Шымкент келбеті

Шымкенттік ұстаз Арман Орынбеков Қазақстандағы ең үздік 10 педагог қатарына қосылды. Еліміздің Білім және ғылым министрлігі ұйымдастырған «Ең үздік педагог-2019» конкурсына қатысқан №90 жалпы орта мектебінің тарих пәні мұғалімі Арман Шымбайұлы 400 мұғалімнің арасынан дараланып, жеңімпаз атанды.

Және он саусақтан тамған тамшы

Үшінші мегаполисте еліміздегі өнерлі оқушылар қолөнер бұйымдарын жасаудан бағын сынады. «Шеберлер қаласы: ата-бабамыздың мұрасын сақтаймыз және дамытамыз» атты өлкетану сәндік қолтаңбалы шығармашылық байқауға Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қаласы және Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Қызылорда, Қарағанды, Павлодар, Шағыс Қазақстан, Солтүстік
Қазақстан облыстарының жас түлектері қатысты.

Байқау Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында еліміздің Білім және ғылым министрлігінің республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығының бастамасымен Шымкентте алғаш рет өтті.
- Шығармашылық көрмеге қойылған бұйымдарды оқушылар өздері жасаған. Осы арқылы шәкірттердің халықтық қолданбалы шығармашылыққа және мәдени мұраға назарын аударып, ұлттық мәдениетке, патриоттық сезімін оятуға ынталандырамыз. Сонымен қатар, оларды белсенді шығармашылық қызметке араластырып, дәстүрімізді дәріптеуге, оған ықыласпен қарауға тәрбиелейміз, – дейді ұйымдастырушылар.

Бейнелеу өнері мұражайындағы көрмеге оқушылардың сан түрлі еңбегі қойылған. Солардың бірі ақтөбелік ұстаз – Айгүл Бейсекова алты шәкіртінің шығармашылық жұмысын алып келіпті. Былғары торсық, өрілген қамшы, қайыңнан жасалған кәдесыйлар, құрақ пен жұмсақ ойыншықтар. Он саусағынан өнері тамған оқушылар бұйымдардың ұлттық бояуын сақтауға тырысыпты.
– Бұл облыстық байқаудан іріктеліп, еңбегімен ерекшеленген оқушыларымыз алты номинация бойынша жұмыстарын көрсетті. Жарыста орын маңызды емес, бастысы жас өскіннің ұлттық мұрамызды жалғастыруға деген ниетінің өзі жетістік деп ойлаймын, – деді Ақтөбе дарын орталығының әдіскері А.Бейсекова. Ал Ақмола облысынан келген жас қолөнерші Нұрбек Нұрқасым астауларды күнделікті қолданысқа енгізуге үлес қосқым келеді десе, Жүзім Мамбаева ескі қалдықтардан ерекше сувенир жасаған.
Жалпы көрмеде тұрмысқа арналған, жарамсыз және табиғи материалдардан жасалған бұйымдар қойылды. Сонымен қатар, оқушылар ұлттық колориті бар интерьердің ерекше дизайн-жобасы мен өңірдің халықтық қолөнер бұйымдарын ұсынды. Қорытындысында, жеңімпаздар марапатталып, сертификаттар табыс етілді.

фото: Береке СЕЙІТЖАППАР

Шымкенттік Мәди Сәулебек Талдықорған қаласында өткен Абай атындағы көркемсөз оқу шеберлерінің республикалық байқауында І орынға ие болып, жүлдемен оралды.

Шымкент қаласының тұрғыны Динара Момынова – тіршілік қарекетінің көзін тапқан көп балалы ана. Динара тұрмыс құрған соң тігіншілікпен айналасып, оны отбасында өз қажетіне жаратып жүреді. Он саусағынан өнері тамған ісмердің қолынан шыққан бұйымдарға туған-туыс, таныстар арасында қызығушылық танытқандар қатары көбейеді. Оны табыс көзіне айналдыруға «Өрлеу» бағдарламасының көп пайдасы тиді, дейді кейіпкеріміз.

– Асфендияров атындағы медицина университетінің фармацевтика мамандығын алдым. Жоғары білімді дәрігермін. Отбасын құрып, перзенттерім бірінен соң бірі дүниеге келгесін олардың тәрбиесімен үйде отыруға тура келді. Бүгінгі балаларға жақсы білім беру керек. Оған күнделікті назар салып, бақылап отырмасаң болмайды. Мұның барлығына, түптеп келгенде, уақыт қажет болғасын, мамандығым бойынша жұмыс істеуден бас тарттым, – деді Д. Момынова.

Динараның өнерге деген сүйіспеншілігі бала күнінен басталады да киім, үйге қажетті заттарды өзі тігеді. Жанына жақын іспен айналысуға отбасылы болған соң түбегейлі бет бұрады.
– Сүйіп істейтін ісіңмен айналыссаң, адамның жанына рахат сыйлайды. Одан шаршамайсың, күшің күш қосылып, жаңа идеяларға жол салады.

Қолымнан іс келеді, бірақ тігінге қажетті құралдарға қол жеткізе алмай жүрдім. Бір күні теледидардан «Өрлеу» бағдарламасы жайында айтылып жатты. Зер салып тыңдасам, жұмыссыздарға берілетін қайтарымсыз қаражат екен. Сосын уақыт созбай жұмыспен қамту орталығына барып, мамандардан кеңес алдым. Бұл 2017 жылы болатын. Қажет құжаттарды тапсырып, қайтарымсыз 500 мың теңге қаржыны екі бөліп алдым. Оған тігін машинасы мен мата сатып алдым. Өткен жылы тағы да тігін машинасына қол жеткіздім, - дейді көп балалы ана.

Кәсіп ашуға көмегі тиетін мемлекеттік бағдарлама Д.Момынованың тігіншілік ісін өрге сүйреді. Балалар мен ересектерге жатын халаттар, сүлгі, төсек-жаймалар, сәбилерге жаялықтар, үстел жабынын тігеді. Қалада өтіп жатқан жәрмеңкелерге шығып, өнімдерін өткізуге де мүмкіндік алады. Бүгінде жеке кәсіпкер атанған келіншек мемлекетке салық төлейді. Болашақта кәсібінің көкжиегін кеңейтуді мақсат етіп отыр.

– Өзіміздің жергілікті «Меланж» фабрикасынан мата алып жүретінмін. Бірақ, фабриканың жұмысы тоқтады. Қазір шикізат мәселесі қиындау. Енді Ташкент, Наманған қалаларының маталарынан тігіп жатырмыз. Өзімізде шикізат болса, жұмыс жақсы жүріп, баға да қолжетімдірек болар еді, - деген тігінші қазір төсек жаймасын тігуді қолға алып көргенін айтады.

Оған астаналықтар қызығушылық танытқандықтан, сол жаққа біразын жіберіпті. Алдағы уақытта сұранысы көп қыз жасауын тіккісі келеді. Дегенмен олардың тігісі күрделі болғандықтан. арнайы машинаны қажет етеді. Ал, оның бағасы да арзан емес.

– «Сен іс істесең, іс саған басын иеді» деп текке айтылмайды. Жақсылық еңбекпен келеді. Жұмыссыз болып, бала тәрбиесімен үйде отырсам да кәсіп істеуге жағдай жасайтын мемлекеттік бағдарламаны тиімді пайдалануға тырыстым. «Көз қорқақ, қол батыр» деп тәуекелге бардым. Жұбайымның тапқаны бар, менің кәсібімнің кірісі бар, балаларымыздың несібесі жаман емес.
Еңбекқор жан сырын осылай түйді.

Шымкентте көнеден келе жатқан ұлттық қолөнеріміз – ұршық иіріп, киіз басу, кілем тоқып, құрақ құрау заманмен үндесе қайта жаңғырды. Шымкент қалалық әдеп-ғұрып және салт-дәстүр орталығында он саусағынан өнері тамған ісмер жандар жастарға шеберлік-сабақ өтті. «Көнеден келе жатқан сыр сандық» атты іс-шара Елбасы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» мақаласы аясында ұйымдастырылды.

– Іс-шараның мақсаты – өткенді қалыс қалдырмай, бүгінмен үндестіру. Жастарды ұлттық құндылықтан ажыратпауда осындай іс-шараны ұйымдастыруды дәстүрге айналдырдық, – деді қалалық әдеп-ғұрып және салт-дәстүр орталығының басшысы Ж.Тағаев.

Бибажар Симова – дәстүрлі өнерімізді жаңғыртып жүрген хас шебер. Алпыс жылдан бері өнердің қыр-сырын кейінгі ұрпаққа үйретіп келеді.

– Қазіргі жастардың тілімен айтқанда табиғи өнімдер – сәнде. Ал ұлтымызда тұрмыста қолданған әрбір зат, ішіп-жейтін азық-түлігіміздің барлығы – табиғи болған. Қолөнермен айналысу адамның ойын тереңдетеді, шығармашылық қабілетті дамытады, еңбекке үйретеді.

Бүгінгілер балалардың миын шынықтыруда шетелдің түрлі әдіс-тәсіліне көшіп алған. Кілем тоқу, кесте тігу, ұршық иіру – міне осының бәрінде шынықтыру әдісі жатыр. Сондықтан балаларды ұлттық өнерімізді үйренуге көптеп тарту қажет. Екінші жағынан бұл – кәсіп. Мұнымен де табыс табуға болады, – деді Б.Симова.

Қолөнер бұйымдарын тоқып-тігуді танымал шебер апа-әжелер – Жұпар Бейсенова, Күләш Айдарбекова, Құралай Құрбанова, Арай Сәмбетәлиевалар жүргізді. Бірі – алаша тоқытты, екіншісі – тоқыманы үйретті, өзгесі – ою ойғызып, құрақ құраудың құпиясын ашты.

«Рухани жаңғыру» жобалық кеңсесінің маманы Қарлығаш Кенжебекова мәдени мұрамызды сақтауда ұрпаққа үлгі болған аға буынға алғысын жеткізді. – Қолөнер бұйымдарын жастар апа-әжелерден үйреніп, өнерді жаңа бағытта дамытып жатыр. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлттық өнерімізді жалғайтын жастардың қарасы көп болғаны қуантады, – деді Қ. Кенжебекова.

Суретті түсірген Б.СЕЙІТЖАППАР

Биыл Мемлекет және қоғам қайраткері, алаштың ардақтысы Сұлтанбек Қожановтың туғанына 125 жыл. Тоталитарлық саясат жылдарында жазықсыз жапа шеккен тұлғаның рухына тағзым ету және қайраткерлігін ұрпақ жадында сақтауда қалалық саяси қуғын-сүргін құрбандары музейі «Рухы биік – ұлы тұлға» атты тарихи-танымдық кеш өткізді.

Түркістан облыстық мемлекеттік архивімен бірлесе ұйымдастырған ісшараға тарихшылар, алаш ардақтысының ұрпақтары, архив қызметкерлері және студент-жастар қатысты. Тағылымы мол кеште тұлға жайында айтылмаған сырлар мен ашылмаған ақиқат айтылды.

Сұлтанбек Қожанов Қазақстан ғана емес, Орта Азияның көрнекті қоғам қайраткері болған ұлт ардақтысы. Ол қазақ мектебінде алғаш рет «Есептану құралы» оқулығын жазған ұстаз, Түркістанда баспасөз бен ұлттық театрдың өркендеуіне үлес қосқан азамат. Кеңес елінде мақта шаруашылығының дамуы Сұлтанбек Қожановтың есімімен тікелей байланысты айтылады.

Патшалық Ресей тұсында бұрмаланып келген «киргизді» төл атауы «қазаққа» қайтарып берген, Қазақстанның астанасын Орынбордан Қызылордаға ауыстырған да – Сұлтанбек Қожанов. Қоғам қайраткері елдің әлеуметтік-саяси өміріне белсене араласып, көптеген жауапты қызметтер атқарғанымен зұлмат жылдарда қазақ халқының тағдырына бей-жай қарай алмай, сол жолда өмірін қиған азамат.

– 1937 жылы С.Қожанов қырық үш жасында қылышынан қан тамған сталиндік жазалаушы саясаттың құрбаны болды. Өзінің бүкіл саналы өмірін халқының бақытты болашағы жолындағы тайталаста өткізіп, қайсар мінезінен танбаған. Сол кезде «ХХ ғасыр қарсаңында Россияны мемлекеттік ауру меңдеп тұр.

Оның шын аты – большевизм, өтірік аты – надандық» деген ақиқат сөзін Кеңес үкіметі кешірмеді. 1957 жылы Алаш қайраткерлерінің бірталайы ақталып жатқанда Сұлтанбек туған жердің тарихынан тыс қалып кетті. Тек 1994 жылы ғана ақталып, есімі елге оралды. Сондықтан Сұлтанбек танудағы есемізді түгендеуіміз керек, – деді кезекті сөз алған ОҚПМУ оқытушысы, ф.ғ.к, доцент Нариман Нұрпейісов.

Оқытушы айтқан ақиқаттың бірі – ағартушының өмірбаянына қатысты деректердің жалған айтылып жүргені. Оған ғалым мынадай мысал келтірді:
– Сұлтанбектің өмірбаянында оның кедей отбасыдан шыққанын, әкесі – оқу-тоқуы кем, қойшы, бір жерде егінші болған деседі.

Кей жазбаларда Сұлтанбек Қоңқақұлы деп аты-жөнінің өзі дұрыс жазылмай жүр. Өзім Алаш ардақтысы өмірге келген Созақтың Ақсүмбесінен шыққасын өмірбаянын зерттеп, дұрысын халыққа ұсынуды жөн көрдім. Ағартушының әкесі – Қожан Ақсүмбедегі көзі қарақты, абыройлы азамат болған. Ал оның Мырзабай, Есей деген бабалары Түркістандағы Қ.А.Ясауи кесенесінде жерленгені олардың тегін жандар болмағанын айғақтайды.

Сол себепті, С.Қожанов асылдың сынығы, тектінің тұяғы. Елі үшін басын құрбандыққа шалған бірбеткей мінезі, бойындағы өрлік пен тектілігі оған бабалар қанымен келгенін байқаймыз.
Тарихи жазбаларда Сұлтанбек Қожановты Ленин «қызу қанды қазақ» десе, Сталин «Орта Азияның Шыңғысханы» деп атаған. Кеш қонағы Созақ ауданындағы қайраткердің атындағы музейдің директоры Ниязәлі Дүйсенбек бұл туралы қызықты дәйегімен бөлісті.

– 1998 жылы ауданымызға Шерхан Мұртаза ағамыз келді. Жазушымен кездесуімізде былай деп сұрадым: «Шер-аға, осы «Орта Азияның Шыңғысханы» деген атауды кітабыңызда Тұрар Рысқұловтың аузына салдыңыз, тарихи шындықта бұл Сұлтанбек Қожановқа айтылған теңеу екен» дегенімде, «Ол кезде Тұрар Рысқұлов ақталған, мойындалған, зерттегеніме 30 жыл болған кез-тін. Расында ол сөз Қожановқа айтылған. «Сталинге қарсы шыққан қазақ» деп ол заманда айту мүмкін болмады. Сондықтан батыр қазақтың айтқанын сынамалап кіргізу үшін пайдаландым», – депті Шер-ағаң.

Созақ өңірінің тумасы Қожанов ел бірлігі мен татулығын жиі қозғап, публицистикалық жанрға көбірек көңіл аударған. Оның тұлғасын тану мен танытуда әлі де кенжелеп келеміз. Тарихшылар танымдық іс-шарада осы мәселені көп меңзеді. Н.Нұрпейісов «Сұлтанбек тану дәуірі басталды» десе, «Рухани жаңғыру» жобалық кеңсесінің жетекшісі Зәуре Оралбаева «Ақжол» газетінің алғашқы редакторы болған алаш айбозының өзге де салалардағы еңбектерін атап өтіп, Қожанов еңбегін зерделеу таяу күндердің және бүгінгі ұрпақтың еншісінде болу керек», деді.

Іс-шара соңында жиналғандар Түркістан облыстық мемлекеттік архиві жасақтаған «Алаштың Ақ сұңқары» атты құжаттық көрмені тамашалап, С.Қожанов жайындағы «Өмір жолы» атты деректі фильмді тамашалады.

Шымқаладағы Еңбекші ауданына қарасты Ынтымақ елдімекенінде Айдын деп аталатын көше бар. Ұзындығы екі шақырымға жуық. Осы көшеге кірсеңіз, бейне бір саябаққа енгендей әсерде қаласыз. Себебі, көшенің жарты шақырымдай бойы көкжелекке бөленіп, сан түрлі гүлдерімен көздің жауын алады. Бұл көшедегі аялдама да әдемі. Аялдамаға қазақы нақышпен өрнектелген орындық орнатылып, қасына қоқыс жәшігі қойылыпты.

Ал, айналадағы басқа көшелерден мұндай көріністі тіпті де көрмейсіз. «Сонда бұл көше неге ерекше?» деп таңданарыңыз сөзсіз. Бұл кереметті жасаған – осы көшенің қарапайым тұрғыны, зейнеткер Асылхан Ағманов. Осы тірліктің бәрін өз қаражатымен іске асырған азамат қаланы абаттандыруға айтарлықтай үлес қосып, көпшілікке өнеге көрсетуде.

20 түп алма ағашы, 300-ден аса терек пен гүлдің сан түрі егілген көрікті көшенің көркем келбетіне «көлеңке» түспеуді де зейнеткер өз міндетіне алғандай. Таңсәрісінен тұратын ол кісі гүл-дарақтарды суарып, аялдаманың айналасын тазалауды да дағдысына айналдырған. Асылхан аға осыдан бес жыл бұрын отырғызған ағаш көшеттері бүгінде жапырағын жайып, көлеңкесі көпшілікке сая болуда.

– Жол саласында ұзақ жыл еңбек етіп, зейнеткерлікке шыққан соң қалаға отбасыммен көшіп келдік. Өз үйімізде бау-бақшаны жайқалтып, жан-жағымызды гүлдендіріп отыратындықтан, көшенің көріксіз сұрқын көріп, көңілім түсіп кетті. Алдымен білек сыбана кірісіп, кішкене аялдама салдым, төбесін жауып, оюлармен нақыштап, сырлап, айналасына гүл ектім. Сосын тазалық болсын деп, қоқыс жәшігін істеп, орнаттым. Күн сайын осы аумақты тазалау әдетіме айналды да зейнетақымнан артылған қаржыға гүл ұрығы мен терек көшетін сатып алып, көше бойына егуді бастадым. Қазір олардың саны 300-ге жетті.

Арасында сұрпы ерекше «Калифорния терегі» де бар. Жалпы терек суды көп қажет ететін ағаш. Сондықтан оларды күтіп-өсіру оңайға түспеді. Көшеден екі-үш үй жоғарыда тұрамын. Бой түзеп келе жатқан теректерді алғашында шелекпен су тасып, суардым. Судан тапшылық болғасын, алды қурай бастады. Сосын үйімнен көшеге қарай жер астымен құбыр жүргіздім, қазір сонымен суарамын.

Су мол болғасын жайқалып тұр. Жақында Сарыағаш қаласына барып, бір бағбаннан роза гүлінің көшеттерін алатын болып келістім. Енді ағаштардың арасына гүлді көптеп ексем деймін, – дейді зейнеткер.
«Бағбан болсаң, бақ өсір, «балама» деп тағы өсір» демекші, Асылхан аға әкесінің бағбандығын көріп өскен ұл. Әкесі Әбдіүміттің еңбекқорлығы мен бағбандыққа ептілігі бойына дарыған ол сол жақсы қасиетті өзі тұратын сүйікті қаласының тазалығына, табиғатына, абаттандыруына арнап келеді. «Ізгі істе есептеспес болар» деген даналық сөз бар.

Зейнет жасына жеттім деп бос жатпаған азамат ұрпаққа өнеге болар игі іске бастамашы болып отыр. Аялдаманы салуға, жас көшеттерді сатып алуға көше жанашыры өз қалтасынан 200 мың теңгеден аса қаржы шығарған. Ал қазіргі күні судың төлемақысына айына 20 мың теңге ақша жұмсайтынын айтады. Зейнетақысымен нәпақысын айырып отырған қарапайым жан үшін бұл оңайға түспейді.

–Ағаштың табиғатқа пайдасы орасан әрі көше бойының сәнін келтіреді. Олардың санын көбейту ойымда болғанымен, судың тапшылығы қолбайлау болуда. Соншама көк-дарақты өсіргенде «қаражат жоқ» деп жарты жолда қараусыз қалдыра алмайсың. Осы мәселемен Еңбекші ауданы әкімдігінен көмек сұрағаныммен, нәтиже шықпай отыр, –деген А.Ағманов базынасын да жасырып қалмады.
Зейнеткердің тұрғындар үшін жасаған тағы бір игі ісі – көшедегі 8 электр бағанына демеуші тартып, жарық шамдарын орнатуға ұйытқы болғаны.

– Көшеде қаншама жылдан бері жарық жоқ. Осы көшеде тұратын бір азамат көмек қолын созып, шамдарды орнаттық. Жарықтың төлемақысын да сол жігіт төлеп тұрады – деген зейнеткер жомарт жанға ризашылығын жеткізді.

Осылайша қаланың қарапайым ғана азаматы өз көшесіне аялдама салып, көркін кіргізіп, тазалығын қадағалап келеді. Елбасы Н.Назарбаев тәуелсіздік алған жылдардан бері еліміздегі үлкен қалаларды жасыл белдеуге айналдыруды тапсырған-ды. Бүгінде Нұр-Сұлтан қаласындағы аумағы 70 мың гектарды алатын тақыр жер жасыл белдеуге айналып үлгерді.

Ал, республикадағы үшінші мегаполисті жасыл қалаға айналдыру басты назарда тұр десек, Асылхан Ағыманов секілді туған қаласының туының жоғары болғанын қалайтын патриот азаматтарға қолдау қажет-ақ.

РS.

Асылхан Әбдіүмітұлының зейнетке шаққаннан бергі ермегі осы көше. Ерте көктемнен қара күзге дейін тыным таппайды. Күздің алғашқы аптасынан-ақ жапырақтар сарғайып, түсе бастады. Міне, көп ұзамай бір тал жапырақты жерде қалдырмай тазалап, теректерді бұтайтын уақыт келеді. Жетпісті алқымдаған қарияға бұл жұмысты жалғыз атқару оңай емес. Оған да қаражатын төлеп, адам жалдайды...

С татистикаға көз жүгіртсек, Қазақстанда жылына 40 мыңға жуық онкологиялық науқас жаңадан тіркеліп, күніне 100-ден астам науқас анықталады. Ал, Шымкентте шамамен күніне төрт науқасқа қатерлі ісік диагнозы қойылады, сондай-ақ кеселге шалдыққан екі науқас көз жұмады екен. Еліміздің онкологтары соңғы жылдары ауруды ерте сатысында анықтауды басты бағыты етіп, тұрғындарды денсаулығына жауапкершілікпен қарауға жұмылдыруда. Шымкент қалалық онкологиялық орталық директорының орынбасары Дәулетбек Жұмағалимен әңгімеміз осы мәселе төңірегінде өрбіді.

– Дәулетбек Жұманұлы, орталық жұмысында біршама өзгерістер болғаны белгілі. Қала статусына көштіңіздер, жаңа қосымша ғимарат салынды дегендей. Оның үстіне дерттің алғашқы сатысында анықтауда ашық есік күні жиі ұйымдастырылуда. Қалада ауру көрсеткішінің деңгейін төмендеді деуге бола ма?

– Шымкент қаласының республикалық статус алып, үшінші мегаполис атануы, қалалық онкологиялық орталыққа жаңа талаптар мен міндеттер жүктеп отыр. Миллион халқы бар шаһарда қатерлі ісікпен 6200 науқас диспансерлік есепке алынып, жылына 5500-ден аса науқас орталықта ем алады. Еліміз бойынша салыстырмалы түрде айтатын болсақ, республикада жылына 36 865 онкологиялық науқас жаңадан тіркелсе, бір күнде 101-нен дерт анықталады. Ал Шымкентте жылына 1294 науқасқа қатерлі ісік диагнозы қойылып, бір күнде шамамен 4 науқас анықталады. Біздің қаламыз республикада осы екі көрсеткіш бойынша ең төменгі орында болғанымен, аурумен күрес жұмыстары толастаған емес.

Ал онкологиялық ауруларға арнайы және жоғары технологиялы мамандандырылған ем көрсететін орталықтың 210 төсек-орындық ауруханасы және 150 келушіге арналған емханасы бар. Жуырда пайдалануға берілген ғимаратта екі жаңа радиология және паллиативті көмек бөлімшесі ашылды. Тұңғыш Президент Н.Назарбаев кезекті Жолдауында «Онкологиялық аурулармен күресу үшін кешенді жоспар қабылдап, ғылыми онкологиялық орталық құру қажет.

Халықаралық озық тәжірибе негізінде ауруды ерте диагностикалаудың және қатерлі ісікті емдеудің жоғары тиімділігі қамтамасыз етілуі тиіс» деп нақты тапсырма берген болатын. Дертпен күресуде 2018-2022 жылдарға арналған Кешенді жоспарлардың Жол картасы жасалып, қазіргі жұмыстар сол бағытпен жүзеге асырылуда.

Онда қатерлі ісікті ерте анықтау, уақытында емдеу, сауықтыру, өлімді азайту, науқастардың бес жыл және одан артық өмір сүру мүмкіндігін арттыруға басымдық берілді. Қазіргі таңда, республикада онкологиялық қызметтің индикаторларының рейтингі түзілді.

Атап айтқанда: онкологиялық аурулардың бірінші, екінші сатысында анықталу пайызы (жоғарылауы тиіс); онкологиялық аурулардың сырт көріністі орналасуында үшінші және төртінші сатысында анықталу пайызы (төмендеуі тиіс); өлім-жітімді төмендету және онкологиялық аурулардың бес жыл және одан артық өмір сүруі жоғарылауы тиіс. 2019 жылдың жеті айлық қорытындысы бойынша барлық индикаторларда оң нәтижеге қол жеткіздік.

– Соңғы кезде «қатерлі ісік – үкім емес» деген сөзді жиі естиміз. Орталықта емдеудің жаңа тәсілдерінің нәтижесі қандай?

– Бүгінде Елбасымыз атап көрсеткендей азаматтардың өз денсаулығы үшін ынтымақтастығы тетігін енгізуді ескере отырып, денсаулық сақтау жүйесін дамыту қолға алынған. Атап айтқанда, бастапқы медициналық санитарлық көмек деңгейінде атқарылып жатқан іс-шаралар, соның ішінде скринингтік және жалпы профилактикалық тексерулер өз жемісін беруде. Жасыратыны жоқ, тек қана онкологиялық ауруларды ерте кезеңде анықтап қоймай, созылмалы ауруларды анықтап, оларды емдеп, сауықтыру қолға алынса, бұдан әлдеқайда жақсы көрсеткіштерге қол жеткізуге болады.

Қазіргі кезеңде орталықта онкологиялық ауруды емдеу үшін жаңа технологиялар енгізіліп, жергілікті онколог-дәрігерлеріміз бауыр, ұйқы безі, қуық, жұтқыншақ қатерлі ісіктеріне күрделі операцияларды өздері жасауда.
Заманауи «ТУР», «Рита» секілді заманауи медициналық аппараттардың көмегімен қуық ісігі, бауыр, өкпенің метастатикалық және алғашқы ісіктерін емдеуде, мүшені сақтап қалудағы күрделі оталар сәтті өтті.

Өткен жылдың есебі бойынша онкологиялық аурулардың көрсеткіші Шымкент қаласында 131,8 - 100 000 халыққа шаққанда ерте кезеңде 1-2 сатысында анықталуы 55,1%, жалпы онкологиялық өлім 59,5 %(100 000 халыққа шаққанда), ал 5 жыл және одан артық өмір сүруі 46,4%-ке жетті. (Қазақстанда 2018 жылы онкологиялық аурулардың аурушаңдығы 195,7-100 000 халыққа шаққанда болса, жалпы онкологиялық өлім 78,3-100 000 халыққа шаққанда болған, ал 5 жыл және одан артық өмір сүруі – 51,0 %) Демек, қазір анықталған екі науқастың біреуі 5 жыл және одан артық өмір сүруі, ерте кезеңде анықталуы пайызының өсуі, онкологиялық науқастардың 80-100 пайыз айығып кетуіне кепілдік беріледі.

Осы тұста тек тұрғындар қатерлі ісік ауруларын анықтауда скринингтік тексерілуге бей-жай қарамаса дейміз. Себебі, ауруды алғашқы сатысында анықтау – адамның денсаулығымен қатар, еліміздің экономикасы үшін маңызды.

– Соңғы сөзіңізді нақтылап түсіндірсеңіз?

– Бұл жерде қатерлі ісіктің 1-2 сатысында анықталса, мамандар науқастың 80-100 % айығып кетуіне кепілдік бере алады, ал мемлекет бір науқасқа 350 мыңнан 5 млн теңге аралығында қаражат жұмсайды. Егер науқаста дерт 3-4 сатысында анықталса, ем ұзақ мерзімге созылады және бір науқасқа 25 млн теңгеден астам қаражат жұмсайды.

– Скринингтік тексерілудің қатерлі ісік аурулары үшін маңыздылығы қандай?

– Алдымен қаламыздағы қатерлі ісік ауруларының ішінде жиі кездесетін түрлеріне тоқталсам. Бірінші орында – сүт безі қатерлігі ісігі тұр, онымен 380 науқас ауырады, ары қарай асқазан (310), тері (255), өкпе (244), тоқ-тік ішектері (193), бауыр (191), жатыр мойны (173) науқас тіркелген.

Ал скринингтік тексерілудің нәтижесінде қаншама науқастың өмірін сақтап қалуға немесе ұзартуға мүмкіндік бар. Мәселен, 2018 жылы сүт безі қатерлі ісігіне тексеруге 34 020 әйел жоспарланса, 12 айда оның барлығы қамтылып, 16500 науқастан қатерлі ісік алды және қатерлі емес ісіктер анықталып, 11 897 науқас (72,1 пайызы) сауықтырылған, 85 әйелден сүт безінің қатерлі ісігі анықталған.

Сол секілді, жатыр мойны қатерлі ісігіне тексерілгендердің 8-нен ісік анықталған. Тоқ-тік ішек қатерлі ісігіне тексеруге 35140 тұрғын жоспарланып, 350 науқаста қатерлі ісік алды және қатерлі емес ісіктер анықталып, 238 науқас (68 пайызы) сауықтырылған, 6 аурудан қатерлі ісік анықталған. Скринингтік тексеру барысын жүйелі және сапалы өткізетін арнайы комиссия апта сайын мониторинг жасап отырады. Осы іс-шаралардың нәтижесінде, жоғарыда аталған жетістіктерге қол жеткіздік.

– Қалада онкологиялық қызметті жақсарту үшін қандай мәселерді шешу керек?

– Қазіргі күні өзекті болып тұрғаны – ғимараттың тарлығы. Мекеме ыңғайластырылған (бұрынғы санаторий) ғимаратта отырғандықтан, көптеген медициналық құрылғыларды пайдалануға мүмкіндік жоқ. Сондықтан, жаңа халықаралық стандартқа сай диспансер керек. Бастапқы медициналық санитарлық көмек деңгейіндегі іс-шараларды жандандыру бәрінен де маңызды мәселе.

Себебі, скринингтік және жалпы профилактикалық тексерулерден жақсы нәтиже шығып жатқанын уақыт көрсетуде. Тағы бір айта кетерлігі – тек қана онкологиялық ауруларды ерте кезеңде анықтап қоймай, созылмалы ауруларды анықтап, оларды емдеп, сауықтыру қажет. Күнделікті науқастармен қарым-қатынаста олардың созылмалы аурулармен ауырып, емдемеуінің соңы қатерлі ісік ауруларына алып келетін көріп жүрміз.

Ғалым-онколог, академик Қ.А Абисатов «Онкологиялық аурулардың 95 пайызы қатерлі ісік алды аурулардың салдарынан» деп атап көрсеткен.

– Әлемде жылына 9 миллионнан астам адам қатерлі ісіктің құрбанына айналады. Аурудың алдын алудың қарапайым ережесі бар ма?

– Жоғарыда аурумен күрестің кешенді жоспары түзілгенін атап өттім. Оның негізгі мақсаты – тұрғындардың денсаулығына деген жауапкершілігін арттыру. Әр адам саламатты өмір салтын ұстанып, дұрыс тамақтануға көшпей, мәселе шешілмейді. Ресейдің Канцерегенез институтының директоры Д.Г. Зеридзе «Онкологиялық аурулардың үштен бірі ас ішу мәзіріне байланысты» деген. Сондықтан халқымыздың әлеуметтік жағдайын көтере отыра, сапалы аз мәзірі, таза ауыз су, таза қоршаған ортаны қалыптастырмаса болмайды.

Бүгінде күнделікті ішіп-жеп жүрген жеміс-жидектердегі – нитраттар, азық-түлік құрамындағы концерегендік заттарға немқұрайлы қарағанымызбен, нағыз қатерлі ісік қауіптілігін тудыратын солар. Жалпы, ағзадағы «сүзгіш» қызметін атқаратын бауыр мен бүйрек жақсы жұмыс істесе, обырдың ауылы алыс десек те болады. Сол себепті, осы екі мүшенің күтіп, дер кезінде ем-домын жасап тұруға кеңес беремін.

– Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі онкологиялық қызметті жақсартуға қандай өзгерістер әкеледі?

– Тұрғындардың денсаулығына жауапкершілікті арттыру арқылы дәрігерлермен жақсы қарым-қатынас орнайды. Медициналық көмек алуда қолжетімділік артып, денсаулық пакеті арқылы Қазақстанның кез келген медициналық ұйымында ем алуға мүмкіндік бар. Жалпы, МӘМС жүйесі емдеу мекемелерінің материалдық базасы мен қызмет көрсету сапасын жақсартуға ықпалын тигізеді.

Оның шарапаты тиіп жатыр. Мәселен, орталыққа қаржы бөлінудің нәтижесінде онкологиялық ауру анықталғанға дейінгі МРТ, КТ аппаратында зерттеу жүргізуге бөлінетін квота мөлшері көбеюде. Бұрын келушілер мұны ақылы түрде жүзеге асырса, қазір бізбен келісімшартқа отырған «Альфа мед», «Сұңқар» медициналық орталықтарында тегін тексеріледі.

– Әңгімеңізге рақмет!