолға қоюға тура келеді. Әрине, халыққа қызмет ету оңай емес. Дегенмен, жұмыстар рет-ретімен шешіліп келеді.
Қимыл-қозғалыс азайса, депрессияға ұшырау жиiлейдi
Уақытты үнемдеу үшін ғалымдар тұрмыстық техниканың түр-түрін ойлап тапты. Дамыған заман мүмкіндіктері адамның көптеген қызметін жеңілдетті. Қазір айшылық алыс жерлерден хабар алуға бар болғаны бірнеше минут жеткілікті. Кез келген ақпаратты ғаламтор арқылы кез келген компьютер немесе смартфон арқылы біліп отыра бересіз. Үйде отырсақ, нағыз демалыс. Балалардың бәрінде бір-бір айпад немесе заманауи, үлкен әрі тартымды теледидар бар. Жұмыс орнында да солай. Адамның орнын техника алмастырған, тек тетікті басқару үшін жұмыс істейміз немесе күн ұзақ компьютерде отырамыз. Мұның нәтижесі адамзатқа қалай әсер етуде? Бұл туралы сұхбат берген Облыстық консультативтік диагностикалық медицина орталығының невропатолог-дәрігері Жанат Иманалиева газет оқырмандарына пайдалы кеңестерін ұсынды.
– Жанат Иманәліқызы, қазіргі тексерілуге келушілердің шағымы қандай?
– Бел ауруына шағымданып келетіндердің дені нағыз жұмысқа жарамды деп танылатын 20-50 жас аралығындағы ересектер. Жүйке жүйесі ауруларының салдарынан мүгедек деп танылғандардың арасында остеохондроз 2-3-ші орынға жайғасқан. Жалпы, неврологияда жүйкенің тозуы үшінші орынды алып тұр. Осыдан 25 жыл бұрын айына 1-2 адамға «невроз» деп диагноз қоятын едік. Ал қазір күніне 5-6 адам осы неврозбен емделуге мәжбүр. Жүйкесі тозған адамның бір ғана емес, бірнеше жері ауыра бастайды. Бас, бел, асқазан, ұйқысыздық, ашуланшақтық, арқаның құрысуы, аяқты баса алмау.
– Аурудың көбею себебі неде деп ойлайсыз?
– Мүмкін экология немесе техника. Қазіргі таңда көзге көрінбейтін толқындардың, радиацияның таралу ауқымы кеңейген. Сондай-ақ, қимыл қозғалыстың азаюы.
Біз ең жақсы заманда өмір сүріп жатырмыз. Бұрын бір ғана тірлікке қаншама энергия жұмсап, қозғалысқа түсетінбіз. Әрбір физикалық қозғалыс біздің тәнімізге қажет жаттығу. Әже-аталарымыз ән айтып, әңгімелесіп жүріп тірлік істейтін. Көбірек қуанатын. Жақсы көңіл күймен жүретін. Ал қазір ше?.. Өлең айтпаймыз. Асығып барып, асығып келеміз. Ми кезекке қойған шаруалар тізімін ойлаумен-ақ демалмайды.
Оқушылар 5-6 сағат сабақта отырады. Сыныпта ауа тарылып, кислород азаяды. Үйіне келген соң ата-анасы тағы да сабаққа дайындалуын талап етеді. Қосымша сабақтары бар. 5-6 сағат оқу-ізденіс барысында компьютердің, теледидардың алдында отырады. Смартфонын ермек етеді. Міне осының бәрі айналып келгенде «вегето-қан тамырлары дистониясына» («черепной») айналады. Бұл диагноз дер кезінде анықталып емделмесе, адам өз денсаулығына дұрыс күтім жасамаса уақыт өте келе одан қауіпті ауруларды тауып алады.
– Ересектер арасында қандай омыртқа аурулары көптеп кездеседі?
– Остеохондроз бұрынырақта қариялардың ауруы болатын. Қазір 10-15 жастағылардың омыртқасына тұз жиналуда. Қимыл-қозғалыссыз бір орында ұзақ отырғаннан адамның 4, 5-ші омыртқаларына салмақ түседі. Сосын сол жердің қан айналымы нашарлайды. Омыртқааралық дискілер қисаяды. Қисайған соң сыртқа қарай өсе бастайды. Бұны медицина тілінде протрузия дейміз. Осы сыртқа өсіп кеткен омыртқааралық дискілер қимыл қозғалыстың жоқтығынан, дұрыс тамақтанбаудың салдарынан құрғап қата бастайды. Яғни, омыртқада дегенерация басталады. Күнделікті өмірде жұмыс істеп, ауыр көтермегенімен адам бір уақытта ауыр затты көтереді немесе оқыс қимыл жасайды. Сол кезде әлгі құрғап кеткен омыртқааралық дискілер сыр беріп жарылады. Бұдан әрі ауру «омыртқа аралық дискінің жарығы» (грыжа) деп аталады. Бұл көбіне бел омыртқада және мойын омыртқада кездеседі. Егер «омыртқа аралық дискінің жарығы» кішкентай болса, емдеу де оңай болады. Сондықтан жүре алмай қалғанша уақыт созып алмай, тез арада емделу қажет.
– Омыртқа ауруларынан толықтай жазылып кету мүмкін бе? Емдеу қалай жүреді?
– Толықтай жазылып кетпейді. Бірақ, тоқтатады және аурудың алдын алады. Дегенарация – күйзеліс, суықтау, ауыртпалық түскен кездерде сыр береді. Мұндайда науқасқа күйзелісті жеңетін, суықты қайтаратын дәрі-дәрмектерді, сол жердің қан айналымын жақсартатын дәрумендерді тағайындаймыз.
Егер, омыртқааралық дискінің жарығы 7-8 мм, тіпті, 1 см-ге дейін өскен жағдайда науқасты нейрохирург-дәрігерге жібереміз. Өйткені, бұл кезде дәрі-дәрмек көмектеспейді, күрделі емдеу тағайындалып, ол әртүрлі бағытта бірнеше айға созылады. Ол – омыртқаны созу, тарту, арнайы жаттығулар жасау түрінде жүзеге асады. Бұл емдеу нәтижесінде дәрігердің арнайы бақылауымен толық емдеу курсын тәмәмдаған науқастың омыртқа сүйектерін ұстап тұрған ет пен сіңір созылып, омыртқааралық диск жарығы 1-2 мм-ге дейін кішірейіп, жұлынды босатады. Аурудың бұл түрі көбіне көлік жүргізуші, компьютерде жиі қызмет көрсететін адамдарда кездеседі.
– Елімізде бүгінгі неврология саласы науқастарға көмектесуге қаншалықты дәрменді?
– Омыртқа арасындағы ет өсіндісінің асқынған түріне облыстық клиникада ота жасайды. Сондай-ақ, бастың ісігі анықталса, науқасқа Астанада ота жасау жүйелі түрде жолға қойылған.
Заманнан қалыс қалмау үшін күн сайын ғаламтордан медицина жаңалықтарын қадағалап отыруға тырысамыз. Көбіне Ресей медицинасы бізге тәжірибе алмасуға зор мүмкіндік береді. Олар қазіргі таңда миға пышақсыз ота жасауды қолға алды. Бұрын пышақпен мидағы түйінді алу үшін сол дертке жеткенше миды зақымдап алу қаупі болатын. Қазір, ондай отаны лазермен жасайды. Кейде тамырлардың шатасып қалу жағдайлары кездеседі. Бұл эпилепсия, күйзеліске немесе қатты күш салғанда тамырдың жарылып кетуіне соқтыруы мүмкін. МРТ-ға түссе лазер арқылы сол тамырларды ретке келтіруді ғылым оңайлатты. Науқастар бұрын отадан кейін тұра алмай жатса, қазір 2-3 сағаттан соң-ақ қимылдап, аяғын баса алады.
– Ешқандай себепсіз, өздігінен невропатолог-дәрігерге келіп қаралушылар бар ма?
– Жоқ. Көбіне «басым ауырды» деп келіп, омыртқасының қисайғанын анықтап жатамыз. Әсіресе, жастардың денсаулығына мұқият болу қажет. Жастардағы құлақ шуылы сколиазды білдіреді. Белі қатпаған баланы 4-5 айдан бастап жастықпен қоршап отырғызу, мектепке баратын 7-8 жастағы баланың сөмкесінің ауырлығы, ұялы телефонға қадалып отыру әдеті, құлап, жарақаттанған сәттер балалар арасындағы омыртқа ауруларына себеп болады. Құлаған сәтте ет қызуымен қайта тұрып жүре бергенімен уақыт өте келе жарақаттың орны ауыра бастайды. Ал дәрігер қабылдауына жеткенше ол жер тайған күйінде қатып кеткен болуы да мүмкін.
Скалиоздың 1-інші, 2-інші стадиясы етті босататын дәрілер, жүзу, емдік жаттығу, уқалау арқылы жүйелі түрде қатысқанда ғана 18 жасқа дейінгі аралықта емделеді. Омыртқа аурулары кальций жетіспеушілігінен де орын алады.
– Бел ауруына көбіне жүкті әйелдер шағымданады. Жүктілік кезінде белдің тайып кету жағдайы сіздердің тәжірибелеріңізде кездескен бе?
– Иә, мұндай шағыммен келген келіншектердің 2-3%-ында ғана бел таю жағдайы кездеседі. Ал қалғаны көбіне қозғалыстың жоқтығынан немесе тым көп күш жұмсау, белге артық салмақ салу салдарынан бел омыртқа мен еттердің құрысып қалуы нәтижесінде орын алатын жайсыздықтар. Бұл кезде әйелдерге тек жүктілікке арналған жаттығу ғана көмектесе алады.
– Маман ретінде оқырманға қандай кеңес бересіз?
– Бір орында 2 сағаттан артық отырмауға, үнемі қимыл-қозғалыста болуға кеңес беремін. Газдалған сусындар мен жартылай дайын өнімдерден аулақ болған дұрыс. Бұлар ағзадағы калий, магний зат алмасу қызметін тежеп, түрлі аурулардың басталуына алып келеді. Сосын, ән айтсын, би билесін. Бұл көңіл көтеріп, шаршауды басады. Жаттығу жасау, спорттың жүзу түрімен айналысу омыртқаға пайдасы зор. Ата-аналар балаларының ой еңбегін ғана қадағаламай, дене еңбегін де ұмытпай, қимыл-қозғалысқа көбірек уақыт бөлуін ескергені жөн.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Ақмарал ӘШІРОВА
Пәтерге төнген қатер
СУЫҚ ҚОЛДЫЛАРҒА ҚАЛАЙ ҚАРСЫ ТҰРАМЫЗ?
Биылғы жылдың алты айында Шымкент қаласында 11 мың 344 ұрлық тіркелген. Бұл өткен жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда, 6,9 пайызға азайған. Тәртіп сақшыларының айтуынша, статистикалық мәліметтер көңіл көншіткенімен, Шымкент секілді үлкен қала үшін бұл көкейкесті мәселе.
Қай шағынауданда ұрлық көп?
Кез келген адам маңдай терімен жинаған дүниесінен бір-ақ күнде айырылғысы келмейді. Өзінің мүлкін бөгде адамдардан қорғау үшін сақтық шараларын да ойластырады. Алайда, кейбір әккі ұрылар үшін бөтеннің үйіне кіріп, өзі көздеген кез келген затты немесе ақшаны қолды ету түк те қиын емес. Бірі – ізін суытып үлгерсе, енді бірі – ұрлық жасау кезінде қолға түседі. Қалада бөгде адамның несібесіне қол сұғатындармен күрес күшейген. Тәртіп сақшыларының айтуынша, бұл мәселемен күресу жүйелі жалғасады. Биыл бес айдың ішінде 950 пәтер ұрлығы тіркелсе, алты айда 11 мыңнан асқан.
Ұрылар алдын ала жіті ойластырылған жоспар негізінде іске кіріседі. Пәтер ұрлығы барлық шағынаудандарда тіркеледі. Бірақ соның ішінде «Нұрсәт», «Күншығыс», «Отырар», 8, 16, 17 және 18 шағынаудандар мен А.Байтұрсынов, А.Асқаров, Т.Айбергенов көшелерінің бойында орналасқан үйлерде ұрлық толастамай тұр. Бөтеннің мүлкіне қол сұғу жағдайлары тек көпқабатты үйлерде ғана емес, сонымен қатар, жеке секторларда да жиі орын алады. Мәселен, «Самал-1», «Самал-2», «Солтүстік-Батыс», «Таскен», «Тассай», «Қайтпас-1», «Қайтпас-2», «Қазығұрт» шағынаудандары мен Қайнарбұлақ саяжайында пәтер ұрлығы көп тіркеледі. Шымкент ҚІІБ бастығының міндетін атқарушы полиция полковнигі Ермахан Әбдірамановтың айтуынша, ұрлық оқиғалары әсіресе, жаз айларында арта түседі.
– Өйткені, жазда қалалықтардың дені демалысқа, ал балалар каникулға шығады. Көбісі түрлі себептерге байланысты үйлерінде болмайды. Демалыс күндерін саяжайда өткізетін кезде пәтер ұрлығы да көбейеді. Осындай ұрымтал сәтті әккі ұрылар пайдаланып қалуға тырысады. Пәтер ұрлығы қылмыстарының жасалған орны, тәсілі мен уақытына қарай саралайтын болсақ, қала аумағында көпқабатты үйлерде 642 қылмыс тіркелген. Ал жеке үйлерде – 527. Көп ретте ақша, сөмке, алтын бұйымдар мен бағалы заттар қолды болады, – дейді Е.Әбдіраманов.
30 мың доллар олжалаймын деп... опық жедi
Мәселен, жуырда ғана Шымкент қаласының полицейлері пәтер ұрлығына қатысты қылмысты ашты. Әл-Фараби полиция бөліміне 37 жастағы жергілікті тұрғын арызданып келген. Ол өз арызында белгісіз біреулер пластикалық терезе арқылы кіріп, 30 мың АҚШ доллары бар сейфтегі ақшасын қолды еткенін көрсеткен. Шұғыл қызметкерлер жедел іздестіру барысында 1991 және 1993 жылы туған қала тұрғындарын ұстады. Олар бұған дейін сотты болған екен. Тергеушілердің мәліметінше, күдіктілердің кемінде тағы екі ұрлыққа қатысы бар. Қылмыскерлер наурыз айының соңында дәл осындай жолмен 35 жастағы шымкенттік тұрғынның үйіне кіріп, алтын бұйымдары мен екі аңшы мылтығын ұрлапты. Ұрланған затты күдіктілер өз қажеттілігіне жаратқан, ал екі аңшы мылтығы айғақ зат ретінде тәркіленіп отыр. Осы бойынша ҚР ҚК 188 (ұрлық) және 291-баптарымен (қаруды, оқ-дәрілердi, жарылғыш заттар мен жарылыс құрылғыларын жымқыру не қорқытып алу) іс қозғалды. Күдіктілер қамауда. Сотқа дейінгі тергеу басталып, ұсталғандардың басқа да қылмысқа қатысы бар-жоқтығы анықталуда.
ұры алыстан келмейдi
Осы секілді қылмыстың жолы кесілген жайттар өте көп. Абырой болғанда, ұрылар қолға түсіп, өз жазасын алды. Айта кетейік, жыл басынан бері Шымкент қаласында пәтер ұрлығымен айналысатын 37 топ құрықталып, қылмыстық жауапкершілікке тартылыпты. Ұрылар өздерінің жымысқы әрекеттерін үйге терезеден кіру, еркін кіру, кілт теру және есіктің құлпын бұзу арқылы жүзеге асырған. Осылардың ішінде үйге терезеден түсіп, сәйкес кілтті теру арқылы ұрлық жасау әдістері жиі кездеседі.
Ұрылар «жорыққа» шықпас бұрын, көздеген үйін әбден зерттейді. Ең алдымен олар үй иелерінің бар-жоқтығын анықтап алады. Ол үшін сантехник, газ саласының маманы немесе тауар сатушы ретінде пәтер есігін қағады. Үй қожайыны жоқ болса, іске кірісудің қамын жасайды. Бірі – ұрлық жасаса, екіншісі – үйдің ауласында бар жағдайды бақылауда ұстайды. Жау алыстан келмейді. Қолының сұғанағы бар адамдар үй иесінің танысы, жолдасы, тіпті туысы болуы да мүмкін. Әбден сеніміне кірген сәтте, өзінің сыбайластарына ақпарат беріп отырады. Ұрлыққа түсудің тағы бір тәсілі – үй иесімен сөйлесе алмаса немесе тауарын өткізе алмаса да, пәтердің жай-күйін бақылап, есікке қандай кілт түсетінін, үйде қандай бағалы бұйымдар бар екенін анықтап алады. Сондықтан, бөгде біреулердің үйге қайта-қайта келіп, қоңырау шалуының соңы үлкен өкінішке ұрындыруы мүмкін. Олар осындай әдістер арқылы, пәтер иелерінің қай кезде үйде, ал қай кезде жұмыста болатынын біліп алады. Егер пәтеріңіздің есігін қағып, маза бермесе, онда дереу 112 телефонына қоңырау шалыңыз. Полиция қызметкерлері осындай жағдайларды болдырмау үшін, үй иелеріне дабыл қаққыш және бейнекамералар орнату қажет деп кеңес береді. Сонымен қатар, қандай үй болсын арнайы күзет қызметін пайдаланғаны дұрыс. Бұл жағдайда көшелер мен аулалардың жарықтандырылуы да маңызды. Өйткені, ұрылар үшін ешкім байқай бермейтін қараңғы аумақ қолайлы. Үйіңізге ұры түспесін десеңіз, көршіңізбен жақсы тұрыңыз. Егер ұзақ уақытқа кетер болсаңыз, қарайласады. Ұрылардан сақтанудың тағы бір амалы – үйіңізден алыс кететініңізді дабыра етпеңіз. Қазіргі таңда ұрылар әлеуметтік желі арқылы да өз құрбандарын іздейтін болған. Қайда кететінін немесе қай жерде отыратынын желіге жарыса салатындар көп. Бұл әрекеттер де бармақ тістеуге негіз болатынын ұмытпаған абзал.
5 жылдан 10 жылға дейiн...
Бір емес, бірнеше пәтерді тонаған ұрылар бостандықта тайраңдап жүр. Бірақ олардың түбінде қолға түсері анық. Мәселен, өткен жылы 10 пәтерге ұрлыққа түсіп, 11-не келгенде қылмыстық топ оқиға орнында құрықталған еді. Оңай олжаға кенелуді кәсіп еткендердің жазасы Қазақстан Республикасының заң талаптарына сәйкес, ауыр, аса ауыр, орта дәрежелі, жеңіл дәрежелі деп бөлінеді. Шымкент ҚІІБ бастығының міндетін атқарушы полиция полковнигі Ермахан Әбдірамановтың айтуынша, сотты болғандар мерзімінен шартты түрде босатылып, қайта қылмыстық жауапкершілікке тартылса, заң талаптарына сай қамалады. Егер бұрын мүлдем қылмыс жасамаған адам алғаш рет қолға түссе, қолхатпен немесе міндеттеме келісіммен босатылуы мүмкін. Ал ауыр санаттағы қылмыс болса, ҚР Қылмыстық Кодексінің 188 бабымен мүлкі тәркіленіп, 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айырылады.
Қала аумағында бөтеннің мүлкін ұрлау қылмыстары бойынша ОҚО ІІД Шымкент ҚІІБ-не қарасты құрылымдармен бірлесе «Пәтер ұрлығы» атты 6 жедел-сауықтыру іс-шаралары өткізілген. Сондай-ақ, жедел кеңес, «дөңгелек үстелдер» де ұйымдастырылған. Күзет агенттіктері, базар, сауда орталықтары мен таксопарк және автопарк басшыларымен кездесіп, ұрлықтың алдын алу бойынша бірқатар шаруалар атқарылыпты. Қала аумағындағы 4 полиция бөліміне қарасты 69 жергілікті полиция бекеттері де ұрлық-қарлықты алдын алу бағытында жұмыс істеуде. Шымкентте 372 учаскелік полицей бар. Биыл қосымша тағы 4 маман жұмысқа қабылданады. Осылайша, полицейлер қырағылықты арттырып отыр.
Лаңкестiкпен қалай күресемiз?
ОНЫҢ АЛДЫН АЛУ – ӘРБIРIМIЗДIҢ МIНДЕТIМIЗ
ЕЛIМIЗДЕ ТЕРРОРЛЫҚ ӘРЕКЕТКЕ ЖАЗА КҮШЕЙТIЛЕДI
Алты адамды ажал құштырған Алматыдағы террорлық әрекеттің себебі мен салдары бүгінгі таңда жан-жақты анықталып, тергелу үстінде. Бұл ретте Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев террорлық әрекетке қатысты Қауіпсіздік Кеңесінің шұғыл жиынын өткізіп, сақтық шараларын күшейтуді тапсырған болатын.
Осы аптада Астанада Министрлер кабинетінің кезекті жиыны да Алматыдағы оқиғаларға байланысты бір минут үнсіздікпен басталды. Қанды оқиғаға қатысты соңғы мәліметтермен Ішкі істер министрі Қалмұханбет Қасымов құлағдар етті. Жиында белгілі болғандай, елімізде бұдан былай террорлық әрекет жасағаны үшін бас бостандығынан айыру мерзімі ұзартылатын болады. Бұл туралы Үкімет отырысында Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы Владимир
Жұмақанов хабарлады. Оның айтуынша, қазір тиісті заң жобасы түзіліп, жан-жақты сараптамадан өткен. Айта кетерлігі, оны арнайы құрылған жұмыс тобы жасап шыққан. Яғни экстремизм және терроризммен күрес мәселелері жөніндегі кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасы 6 Кодекс пен бірқатар бағыттағы 18 заңға түзету енгізуді көздеді.
– Құжатта мемлекеттік нысандар мен қару-жарақ сақталатын мекемелер қауіпсіздігін күшейту қарастырылған. Сондай-ақ лаңкестік әрекет жасаған тұлғалардың мал-мүлкін тәркілеу көзделіп отыр. Бейбіт тұрғындарға қауіп төндіргендерге жаза еселенетін болады. Заң жобасы күшіне енуге дайын, – деді ҚР ҰҚК төрағасы Владимир Жұмақанов.
Жиын соңында Премьер-министр К. Мәсімов жағдайды қатаң бақылауға алып, ел тыныштығын сақтау бойынша жауапты тұлғаларға бірқатар нақты тапсырмалар берді.
ОЙРАН САЛҒАН ЛАҢКЕС КIМ?
Алматыдағы терактіні жасаған кім? Оны қылмысқа не итермеледі? Мақсаты не?
Рас, терроризмнің діні, ұлты болмайды. Лаң салған 27 жастағы Руслан Күлекбаев – Қызылорда облысы Байқоңыр қаласының тумасы екен. Еліміздің Ішкі істер министрлігінің деректеріне сүйенсек, полиция қызметкерлеріне қарсы шабуыл жасаған қылмыскердің мақсаты олардан кек алу болған. Күлекбаевтың бұған дейін бірнеше рет сотты болғаны анықталды. Соңғы рет атыс қаруын заңсыз сақтағаны үшін темір торға жабылған.
Алматы облыстық ІІД Мемлекеттік тіл және ақпарат бөлімінің дерегінше ол өткен жылы, яғни 2015 жылы жазасын өтеп шыққан. Ол қазіргі таңда, яғни осы уақытқа дейін Алматы облысында тұрған. Ал жанұясы, 2 баласы және әйелі Байқоңыр қаласында тұрып келген.
– Ұлттық қауіпсіздік комитетінің деректері бойынша, Руслан Күлекбаев соңғы кезде Алматы облысы Іле ауданы Ынтымақ ауылында тұрған. Ұялы телефон сатумен айналысқан. 2010 жылы 27 тамызда Шымкент қаласы Еңбекші аудандық сотымен Қылмыстық Кодекстің 178-бабы 2-бөлігі бойынша сотталған. 2012 жылы 8 мамырда Қызылорда облыстық сотымен ҚК-нің 251-бабы бойынша 2 жылға және 11 айға бас бостандығынан айырылған. Қазір істі ҰҚК өз бақылауына алды. Ал Ішкі істер министрлігі мәліметінше, оған қатысты Қылмыстық Кодексінің 8-бабы бойынша іс қозғалып, сотқа дейінгі тергеу амалдары басталды, – дейді облыстық Алматы ІІД өкілдері.
ЖАЛҒАН АҚПАРАТ ТАРАТҚАНДАР ЖАУАПҚА ТАРТЫЛАДЫ
Естеріңізде сала кетелік, Елбасы Н. Назарбаев Қауіпсіздік Кеңесі отырысында Алматыда лаңкестікке қатысты жұртшылықты арандатушылықпен айналысқандарды қатаң жазалау керектігін айтқан болатын. Бұл ретте Президент еліміздің Ақпарат және коммуникация министрі Дәурен Абаевқа азаматтардың барлық сауалдарына жедел жауап беріп, халыққа уақытылы және толық ақпарат беріп отыру қажеттігін тапсырған-ды.
Осы орайда қазіргі уақытта Алматыда лаңкестік әрекетке қатысты әлеуметтік желілерге шыққан барлық аудио және бейнежазбаларға қатысты тексеру жұмыстары жүргізіліп жатыр. Бұл туралы Алматы қалалық ІІД ресми өкілі Салтанат Әзірбек БАҚ өкілдеріне берген сұхбатында мәлімдеді.
– Әлеуметтік желілер бойынша бөлек тексеру жұмыстары жүргізілетін болады. Бұл өз алдына бөлек жеке, сотқа дейінгі тергеу шарасына жатады. Қазір әлеуметтік желілерде пайда болған барлық аудио және бейнежазбалар бойынша тексеру шаралары жүргізіліп жатыр, – деді С. Әзірбек.
Сонымен қатар, ол әлеуметтік желілер арқылы қасақана жалған ақпарат тарату бойынша ҚР Қылмыстық Кодексінің 274-ші бабының 2-ші тармағына сәйкес, қылмыстық жауапкершілік қарастырылғанын атап өтті. Яғни, қасақана жалған ақпарат таратқандар 2 жылдан 5 жылға дейін бас бостандықтарынан айырылады.
Амангелді АЙТАЛЫ,
философия ғылымдарының докторы, профессор:
– Ол тек құқық қорғау органдарының мәселесі емес. Мен өзім бір нәрседен қорқамын. Лаңкестік оқиға қайталана беретін мемлекеттерде мұндай жайтқа халықтың еті өліп кетеді. Сөйтіп, лаңкестіктің алдын алуға ешкім ұмтылмайды. Бұл бола беретін қалыпты жағдай секілді көрінеді. Міне, біз де осындай қауіпті бір шекке келіп тұрмыз. Терең ойланып, тиімді тактикалық, стратегиялық шаралар қолданбасақ, біз үлкен бір қиындыққа ұшырауымыз мүмкін. Ол үшін, біріншіден, құқық қорғау органдарының штатын көбейтіп, солардың жұмысына басымдық береміз бе, әлде жұмыссыз жүрген, әсіресе, ауыл жастарын оқуға тартып, министрлік тарапынан, облыстық әкімшілік тарапынан көптеп грант бөлеміз бе? Осыны ойлап, шешуіміз керек. Екіншіден, құқыққорғау органдарын техникамен, құрал-жабдықпен қамтамасыз етуге ақша бөлеміз бе, әлде парасатқа негізделген, атыс-шабысы жоқ, ұлттық мәдениетімізге байланысты жақсы кинолар шығарамыз ба, драматургияға мән береміз бе, театрлардың тәрбиелік жұмысын көтереміз бе? Қай жолды таңдаймыз? Бұл – бір күнде шешілмейтін страгетиялық мәселе. Бұл менің жеке ойым емес, көптеген елдің тәжірибесі. Ол кейін бірте-бірте өз жемісін береді.
Сергей ГРОМОВ,
ҚР Сенат депутаты:
– Террористер жеке түрмеде, өзге қылмыскерлерден бөлек ұсталуы қажет.
Мұндай адамдардың басқа жазасын өтеушілермен бірге болуы қауіпті. Себебі олар өз ұстанымын абақтыдағы өзгелерге насихаттауы мүмкін. Терроризммен күресті әлі де қатаңдату керек. Осыған дейін бұл мәселеге жеңіл-жепі қарап келген сияқтымыз. Өзге елдер, көрші Өзбекстанды алайық, олар қатаң шараларға барды. Қазір онда теріс діни ағымда жүргендер былай тұрсын оның атауы да айтылмайтын болды. Біз де нақты әрекеттерге баруымыз қажет.
Айдос САРЫМ,
Алматы қаласы Қоғамдық кеңесінің мүшесі, саясаткер:
– Соңғы кездері елімізде өкінішке қарай, осындай қайғылы оқиғалар көбейіп кетті. Сондықтан, мұндай лаңкестік әрекеттер қайталанбас үшін, мықтап ойланатын, үлкен де кешенді шаралар қабылдайтын кез жетті. Ұзақ жылдар елімізде, дәстүрлі емес діндер, радикалды ағымдар тамырын жайып үлгерді. Бүгін соның нәтижесін көріп отырғандаймыз. Енді, болашақта лаңкестік әрекеттерге жол бермес үшін ел болып, қоғам болып ұйысуымыз қажет. Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің ел намысын, мемлекеттің мүддесін, ертеңіне алаңдамай қорғауын қамтамасыз ететіндей еңбек жасауымыз қажет.
Ұлттық сусындар – ұлттың игiлiгi
Шымкентте қымыз-қымыран сататын орындар көбеймек
Қымыздың қасиетін қазақтан артық білер ешкім жоқ. Рас, бойды да, ойды да сергітетін ұлттық сусындарға деген құрметіміз қашанда ерекше. Қазір қымыз-қымыран сату маусымының қызған шағы. Той-жиынға тапсырыс берушілер, емге алушылар тарапынан сұраныс көбейіп тұр. Аптап ыстықтан шөліркеген ағайын жол бойындағы қымызханалар мен киіз үйлерге бас сұғады. Қайбір жылы қала көшелерінің бойында киіз үйлерді алдырып тастауға пәрмен берілген-ді. Кәсіпкерлердің қуанышына орай, тиісті сала мамандары қала әкіміне киіз үйлерді қайта орнатуға рұқсат беру жөнінде ұсыныс берген. Яғни, кәсіпкерлер қымыз өндірісін одан әрі дамытып, ұлттық нақыштағы киіз үйлерді қайта орнатуға мүмкіндік алмақ.
Келiңiз, қымыз iшiңiз!..
 |
 |
Ұлттық сусындарға деген құрмет осыдан-ақ көрінеді-ау. Қандай кедергілер кезіксе де, ұлттық құндылықтарымызды үзбей насихаттап, қала тұрғындарының алғысын арқалап жүрген кәсіпкер қауымына айтар алғыс мол. Қандай қиындық болса да, амалын тауып, ұлттық сусындарды дәріптеген еңбектері атап өтуге лайық.
Қазақы қалыптан арыла қоймадық. Шымкентке Қазығұрт тауының беткейлерінен саба-саба қымыздар келіп жатыр. Киіз үйлер де көбеймесе азайған жоқ. Сусын іздеп сабылған жұрт үшін қымызханалар мен киіз үйлердің есігі әрдайым ашық.
Осы күні Арғынбеков пен Бәйдібек би даңғылы қиылысынан өткендердің «Сыбаға» дәмханасына көзі түсер. Кәдімгі қазақы нақышта безендірілген, ұлттық үлгіде тігілген киіз үй ұлттық сусын іздеген тұрғындардың қуанышына айналып үлгеріпті. Ашылғанына 4 ай болса да, дәмхананың тұрақты тұтынушылары барын байқадық. Бәрі де ниетке байланысты ғой. Қырық жыл ұстаздық еткен Айғаным Тұрбекова ұлттық дәстүрді дәріптеу мақсатында осынау кәсіпті қолға алған. Аумағы шағын ғана болғанымен, қазақылықтың иісі аңқып тұр. Киіз үй қазіргі заманға сай темірден істелген. Тұрғындарға қысы-жазы қызмет көрсету мақсатында едені де жылытылады. Бәрі үйлесім тапқан.
Негізінен, мұнда көпшілік отбасымен келеді. Кәсіпкер апайдың өзі жанұяларымен келуді талап ететін көрінеді. Күніне 100-ден аса адам қымыз-қымыран ішіп кетеді. Таңертең ерте келіп саумал ішетін он адам бар. Бұдан бөлек, ұлттық тағамдарға деген сұраныс та артқан.
– Жанұямызбен ақылдаса келе, атауын «Сыбаға» деп қойдық. Бізден қала тұрғындары мен қонақтарына сыбаға болсын деген ниет. Біздің дәстүрімізді кейінгі ұрпақ ұмытып кетпеуі тиіс. Ұлттық тағамдарымыз әрі сусын, әрі тағам екенін білсін дедік. Бұның емдік қасиеті барын әлі көпшілік біле алмай жүр. Қалада әлі де болса мұндай орындар көп керек. Ұлттық салт-дәстүрлеріміз арқылы қандай ұлт екенімізді өзгелерге танытар едік. «Киіз үйді алып тастаңдар. Көшенің көркін бұзып тұр» деп көп ескертті де. Мен сыртынан жуғызамын, тазартамын. Бәрі таза ұстағаныңа байланысты ғой, – дейді Айғаным апай уәжін жеткізіп.
Ең ғажабы, мұнда жастарға арналған орын ашылыпты. Бүгінде өтіп жатқан футболдан Еуропа чемпионатын тамашалау үшін жастарға барлық жағдай жасалған. Олар қымыз іше отырып, сағат түнгі бірге дейін футболдың қызығына елітеді.
Болашаққа жоспар да көп. Кәсіпкерлер Үкімет арнайы орын беріп жатса, басқа жерден де киіз үй тігуге дайын. Қазір бәсекелестік өте қажет. Бәсеке болса, өз өнімдерімізді нарықта бренд ретінде қалыптастырар едік. Қазаққа керек кәсіпті дөңгелетіп отырған
Айғаным Тұрбекова (суретте) осылай дейді.
«Нұрсәт» шағынауданында Сұлтанбек Кенжеқұловтың иелігіндегі киіз үйдің жұмыс істей бастағанына алты жылдан асыпты. Мұнда да қымыз-қымыран, көже, құрт жаз маусымында үзілмейді. Сәуір айында тұрғындардың қуанышына тігілетін киіз үй күн суытқанға дейін есігін айқара ашады. Өздерінің тұрақты клиентттері де бар. Мұнда да негізінен келушілер – жас отбасылар.
«Жұмысты шабыттанып iстейсiң»
Елге белгілі жазушы-журналист, халықаралық Алаш сыйлығының иегері Мархабат Байғұт та қымыздың құндылығы жайында аз жазған жоқ. «Егемен Қазақстан» газетінде «Қазығұрттың қымызы» деген мақаласында біраз-біраз жайды қаузаған.
«Шындығына келсек, қашаннан-ақ қазекемді ыстықтан құтқаратын да, аман алып қалатын да – қымыз. Әрине, қашанғыдай қазақы қалыппен, қазақы салт-дәстүрмен, қазақы әдіс-тәсілмен, қазақы тектілікпен, қазақы тазалықпен, қазақы бекзат болмыспен бапталған қымыз. Саумал иісі аңқыған, ақ май жүзген ақ қымыздың, Қазығұрт қымызының жөн-жосығы бөлек. Шілденің шіліңгірінде шөліңді қандырар, ыстығыңды басар, рухыңды шалқытып, самалмен сипар. Тастай су да, сары бөшкелердің мұздай квасы да, көбірек көпіртіп мақтайтын салқын сыраңыз да қымызға жетпейді.
Біліп алыңыз, Қазығұрт – тек Қазығұрт ауданы ғана емес. Шымкентіңіз сол таудың баурайында. Сондықтан таяу маңайдағы Төле би, шығыс жақтағы Сайрам, сәл терістік тұсқа таманғы Ордабасы аудандары атыраптарынан әкелінер қымыздың бәрін бір сөзбен Қазығұрттың қымызы деуге әбден болады. Сайып келгенде, бар-баршасы – Қазығұрттың қымызы», – дейді қаламгер мақаласында.
Жазушының жазып қана қоймай, әліге дейін өзі де жиі-жиі қымызханаларға бас сұғып тұратынын білеміз. Қазір де жұмыстан шыға салысымен қымызханаларға қарай аяңдайды.
– Бірінші кезекте қымыз таза болу керек. Сатушылар ағарғанға обал жасамау керектігін ұғынса. Қымыздың қасиетін өзім де насихаттап, жазып жүрмін ғой. 90 жылдары «Қырғы» базар жақта жалғыз қымызхана бар еді. Сол жердің қымызы таза-тұғын. Қазіргілер ренжімесін, ондай қымыз қазір еш жерде жоқ. Сол кезде таза қымыз ішіп алып, жұмысымды да шабытпен істейтінмін. Шығармашылық адамының қымыз ішкені өте дұрыс. Қазір өзім жиі баратын екі орын бар: «Көл» базары маңы мен Қажымұқан атындағы Орталық стадионның батыс-түстік тұсында, Мәделіқожа мен Қарауылбек Қазиев атындағы көшелердің қиылысындағы қымызхана. Қала әкімдігінің киіз үйлерді қайта орнына қою жөніндегі бастамасын құптаймын. Дәстүріміз бен жаңашылдық жарасымды тапса керемет болар еді. Қымыз ішу рухыңды көтереді. Көңіліңді шалқытады, – дейді жазушы.
Киiз үйлерге арнайы орын бөлiнедi
Бұған дейін қымыз сатудың да ережесі бар-тұғын. Көше бойына, көгалдандыру аймақтарына қойылған киіз үйлердің жұмысын тоқтату туралы Қаулы шыққанынан кәсіпкерлер хабардар. Шымкент қалалық кәсіпкерлік бөлімі сауда секторының меңгерушісі Қайрат
Базарбековтың айтуынша, қазіргі уақытта киіз үйлер сататын орындарды көбейтуге қала әкіміне ұсыныс берілген. Бұл мақсатта төрт аудан бойынша ұлттық сусындар сататын жиырмаға жуық орын бөлінбек екен.
Бастысы, киіз үйлер мен қымызханалардың талапқа сай болуында. Қ. Базарбеков қазіргі тұрған киіз үйлердің бәрі заңсыз екені, көбісі айыппұл төлеумен, дау-дамаймен құтылып кетіп жүргенін айтады. Таяуда қала әкімінің Қаулысы шықса, кәсіпкерлердің тынысы кеңейіп, одан әрі ұлттық сусынды дәріптеуге мүмкіндік алар еді.
Қымыз – қырық түрлi ауруға ем
Әсіресе, қымыздың қадірін білетін – спортшылар қауымы. Оған талай көз жеткізгенбіз. Бокстан әлем чемпионы Біржан Жақыпов та жаттығудан шыға сала қымызханаларды жағалап кететінін талай көрдік. Қымыз шаршағанды басады, жан сарайыңды ашады.
Әсілі, ұлттық сусындарды кеңінен насихаттап, барды баянды ету өзіміз үшін керек. Ішімдік ішетіндерге қарағанда ұлттық сусын сататындар көбейсе құба-құп қой. Қымыз – қырық түрлі ауруға ем. Кезінде елімізде өкпе ауруларын тек қымызбен емдейтін 15 шипажай болса, бүгінде олардың жұмысы тоқтап қалған. Керісінше, Ресей 80-нен астам қымыз өндіретін агрофирма ашып, қымыз бен шұбат арқылы емдейтін 48 шипажайдың жұмысын жолға қойған. Қымыз бен шұбаттың емдік қасиеттеріне Жапония мен Батыс Еуропа елдері де ерекше қызығушылық таныта бастаған.
Қазақ баспасөзінде бұл мәселе көптен бері айтылып жүргені де мәлім. Одан әрі де жазыла бермек. Түптеп келгенде мұның бәрі ұлт денсаулығы үшін, жастар тәрбиесі үшін қажетті дүние емес пе?!
Жастарымыз арақ-шарапқа құмар болмай, ұлттық сусынымызға бет бұрғаны қажет. Сонда ғана, түрлі аурулардың алдын алып, салауатты ұрпақ тәрбиелейтін едік.
Несие несiбенi еселей ме?
Қарыз беру – қайырсыз емес, жалпы сауапты іс саналады. Өзгенің ахуалына үңіліп, қолдан келсе жәрдем бергенге не жетсін!? Қазір құндылықтар өзгерген заман. Қысылтаяң шақта қаражат іздеген пенденің бір ғана жанашыры бар. Ол – банк. Нарық заңдылығы шығар, күйбең тіршіліктің мәселесін несие алумен шешу әлемдік тенденцияға айналып кеткеніне біршама уақыт болды. Қарызға неге құмарттық? Соңғы кездері ел азаматтарының екінші деңгейлі банктерден алған қарызы ұлғая түскен.
Бұл – нарық заңдылығы
Бұрын несиені тек күнделікті қажеттілікке қарай алсақ, қазір той жасауға да банктен қарыз сұрайтын болдық. Шоу жасау үшін де қарыздануға кетәрі емеспіз.
Амалы құрып, үміті жоғалған пенде ақыр соңы банктің есігін қағады. Бүгінде түрлі жарнамалар арқылы клиенттер тартатын банктерге керегі осы. Әрбірінің де ұсынысы әр түрлі. Небәрі, он минутта қолыңызға қаражатты санап береді. Бар ойыңыз «басым аман, бауырым бүтін болса қайтарамын ғой» деген жұбату ғана.
Жақында отандық арналардың бірінде «Несиеге той» деген бағдарлама берілді. Бағдарлама қонақтары осы мәселе төңірегінде айтысып-тартысты-ақ. Бірі жастар бақытты болып кетсе несиеге той жасаудың еш сөкеттігі жоғын айтады. Ал енді бірі оған қарсы пікірде. Бағдарламаға арнайы дайындалған бейнесюжетте айтылғандай, бір орташа тойға кетер шығын 2 млн теңгеден асып жығылды.
Біз несие алмауға түбегейлі тыйым сала алмаймыз. Ол – қоғам қажеттілігі. Әлем халқының жартысынан көбі қарызға өмір сүреді. Әсіресе, оқу бітіріп, жұмысқа тұрғалы жүрген жастар төте жол арқылы игіліктерге кенелуді ойлайды. Өйткені, олардың әлі жинақтаған қоры жоқ.
«Пайызды төмендетсе екен»
Қазақстан Ұлттық банкінің сәуір айында жариялаған статистикалық бюллетенінде мынадай дерек келтірілген. Бүгінде ел азаматтарының күнделікті тұтынуға қажетті заттар үшін алынған несиесі 2,6 трлн теңгеге жетіпті. Яғни, бұл ел азаматтарының басым бөлігі қарызға өмір сүреді деген сөз. Қарыздың қайтарымы болатынын бәрі де біледі. Бір анық жайт, олардың ешбірі де қарыз алып, еш қайғысыз шалқып жүрмегені мәлім. Таяуда сондай азаматтың бірімен жолықтық. Өзі таксист болып жұмыс істейді.
– Мен қызымды ұзатқан кезде, қиын жағдайда алып едім. 860 мың теңгені бес жылға ұзартып берді. Ай сайын 27 мың төлеймін. Әлі үш жыл бар, – дейді «Форте банктен» несие алған қала тұрғыны Талғат есімді азамат. – 15 пайыздың өзі қарапайым халық үшін көп. Пайызды төмендетсе халыққа сәл жеңілірек болар еді. Көп адамдар төлей алмай отыр. Бар тапқаныңды бала-шағаның алдынан жырып банкке бересің.
Несиені несібе деп білген соқталдай азамат бұдан кейін қарыз алмайтынын айтты.
Жұмабек Бауановтың басындағы да осы жағдай. 300 мың несие алған ол ай сайын 9500 теңге төлейді. Банк екі жылға берген. Өзі «Шинойл» компаниясында оператор болып қызмет істейді. Денсаулығын түзеймін деп, емдік мақсатта алыпты.
Тізе берсек, мұндай жағдайлар көп-ақ. Рас, қазір барлық ісіміз банкпен байланысты екенін мойындамасқа шара жоқ. Әлгі екі азамат та қаржылық сауаттылығының төмендігінен жапа шегіп жүргенін жасырмайды. Бұл – көпшілікке ой салатын жағдай.
Қарыз көлемi – 377, 6 млрд теңге
Елдегі екінші деңгейлі банктердің несиелеу саясатын бақылайтын Қазақстан ұлттық банкі бұл бағытта жұмыстар атқарып жатқанын айтады. ҚР Ұлттық банкінің Оңтүстік Қазақстан облыстық филиалының директоры Әнуар Ботанбековтың мәлімдеуінше, қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін тиісті деңгейде қорғауды қамтамасыз етуге жәрдемдесу, жүктелген міндеттер шегінде филиал тұрақты негізде несие портфелін талдау бөлігінде екінші деңгейдегі банктердің филиалдарын тексеру бойынша іс-шаралар жүргізеді. Мәселен, жыл басынан бері қаржылық қызметтер бойынша жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша филиалдың қарауына 2015 өтініш келіп түскен.
Құрман ЫСҚАҚОВ,
М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың «Экономика және қаржы факультетінің» аға оқытушысы:
– Жасыратыны жоқ, халықтың қаржылық сауаттылығы әлі төмен. Біз кәсіпкерлерді қолдау орталықтарына жиі барамыз. Жиі сұрайтын да осы несие жайында. Банктің өзінің үмітсіз несиелер дегені бар. Ол – қайтарылмаған шығындары. Бұрын несие алып төлемегендердің сомасын басқалардың есебінен жапқысы келеді. Банктер өз шығынын жабу керек қой. Пайыздық мөлшерлемелерді ұлттық банк реттейді. Ұлттық банк бұрын екінші деңгейлі банктердің несие саясатын қадағалайтын. Онда да тек міндетті резерв пен пайыздық мөлшерлемесін ғана. Олар тек әкімшілік бақылау ретінде жүргізеді.
– Халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру бойынша жұмыстар шегінде филиал жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында қаржы секторы саласы бойынша ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізеді. Қарыздарды өтеуде қиындыққа душар болған қарыз алушыларға қатысты шараларды қарау кезінде, банктер әрбір қарыз алушыға жеке көңіл бөле отырып, әрбір нақты жағдайға байланысты ішкі саясатына сәйкес шешімдер қабылдайды. Қарыз алушыларға берешекті өтеуге көмек көрсету, соның ішінде Ұлттық банк, әкімдік өкілдерінің және банктердің басшыларының қатысуымен банктерде жеке кездесулер ұйымдастыру арқылы, сондай-ақ қарызды өтеуге мүмкіндігі жоқ қарыз алушыларды жұмыспен қамту мәселелерін қарастыру бойынша облыстық әкімдікпен жұмыс жасау күшейтілген, – дейді филиал директоры Ә. Ботанбеков бізге берген мәлімдемесінде.
Енді облыстағы екінші деңгейдегі банктердің несиелері бойынша да мәліметтерді айта кетейік. 2016 жылдың 1 мамырдағы жағдай бойынша ОҚО-да екінші деңгейлі банктердің алдындағы несиелер бойынша берешек 377,6 млрд теңгені құраған. Оның ішінде жеке тұлғалар бойынша – 234,9 млрд теңге. 2016 жылдың қаңтар-сәуір айларында банктермен 59,8 млрд теңге сомаға несие берілген (2015 жылдың осы мерзімінде – 63,5 млрд теңге). Оның ішінде жеке тұлғаларға – 34,4 млрд теңге (2015 жылғы осы кезеңде 37,4 млрд теңге).
Талдап жазатын тiлшiлер аз
Жуырда Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының бастамасымен БАҚ өкілдерінің біліктілігін арттыру мақсатында өткен семинар-тренингке қатыстық. Жалпы, мұндай семинардың журналистерге берері мол екеніне көзіміз жетті. «Бюджет ашықтығы мен есептілігі» тақырыбында белгілі экономист сарапшы Шолпан Әйтенова экономикадағы бюджет құрылымы, үдерістері, БАҚ-тағы олардың жариялануы бойынша мазмұнды мағлұматқа қанықтырды. Бүгінде ол «Экономикалық зерттеу, бағалау және мониторинг орталығы» қоғамдық қорының сарапшысы ретінде бюджет заңдылықтарының қалыптасуының басы-қасында жүрген маман.
Ш. Әйтенова қазіргі қазақтілді журналистердің экономикалық статистика түзіп, мақалада нақты цифрлар көрсетуде осалдық танытып отырғанын жасырмады. Бұған семинар барысында көрсетілген нақты мысалдардан да аңғардық. Мәселен, жергілікті ауданның бюджеті туралы мәліметті іздегенде, тек сол ауданның ресми сайты ғана шықты. Заң бойынша бюджет туралы ақпараттар белгілі мерзімде сайтқа орналастырылуы керек. Оның бекітілген жобасы да, есебі де. Ал сол мағлұматты талдап жазып жатқан журналистер санаулы-ақ.
Маман халықтың қаржылық-экономикалық сауаттылығы әлі де болса төмен деген пікірін жеткізді. Негізінен, тұрғындар қарапайым келісім-шартпен танысуға мән бермейді, соның салдарынан көп жағдайда опық жеп жатады дейді.
Бүгінгі нарық заманында журналистердің экономика тақырыбын терең біліп, талдап жазу күн тәртібіндегі мәселенің біріне айналды. Қарапайым халықтың қаржылық сауаттылығы артса, азаматтар өз құқын біліп, өз-өзін дамытуға мүмкіндік алар еді.
Қорыта айтқанда, адам еріккеннен несие алмаса керек. Экономист мамандар алуға зәрулік туындаған жағдайда өз жағдайыңды толық жоспарлап алу қажеттілігін айтады. «Өтей аламын ба, ненің есебінен қайтарамын» дегендей. Яғни, әрбір азамат шамасына қарай іс қылуды ойласа дейміз.
Жердi халықтың игілігіне жарату – өркендеу жолы
Облыс аумағында Жер Кодексін талқылау және түсіндіру жұмыстары жүргізілуде. Осы мақсатта Ақсукент елдімекенінде Мемлекет басшысының арнайы тапсырмасымен құрылған Республикалық комиссияның мүшесі, «Қазақ мақта қауымдастығы» заңды тұлғалар бірлестігінің төрағасы Саин Бақтыбаев Оңтүстік тұрғындарымен кездесті. Республикалық комиссияның бүгінге дейінгі атқарылған жұмыстары жайлы баяндама жасады.
Сайрам аудандық қоғамдық келісім кеңесінің төрағасы Амангелді Қабылбековтың жетекшілігімен өткен мәжіліске облыстық ішкі саясат басқармасының басшысы Болатбек Төлеген, облыстық ардагерлер ұйымының төрағасы Жеңісбек Мәуленқұлов, облыстық жер қатынастары басқармасының басшысы Созақбай Әбдіқұлов және облыстық Қоғамдық кеңес жанынан құрылған жұмысшы топ мүшелері қатысты. Сондай-ақ, Шымкент қаласы, Сайрам, Ордабасы, Түлкібас, Төлеби аудандарына қарасты шаруа қожалықтарының төрағалары да өз ойын білдіріп, ұсыныстарын ортаға салды.
– Жерді сатпаймыз, жалға да бермейміз!» деп шыр-пыр болған елдікі де жөн. Әркім өз ойын, елге, жерге деген сезімін әрқалай білдіреді. Әйткенмен, «Жер Кодексінің мақсаты не?» біз алдымен осыны айқындап алуымыз керек. Жер игерілмесе, жарамсыздығы арта береді. Ал бір ғана милиметр жердің өзі соры шықса, мемлекетке қыруар шығын келтіреді. Жерді «тоздырмау» үшін оны қалай болмасын пайдалану қажет, тыңайтып отыру керек, – деген Ж.Мәуленқұлов жастарға құллаққағыс жасады. – Мәселен, Солтүстік Қазақстан облысында халық саны аз, жері кең. Сол жерлерді пайдалану үшін Оңтүстік өңірінің халқы тығыз орналасқан аймақтарынан жас отбасылар шақырылып жатыр. Халық жерге, елге деген отансүйгіштігін бір қадам жерін тыңайту арқылы да көрсете алады. Жер шаруашылығынан қашпау керек. «Қыбырлаған қыр асады» деген сөз бар. Жастар «ауыр жұмыс» деп қиналмаса, бірталай бос жатқан жер игерілер еді. Бұл елге де, өздеріне де тек пайда келтіреді.
Республикалық комиссия Жер кодексіндегі өзекті мәселелерді айқындап, қоғамдық талқылаудан қорытынды жасап, ұсыныстарды Парламентке тапсыратын болады. Ал ел ішінде Жер Кодексіне байланысты нақты ұсынысы бар азаматтар жыл соңына дейін ойын тиісті орындарға жеткізуге мүмкіндігі бар.
Жаңа тариф ұсынылды
«Қуатжылуорталық-3» МКК Әкімшілік-іскерлік орталығы қазандығының жылу жүйесінің қызметімен 21 көпқабатты тұрғын үй және 6 бюджеттік нысан: облыстық әкімдік ғимараты, «Отырар» кітапханасы, «Түркістан» сарайы, Ж.Шанин атындағы Қазақ академиялық драма театры, «Көрме орталығы», Көркем гимнастика мектебі қамтамасыз етілген. Жылу жүйесі бағасын қымбаттатуға «Қуатжылуорталық-3» МКК-ның өткен жылғы шығындары себеп болып отыр. Яғни, тұтынушылар тарапынан жылу жүйесіне төленуі тиіс 108,70 млн теңгенің 55,753 млн-ы ғана шығынды ақтаған. Ал қалған 52,957 млн теңге «Қуатжылуорталық-3» МКК-ның бюджетіне салмақ салған.
Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау комитетінің ОҚО бойынша департамент бастығының орынбасары Шырынәлі Үсенов көпқабатты үйлердің тұрғындарына аталған мәселеге орай туындаған сұрақтарға жауап берді.
– «Қуатжылуорталық-3» МКК қазандығы жылытатын Әкімшілік-іскерлік орталығында ғимараттардың барлығы дерлік жаңа. Тұрғын саны аз болғанымен жылыту аумағы кең. Тіпті, бос тұрған нысандарды да жылытуға міндеттіміз. Егер біз «пайдаланылмайды» немесе «тұрғыны жоқ» деп жылу жүйесін тоқтатсақ, бұл – нысанның құрылыс сапасына зиян келтіреді. Қазіргі жағдайда «өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай» өтетін жалғыз жол – тарифті жылу энергиясын есептегіш құралы бар жеке тұлғаларға 5 800 теңге/Гкал, бюджеттік мекемелерге 16 561,32 теңге/Гкал етіп бекіту, – дейді Ш.Үсенов.
Шығынмен жұмыс істеудің тиімсіздігін алға тартқан «Қуатжылуорталық-3» МКК-ның заңгері әр тұрғын тек өз пәтерінің аумағына ғана төлеуге міндетті екенін айтты. Ал иесін таппаған пәтерлерге қалалық ТҮКШ бөлімі жауапты. Сондай-ақ, әлеуметтік жағдайы төмен отбасылардың мәселесін халықты әлеуметтік қорғау саласының көмегімен шешуге болатынын түсіндірді.
«Қара түтiннен» құтылатын кез келдi
Қоршаған ортаның ластануы туралы экологтардың дабыл қаққаны қашан? Алайда, жылдар жылжыған сайын бұл мәселе күннен-күнге өзекті бола түсуде. Табиғатты ластаушы факторлар көп, соның бірі – автокөліктер. Темір тұлпарды іске қосқан сәттен бастап-ақ, одан бөлінетін зиянды заттар тек қоршаған ортаға ғана емес, сонымен қатар адамзат баласының денсаулығына кері әсерін тигізуде. Оталған көліктен көміртегі оксиді, көмірсутек, күйе, бензапирен, азот қышқылы, күкірт оксиды, қорғасын қоспалары бөлінеді. Көлік адамзат баласының өмірін жеңілдеткенімен, оның сапасына зиянын тигізіп-ақ отыр.
Қоғамдық көлiктер қатаң бақылауда
Автокөлік бөліп шығаратын газдың құрамында шамамен 200 зат бар екен. Тіпті, қаншалықты сапалы бензин құйсаңыз да, жүріс кезінде бөлінетін газдың құрамында 2,7% жанбай қалған көмірсутегінің тотығы болады. Экологтардың айтуынша, бұл ірі қалаларға тән мәселе. Ал қалада қозғалған кезде қара түтінге оранып жүретін автобустардың жеткілікті екені белгілі. Бүгінде бұл мәселе көзі қырағы қалалықтардың назарынан тыс қалған емес. Сонымен қатар, қаланың ішкі жолдарымен жүретін жүк көліктерін қосыңыз. Соңғы санақ бойынша Шымкенттегі көліктердің саны 200 мыңнан асып жығылады. Салыстыру үшін айта кетейік, 2013 жылғы мәлімет бойынша қалада 54 мыңнан астам автокөлік тіркелген екен. Үш жылдың айналасында көлік саны төрт есеге жуық артып отыр. Ал қоғамдық көліктерге келер болсақ, жалпы қалада 76 бағыт бойынша 29 көлік компаниялары жолаушыларға қызмет көрсетеді. Оның 52-сі автобус, ал 24-і шағын автобустар.
Шымкент қалалық жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің сектор меңгерушісі Наурыз Сүгірәлиевтің айтуынша, қала жолдарында қатынайтын қоғамдық көліктерге бақылау қатаң. Бөлім тарапынан көлік компанияларына кемшілікті жою жөнінде ескертулер беріледі. Бұдан бөлек, автобустардың қоршаған ортаға жанар-жағар майдың сапасыздығынан зиян келтіруі мүмкін.
– Біздің бөлім тарапынан автобустарды жаңарту жұмыстары қолға алынған. Өздеріңізге белгілі, 2012 жылы 500-ге жуық автобустар жаңартылды. Қалада жолаушыларды тасып жүрген қоғамдық көліктердің басым бөлігі Қытайдан сатып әкелінген. Біздің байқауымыз бойынша, ол жақтан жеткізілген көліктердің сапалысы да бар. Мәселен, «Green bus company» ЖШС де Қытайдан әкелді. Мысалы, «Ман Оңтүстік» компаниясының 1980-1990 жылдары Германияда шығарылған автобустары ескі болғанымен, кейінгі әкелінген көліктерге қарағанда сапасы әлдеқайда жақсы. Салоны да әдемі, жүргенде қара түтін шықпайды. Біз қара түтінге оранған немесе қозғалтқышы нашарлаған автобустардың компанияларына кемшілікті жою үшін рейске шықпауын талап етеміз. Негізінде қоғамдық көліктер жылына екі рет техникалық тексеруден өтуі тиіс. Сондай-ақ, күнделікті бағытқа шығар алдында да түрлі тексерулерден өтеді. Өйткені, олар тек өзі үшін ғана емес, өзгенің өмірі мен денсаулығына да жауапты екенін біледі, – дейді Наурыз Сүгірәлиев.
Айта кетейік, «Green bus company» компаниясы 2014 жылдың соңында экологиялық жағынан таза, газбен жүретін 200 автобус әкеліп, өткен жылдың басынан қалалықтарға қызмет көрсете бастады. Биыл да автобустар жаңаланады деген жоспар бар. Н.Сүгірәлиевтің айтуынша, автобустар техникалық тексеруден соң жарамды болып табылса, бағытқа шығуына рұқсат беріледі.
Басты талап – сапалы қызмет
Шымкенттегі көлік компанияларының барлығында мін жоқ деп айта алмаймыз. Кейбір бағыттардағы автобустардың қара түтінін будақтатып жүретінін жасырмау қажет. Мәселен, «Green bus servise» компаниясының №17 бағыттағы автобустарынан байқауға болады. Осы компания директорының орынбасары Мақсат Кененбаевтың айтуынша, мұндай кемшіліктер туралы хабарламалар қала әкімдігінің WatsApp жүйесіне жиі келетін көрінеді.
– Экологиялық қауіпті автобустар жұмысқа шықпайды. Оның қозғалтқышын жөндеп, ретке келтірген соң ғана бағытқа шығады. Сонымен қатар, күн сайын таңертең барлық автобустарды механиктер тексереді. Жыл басынан бері үш автобустың кемшіліктерін жойдық, – дейді М. Кененбаев.
Ал «Галиев и К» ЖШС-нің директоры Генадий Галиев бұл мәселенің өзекті екенін айтады. Бұл компанияда қоғамдық көлік 6 мың километр жүрген сайын түтін шығатын түтікшелерді арнайы тексеруден өткізеді. №70 бағытта жүретін автобустардың да қозғалған кезде қара түтінге оранатыны жасырын емес.
– Автобустардың қоршаған ортаны ластауы арзан бағада сатылатын сапасыз дизель отынынан да болады. Тәп-тәуір жүріп тұрған көліктің бұзылуына да себеп. Бұл мәселені қаншама рет көтердім. Өйткені, бізде жанар-жағар майдың сапасын тексеретін зертхана жоқ. Қазір автобустардың рулінде жас жігіттер отырады. Басым бөлігі жүрген кезде бірден қозғалып, қара күшке салады. Осының салдарынан қозғалтқыш пен моторға зиян келіп, қара түтін шығады, – деген уәж айтты Г. Галиев.
Қоршаған ортаға зиянын тигізетін қоғамдық көліктерді тексеріп, оларға айыппұл салу үшін жергілікті полиция қызметкерлерімен бірге рейдке шығу көзделген. Алайда, жыл басынан бері бірде-бір рейдтік жұмыстар жүргізілмепті. Тек Шымкент қалалық жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің «Диспетчерлік қызмет орталығы» ЖШС-гі тарапынан жоспарлы тексерулер жүргізіліп, ескертумен ғана шектелген. Биыл қаңтар және сәуір айлары аралығында қоғамдық бағыттарда жүретін автобустардың жұмысына өткізілген рейдтің нәтижесі бойынша, 32 рет тексеру жүргізіліп, 62 ескерту берілген. Барлығы 121 тәртіп бұзушылық анықталып, көлік компанияларына 62 ескерту хаттар жіберілген.
Ауаның фондық концентрациясы жоғары
Қаланың экологиялық ахуалын бақылауда «Қазгидромет» РМК ОҚО бойынша филиалының да атқарар қызметі зор. Мәселен, Шымкентте олардың 6 бекеті бар. Соның ішінде төртеуі стационар, ал екеуі автоматтандырылған. Осы құрылғылар арқылы орталық қызметкерлері адам ағзасына кері әсерін тигізетін ауадағы зиянды заттектерді анықтап, ауаның ластану индексін шығарады. Айта кетейік, стационарлық бекеттер қалада 1978 жылдан бері бар болса, ал автоматтандырылған бекеттер 2014 жылы «Нұрсәт» және «Самал-3» шағынаудандарына қойылды. «Қазгидромет» РМК ОҚО бойынша филиалының жетекші маманы Алтынай Атамбаева бекеттердің халық көп шоғырланған және көлік қозғалысы көп орындарға орнатылғанын айтады. Зертханадағы сараптама нәтижесінде облысымыздағы зиянды заттардың фондтық концентрациясының қалыпты жағдайдан жоғары екені анықталып отыр. Өйткені, тексеру кезінде көміртек көптеп анықталуда. Мұны экологтар көлік санының көбеюімен түсіндіреді.
Десек те, эколог мамандардың мәліметі көңіл көншітпейді. ОҚО экологиялық департаментінің бөлім басшысы Ержан Бестереков 2010-2014 жылдар аралығында облысымызда 197 мың тонна жанар-жағар май пайдаланылғанын алға тартты. Осылайша, жыл сайын оның қолдану көлемі 10 пайызға артып отырған. Дизель отыны 2010 жылы 5 мың тонна жағылса, 2012 жылы 6 мың тоннаға жеткен. Жылдан жылға оның қолданылу көлемі 15 пайызға артып отыр.
– Қалада соңғы жылдары көлік көбейген. Кейбір отбасында кемінде екі көліктен бар. Қоғамдық көліктерді тағы қосыңыз. Алдағы уақытта жергілікті полициямен бірлесіп, «Таза ауа» деген іс-шара өткізіп, автопарктерге бармақпыз. Кемшіліктер болса, айыппұл саламыз. Қаланың фондық концентрациясын жақсарту үшін коммуналдық автобустар мен автопарктерді газға көшіруді ұсынбақпыз. Мұнан соң, электрмен жүретін троллейбус, трамвайды іске қоссақ дейміз. Бұл жөнінде облыс әкімдігіне ұсыныс берілді, – дейді Е.Бестереков.
Айта кетейік, облыстық экология департаменті де, Шымкент қалалық жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің қызметкерлері де жергілікті полицияның рұқсатынсыз рейд жұмыстарын жүргізіп, айыппұл сала алмайды. Соңғы рейдті облыстық экологиялық департаменті 2011 жылы өткізіпті. Сол кезде қоршаған ортаға зиянын тигізетін кемшіліктері бар көліктер анықталған. Соның нәтижесінде жалпы айыппұл көлемі 1 миллион 313 мың 928 теңге түскен. Жуырда экологтар қала ішінде жергілікті полициямен бірге рейд өткізуді жоспарлап отыр.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаны ластамау үшін шымкенттік жүргізушілер газбен жүруге көшкен. Темір тұлпарды тізгіндегендердің арасында көліктеріне газ қондырғысын қойғандар көбейіп отыр. Біріншіден, ауаны ластамайды, екіншіден, газ бағасы жанар-жағар майға қарағанда әлдеқайда арзан.