Шымкент келбеті

Қаланы қақ жарып өтетін «Қошқар ата» өзенінің бүгінгі кейпіне көңіл сүйсінеді. Бұлақтың бастауы көрікті орынға айналған: абаттанып, ажарлану үстінде. Қала тұрғындары қадіріне жете білсе дейсің. Бұлақ басында шомылып жанына шипа тапқандар жетерлік. Көңіл жарастырған қос ғашықтардың басы тоқайласатын мекен де осы жер. Бұдан бөлек, нағыз чемпиондардың жаттығатын орнына айналғанына да көзіміз жетіп отыр.

Балуандар жаттығып жүр...

«Қошқар ата» қанша ғасырлар бойы тоқтаусыз қала тұрғындары үшін тазалықтың бастауы болған өзен.
Елімізде қаланы ортасынан кесіп өтетін өзендер санаулы-ақ. Соның бірі – «Қошқар ата».
Өзеннің шипалық қасиетін айтпағанда, шаһардың микроклиматтық жағдайын реттеуге де мол әсері бар бұл судың. Білетіндердің айтуынша, бұлақ суы Сайрам ауданындағы Сусіңген көлінен келеді.
Жаз маусымы шығысымен тұрғындар демалыс орнын іздеп сабылады. Осы күні бұл маңда сейіл құрып жүрген жастар көп. Қазіргі бұлақтың тыныс-тіршілігімен танысу үшін аяңдап едік, бір топ спортшылардың дене әлеуеттерін шынықтырып жатқанының үстінен түстік. Жас балуандар бір сағат өзенді айнала жүгіріп, бір сағат темір жақтауды жағалай жаттықты. Жас шәкірттерді бұл орынға елге белгілі бапкер Жангелді Жұмабаевтың өзі ертіп келіпті. Еркін күрестен жиырма жылдан астам облыстың аға бапкері болған маманның өзі. Бас-аяғы 15 спортшы. Бәрі де Шымкент қалалық №1 спорт мектебінің шәкірттері екен. 2000-2001 жылы туған еркін күрес балуандары Түсіпхан Сайхановты еске алуға арналған халықаралық турнирге дайындалып жатыр. 5 мамырда басталатын дода Азия балалары сайысына іріктеу ретінде өтеді.
– Қаламыз үшінші мегаполис болып жатыр. Жастар көп келетін орынды ретке келтіріп қойған облыс, қала басшыларына рахмет айтамын. Осы демалыс саябағының игілігін біз де көріп жатырмыз. Судың жағасында жүгірудің пайдасы көп. Спортшының тыныс алуы жақсарады. Бұл жер тек қыдырып жүру ғана емес, нағыз спортпен шұғылданатын орын, – дейді білікті бапкер ризалық танытып.
Осы шәкірттердің келешекте Жасұлан Мұхтарбекұлы, Ермек Байдуашев сынды өрендердің ізін жалғайтынына сенім бар. Қазақстанға еңбек сіңірген жаттықтырушы балаларды былтыр көктемнен бері осында жаттықтырып жүр. Оларды аптаның үш күнінде осы жерден көресіз.

Шомылып, сырқаттан айықты

«Қошқар ата» суының қасиетін сезініп жүргендердің бірі – «Қазақстан-Шымкент» радиосының аға редакторы Уәлихан Қожақ. Қаламгер 1998 жылдан бері қысы-жазы шомылуды әдетке айналдырыпты. Оның өз себебі де бар. Құяң ауруына шалдығып, дәрігер іздеп шапқыласа керек. Екі аяғы қақсап, тік тұрып жүрудің өзі қиындаған. Олардан еш нәтиже шықпасын түсінген Уәкең осында шомылуды ұйғарған. Кіші ұлы Нұрсұлтан екеуі әліге дейін бастауға күмп беріп, бойын сергітіп алады. Қазір кеселден құлан-таза айыққан.

Сүйек, буын ауруларына, ас қорыту мүшелеріне бірден-бір ем екенін көпшілік біле алмай жүргенін айтады.
– Қазір тек жексенбі күні түсемін. Өткен жылы күзде асқазаныма ота жасатқан едім, дәрігерлер алты айға шомылуға тыйым салды. Алты ай өтті, қазір қайта бастадым. Бұл судың қасиеті өте тамаша. Шаршағанды басады. Жас жұбайлар да жиі жағалайды. Қазір тұмауратсам да шомыламын. Төрт жасар немерем бар. Күн жылынса оны да ерте келемін, – дейді өзі.
Салауаттылықты дәріптеген Уәкең суға таңертең ерте сағат жеті жарым мен сегіздің арасында түседі. Неғұрлым ерте барса, соғұрлым жақсы. Судың энергетикалық қуаттылығы таңертең сақталады екен.
– Қалалықтарға, ел азаматтарына айтарым, бұл орынды аялай білуіміз керек. Тазалық сақталынса туризмнің нағыз ордасы болардай-ақ орын. Кейде тазалыққа немқұрайлы қарайтындар кезігеді. Қарапайым шомылу ережесін білмейтіндер де бар. Дегенмен, бұрынғыдай емес, тәртіп түзелген. Алда жаз келе жатыр. Жарнама-насихат жұмыстары тұрақты жүргізілуі керек, – дейді қаламгер ұсынысын айтып.

«Жарық қойып берсе екен»

Өзен бойында тал-теректердің жайқалып тұрғаны қандай жарасымды. Бұл мақсатта жұмыстар қолға алынуда. «Шымкент мемлекеттік дендрологиялық саябағы» МКҚК–ның «Қошқар ата» учаскесінің басшысы Мұхтар Аиымбетовтың айтуынша, өткен жылғы күз бен биылғы көктемде 1711 ағаш отырғызылыпты. Оның ішінде – 126 дана қылқанжапырақты тал, 130 емен, 100 терек, 100 үйеңкі, 75 аққайың ағашы.
Учаске басшысының айтар уәжі де бар екен. Жарық шамдарының жартысы жанбайтынына қынжылыс білдірді. Кабельді су астымен жібергендіктен, жаңбыр жауғанда жарық өшіп қалады екен.

Жалынды жастардың бастамасы

Осыдан екі апта бұрын «Қошқар ата» өзенінің бастауында қала тазалығын сақтау және мәдениетті қорғау мақсатында «Өзен қорғаушылар» азаматтық іс-шарасы өтті. Шымкенттік жастар қаламыздың абаттануына өз еріктерімен үлес қосты. Игі істі Шымкент қаласының әкімдігі, «Тұран» талантты жастар одағы және ОҚО «Жас отан» жастар қанаты, ҚМДБ-ның ОҚО бойынша өкілдігі жастар бөлімі бірлесе ұйымдастырған. 

Бастама аясында 500 шымкенттік тұрғын 500 түп жеміс ағашын отырғызып, 50-ге жуық бұлақ бастарын ашуға атсалысты.
Өзеннің тазалығын сақтауға дағдыландыру, өзен бойын туристік бағытқа айналдыруға үлес қосуды дәріптейтін іс-шара – өте құптарлық. Одан әрі жалғасын тапса дейміз.
«Бастама келешекте «Қошқар ата» өзенін сақтау және көркейтуге бағытталған арнайы қор құру арқылы жалғасады», – дейді «Тұран» талантты жастар одағының төрағасы Дамир Жүнісов.
Қор Шымкент қаласының тұрғындарының ерікті жарналарынан жиналған қаражатпен жұмысын жүргізбек. Мұны облыс әкімі Бейбіт Атамқұлов та қолдап, жеке қаржысынан қорға 100 мың теңге көлемінде жарна беріпті. Қуантады-ақ.

Тың әдiспен тазартылады

Өзен суын тазарту – өзекті мәселенің бірегейі екені мәлім. Шымкенттік ғалымдар бұлақ суын тазалаудың жаңа әдісін ұсынып отыр. Кәдімгі балдырлар арқылы әртүрлі химиялық заттардан, қоқыстардан арылуға болады. Яғни, өзен бойының белгілі бөліктерінде темір металлдан немесе кез келген материалдан қорған жасалынып, ішіне балдырлар өсіріледі. Яғни, су осы сүзгі арқылы тазарады. 

М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың «Экология және биотехнология» ҒЗИ-ның директоры Ақмарал Исаева осылай дейді. Мұны ғалымдар польшалық әріптестерімен бірлесе жасаған. Облыс және қала басшылығы бұл мәселеден хабардар. Егер алда қаражат бөлінсе, жаңа жоба іске аспақ.

Сайыстар ордасына айналады

Қолда барды бағалайық. Салғырттық, селқостықпен тіршілік нәріне қол сұғу кешірілмес айып. Өзен жағасында үй жануарларын шомылдырып, кілем жуатындардың ойланар кезі келді. Дегенмен, мұндай қырсыз әрекеттер азаю үстінде. Әйткенмен жарық шамын сындыру, ағаштарды бүлдіру әрекеттері тыйылмай тұр.
Биылғы Наурыз мейрамында «Қошқар ата сейілі» жарысы өткенін көпшілік біледі. 100 жылдан кейін ескі дәстүр жаңғырып, көктем мерекесі бұлақ басында басталғанын құптағандар көп болды.
Асық ату, қазақ күресі, қошқар көтеру сияқты қызықты жарыстар қала тұрғындарының көңілдерін бір серпілтіп тастағаны рас. Бұл мерекені тойлау жыл сайынғы дәстүрге айналмақ. Сонымен бірге, жаңадан ашылған жаттығу алаңшалары да жастардың сүйікті орынына айналған. Воллейбол, баскетбол ойынының қызығына елітетіндер де көп-ақ.
Қала тіршілігіне нәр беріп тұрған өзен көріктене, көркейе берер. Әсте-әсте. Қалалықтардың сүйікті демалыс орны ғана емес, келешекте сайыстар ордасына айналарын бағамдап отырмыз. Спортшылардың, жалпы қала тұрғындарының арқырап ағып жатқан бұлақ бойында жүгіру, жаттығу жиындары да көбеймек.

Шымкенттегі «Тұрлан экспедициясы» шағынауданында ерекше этномузей бар. Ерекше дейтініміз, бұл музейдің әр кірпішін Кендебай Қарабдаловтың өзі қалаған. Сыртқы көрінісі қазақтың қоржын тамы секілді салынып, жауын-шашыннан мүжілгендей әсер қалдырады. Ескі заманның естеліктерінен сыр шертіп тұрғандай. Біз барғанда Кендебай аға інісінің ұлы Жанболатпен саз балшықтан түрлі құмыралар мен бұйымдар жасап жатыр екен.

– Мен 1976 жылдары Шымкент педагогикалық институының көркемсурет кафедрасында білім алдым. Еуропаның, бүкіл әлемнің мәдениетін оқытты. Өкініштісі сол, қазақ мәдениеті туралы айтылмайтын, жабық тақырып болатын. Бізді мәдениеті жоқ, көшпенді, жабайы халық деп санайтындары намысыма тиетін, – деп бастады әңгімесін Кендебай аға. – Сосын мен осы мәселені көтеріп, өнертанушы оқытушыларға жиі сұрақ қоятынмын. Ал олар болса, «КСРО-ның білім бағдарламасында жоқ, сондықтан біз айта алмаймыз» деген жауаптарынан танбайтын. «Отырарда туып, оның тарихын жеткізе алмасам, мен кіммін? Тамыры үзілген ағашпын» дедім де, Отырардың көркем графика, құмыра жасау өнерінің технологиясын анықтау үшін ізденіп, ғылыми жұмыс жазамын деп шештім. Ескі қаланың орнын қазып жатқан археологтармен сөйлестім. Кемел Ақышев, Карл Байпақовпен ақылдасып, біраз еңбектер жаздым, суретін салдым
Кендебай Қарабдалов оқу бітіріп, қолына диплом алған соң өзгелер секілді Шымкентте қалмай, көне Отырарды зерттеуге кіріседі. Құмыра жасаушыларды іздестіреді. 1982 жылы археологтар Отырардың оңтүстік-шығыс жақ бетінен құмырашылардың ауылын табады. Жапониядан ғалымдар келеді. Кендебай аға да араларында жүріп, жартысы қираған ұстахананың орны мен аспаптарын ақ қағаз бетіне түсіреді. Үйіне келіп табылған аспаптарға қарап, саз балшықтан, ағаштан, сүйектен қолдан аспап жасайды. Құмыра күйдіретін ошақ салады. Ол ошаққа сегіз сағат от жағып, қыс бойы жағатын отынды бір күнде тауысып тастаған күндері де болыпты. Сонымен он жыл дегенде қателіктерінен сабақ ала жүріп, құмыра жасауды шебер меңгереді. Ұл-қызын осы өнерге баулиды.
1996 жылы Шымкентке көшіп келіп, жеті жыл өткеннен соң, ашық аспан астында қазақ құмырашысының музейі бой көтереді. 2004 жылдан бастап, музейге келген қонақтарға саздан құмыра жасауды үйретіп, қазақ өнерін насихаттап жүр. Бұл этномузей туралы «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша «Республика мәртебесi» атты деректi фильм түсiрiлген. Ол хабар бүкiл әлемге үш тiлде таратылған. Сол себепті болар, ғаламтор арқылы этномузей жайлы деректерге қанығып, АҚШ, Франция, Жапония, Болгария т.б. әлемнің әр елінен іздеп келетіндер бар.

Аманатқа қиянат жасамаған

Мұражайдың ішін асықпай аралап, көп сырға қанық болған соң, жерасты музейінің ішін көруге құмарттық. Ауланың ортасында орын тепкен күмбездің есігінен еніп, баспалдақтармен жер астына аяңдадық. Жерасты музейінің тереңдігі 7 метр, ал ені 4,5 метр екен.
– 2006 жылы жер астында орналасқан ғимараттарды түсімде көрдім. Одан кейін қолыма күрек алып, қазуға кірістім. Тоғыз айда қазып біттім. Алладан «бір құмырсқаның илеуін бұздыра көрмеші» деп тілегем. Таңғаларлығы сол, бөтен нәрсе шықпады. Ата-бабамыздың саздан бұйымдар, музыкалық аспаптар жасау дәстүрін жалғастыруды өзіме аманат ретінде қабылдасам, оны адамдарды өздерінің ар алдындағы тазалығын сақтауға, кісілік қасиеттерінен айырылмауға тәрбие беру орны деп санадым. Жерасты музейін бір көріп шығу арқылы Жаратушы мен Жер-ананың киелілігіне бас иеріңіз сөзсіз, – дейді Кендебай аға.
Музейдің іші төрт бөлмеден тұрады екен. Алғашқы бас сұққанымыз «қыш кітаптар» бөлмесі. Бұл бөлмеде салынған пештің қабырғасы 2000-3000 градуста еріген. Яғни, жер астында салынған осындай пештер домна пешінің қызметін атқара алады. Пештен шыққан жалын мұржа арқылы келесі бөлменің еденін жылытады. Бөлме ішіндегі ауа температурасы +35 градустан аспайтынға ұқсайды. Ал от жағылмаса да қыстың аязды күндері қалыпты 2 градус жылылықты ұстап тұрады екен. Мұнда бұл бөлмеден бөлек, «Рухани тазару немесе махаббат жазығы», яки Алланың адамдарға шексіз сүйіспеншілігін сезіну бөлмесі, ағартушылық бөлме деген бөліктері бар.

Әлемге танылған он ойықты сазсырнай

Кендебай ағаны 1986 жылы он ойықты етіп жасаған сазсырнайы бүкіл әлемге танытты. Қалай дейсіз ғой? Этнограф Асантай Әлiмовтың Отырартөбеден тауып алған, үрмелi музыкалық аспапқа жататын екi тесiктi сазсырнайын көріп, Кендебай ағай Х ғасырға жататын музыкалық аспапты жетiлдiрудi ойлайды. Халықтық музыка аспаптарын зерттеушi Болат Сарыбаевтың жасаған алты ойықты сазсырнайымен таныс болып, оны он ойықты етіп жасауға бел буады. Оған «Отырар уiлдегi» деген ат береді. Қазақтың біртуар перзенттерi Өзбекәлi Жәнiбеков пен Нұрғиса Тiлендиев тұсауын кескен сазсырнай 1988 жылы Мәскеуде өткен бiрiншi дүниежүзiлiк халықаралық фольклор фестивалінде бас жүлденi жеңiп алды. Бұл фестивальге 155 елден 255 ұлт пен ұлыс қатысқан болатын. Сондай-ақ, сол жылы әлемдiк көрмеде «Отырар уілдегі» ЮНЕСКО-ның бас жүлдесiне ие болады.
– Сол фестиваль мен көрмеде көрермендерге сазсырнайда қазақ әуендерiн орындап бердiм. Өзге ұлттың саздарын салдым. Мәскеуге арнайы құралдарымды ала барған болатынмын. Көне музыкалық аспаптың қалай жасалатынын көзбе-көз жасап көрсеттiм. Үніне елтіп, осы аспапты тартуға құмартқандар көп болды. Кейін он ойықты сазсырнайдың үлкейтiлген үлгiсi Шымкенттiң орталық көшелерiнде орнатылды, – дейді өткен күнді сағынышпен еске алған Кендебай аға.
Бұдан бөлек арнайы музыкалық білім алмаса да, қобыз, домбыра, шаңқобыз, баян сынды он бес түрлі аспапта еркін ойнап, ол аспаптарды ағаштан жонып, өзі жасай береді.

«Әке көрген оқ жонар»

Кендебай аға «қолөнерге ептiлiгiм нағашы атам Халық Сержановтан дарыған» деп топшылайды. Ол темiрден, ағаштан, мал мүйiзiнен түйiн түйген танымал ұста болған екен.
Бұл күнде Кендебай ағаның өнерін ұл-қызы жалғастыруда. Үлкен ұлы Ерболат Астанадағы Бейбітшілік және келісім сарайында осы өнерді дәріптесе, ал Шынболат Шымкенттегі физика-математика бағытындағы Назарбаев зияткерлік мектебінде қазақтың дәстүрлі өнерінен дәріс береді. Қызы Гүлназ басқа мамандықты игеріп шықса да, құмыра жасаудың шебері. Атадан мирас болып қалған төл өнерімізді келер ұрпаққа жеткізу басты парызымыз деп біледі олар.
– Мәскеудiң, Санкт-Петербург пен Алматының iрi кiтапханаларында, музейлерінде көз майымды тауысып, талай құжат ақтардым. Бірақ саздан бұйым жасау өнерi қазақтың төл кәсiбi деген деректi кездестірмедім. Бұл әдейi қолдан ұйымдастырған қиянат деп білдім де, көне Отырар, Сауран қалаларының қирандысынан табылған үлгiлер бойынша қазақтың ата кәсібі болғанын дәлелдеп шықтым. 2005 жылы әдiлет органына тiркетiп, авторлық куәлiк алдым қолыма, – дейді құмыра жасау шебері.
Өз қаражатына этномузей ашып, ұлттық өнерді жандандыруға үлес қосып жүрген Кендебай аға бұл күнде «Экспо-2017» көрмесіне қызу дайындыққа кіріскен. Өзгелер секілді айқайлап, дабыраламай-ақ талай істі атқарып жүрген сан қырлы шеберге амандық, сәттілік тілейміз.

Жуырда қала әкімі Ғабидолла Әбдірахымов төрт аудан басшыларының наурыз айында атқарған жұмыстары туралы есебін тыңдаған еді. Соның ішінде Еңбекші ауданы әкімінің есебінде көше бойындағы заңсыз автотұрақтармен жұмыс жүргізіліп жатқаны, атқарылып жатқан жұмыстар сараланды. Әрине, бұл мәселе өзге аудандарда да өзекті болып тұрғаны жасырын емес. Осы ретте шаһар басшысы аудан әкімдері мен жауапты мамандарға заңсыз автотұрақтар мен ретсіз сауда нүктелерін жою бойынша арнайы іс-шаралар жоспарын бекітіп, жұмыс жүргізуді тапсырған болатын.

Тұрақтан пайда тапқандар

Осы мәселені зерттемек болып, қаланың бірқатар аумағын аралап шықтық. Айтса айтқандай-ақ, шымкенттіктер үшін автокөлік тұрағы қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып тұр. Қарға адым қадам бассаңыз, жол жиегін бойлай орналасқан ақылы автотұрақтарға немесе тек сауда нысандары мен мейрамхана клиенттеріне ғана арналған орынға кез боласыз.
Бүгінде қалада көлік саны артып отыр. Соңғы деректерге сүйенсек, Шымкентте 200 мыңнан астам көлік тіркеліпті. Темір тұлпарлардың көбеюі автотұрақ мәселесін де көкейтесті ете түскендей. Мұндайда тегін пайдалануға арналған жол жиектері ақылы тұраққа айналып шыға келді. Базарға бара қалсаңыз да көлік қою орындарында қыж-қыж қайнаған сауда. Алатаяқ ұстап, арнайы кеудеше кигендерге 100-150 теңгеңізді берсеңіз болғаны. Сұрай қалсаңыз, бір реттік талоны да дайын. Автотұрақтардың бұл әрекетінің қаншалықты заңды екенін анықтауға тырыстық. Мәселен, Төлеби көшесіндегі құрылыс материалдарын сататын дүкендердің алды ақылы автотұраққа айналғалы біраз уақыт болған. Қаз-қатар тізілген дүкендер алдында көлігіңізді қойғаныңыз үшін ақша төлеуге міндеттісіз. Оған қоса, сауда орындары орналасқан көшенің бойында «ақылы автотұрақ» деген жазуы бар бірнеше тақтайшалар орнатылған. Осы жердің «қызметкерлері» көлігін қойған барлық жүргізушілерден ақысын алған соң, кедергісіз кіріп-шығуына көмектеседі. Барлығы дерлік арнайы кеудеше киіп, ала таяқ пен ысқырықты серік еткендер өз жұмыстарын атқарып тұр. Мұнда келушілер олардың сұрағанын беруде. Бірақ кейбірі ақы бермейтінін айтады. Солардың бірі – жеке кәсіпкер Нұрғиса Ержігітов.
– Мен не үшін көлігімді қойғаным үшін ақша төлеуім керек? Оған қоса, олар «қызыл сызықтың» үстіндегі учаскеден пайда тауып жатыр. Мен базарға барғанымда да төлемеймін. Өйткені, жолдың бойы базар меншігі емес. Олардың бұл әрекеті заңсыз, – дейді жеке кәсіпкер.

Көлiктi кедергiсiз қоюға болады

Мұнан соң, Түркістан көшесіне бет алдық. Онда да осы көрініс. Мысалы, «Дуэт» дүкені жанында жол жиегі де ақылы тұраққа айналған. Ол жерде де «Тұрақ тек «Дуэт» сауда үйінің клиенттері үшін» деп жазылған тақтайша ілінген. Мұнда Сламбек Тұрданов 

есімді «стоянщик» өз қызметін мінсіз атқарып жүр. Оның айтуынша, дүкен иесі айына 30 мың теңге төлейді екен.
– Нақты мынанша бер деп ақша сұрамаймын. Бергенін аламын. Кейбірі 100 теңге, енді бірі 50, тіпті 20-30 теңге беріп кететіндер бар. Осы аумақты сыпырып, таза ұстаймын. Құжаттарды көрсете алмаймын, өйткені, ол дүкен иесінде, – дейді С. Тұрданов.
Қаланың біраз аумағын аралағанымызда, жоғарыдағыдай көріністерге куә болдық. Кафе мен дүкен иелері көпшілік пайдаланатын жер учаскесін жеке меншігіндей көретінін байқадық. Тіпті, кейбірі кіреберістеріне темір сым тартып, оны ешкім аша алмасын деді ме екен, құлыптап тастаған. Осындай көрініс Тәуке хан даңғылы, «Кең-баба» саябағына қарама-қарсы орналасқан кафеде орын алған. Сондай-ақ, Әл-Фараби аудандық соты мен облыстық клиникалық ауруханасына бара қалсаңыз да, көлігіңізді қоюға ақы төлейсіз. Өйтпеске амалыңыз жоқ, өйткені, мұнда да «ала таяқ ұстағандардың» бір емес, бірнешеуін көресіз. Бірақ бізге олар ешқандай ақша алмайтындарын, осында «тәртіпті реттеп» жүргендерін айтып ақталды.
Клиенттерді көптеп тарту үшін автотұрақ мәселесін бір жолға қойып, жағдай жасау қажеттігін шымкенттік кәсіпкерлер түсіне бастады. Әсіресе, ірі ойын-сауық сауда орындарының тұрақтары келушілер үшін тегін және ыңғайлы. Мәселен, «Әл-Фараби», «Баян сұлу», «Метро», «Магнум» секілді басқа да сауда орындарындағы паркингтерде көлігіңізді тегін қоюға болады.

Ақылы автотҰраҚтардың әрекетi заңға қайшы

Жылдан-жылға темір тұлпар тізгіндегендер саны артқандықтан, осындай сәтті ұтымды пайдаланып жүргендер де жоқ емес. Осы орайда, қалалық жер қатынастары бөлімі басшысының орынбасары Нариман Қасымбеков жол бойында ақылы автотұрақ ұйымдастырудың заңсыз екенін айтады.
– Олардың әрекеттері заңға қайшы. ҚР-ның Жер кодексінің 109 бабына сәйкес, ақылы тұрақты ұйымдастыру тек Астана мен Алматы қалаларында ғана рұқсат етілген. Кәсіпкерлерге автотұрақ ұйымдастыру үшін берілген жер учаскелерін ақылы тұраққа айналдыру заңсыз әрекетке жатады. Егер, қала тұрғындары осындай жағдайға тап болып жатса, онда талон талап етіп, құзырлы мекемелерге шағымданса болады. Ақысыз автотұрақты мақсатсыз пайдаланғаны үшін жуырда ғана құрылған облыстық жер инспекциясына, Мемлекеттік кіріс басқармасына және қалалық жер қатынастары бөліміне шағымданғаны жөн. Жер учаскесін пайдаланғаны үшін кәсіпкерлер жалға алу құнын төлейді. Олар дүкенге немесе кафеге келушілерге ыңғайлы жағдай жасауға міндетті. Ал ол үшін ақша сұрауға құқылы емес. Менің айтарым, мұндай жағдайда болған жайды суретке түсіріп, қала әкімдігінің
8 777 885 85 13 нөмірлі WhatsApp жүйесіне жазуға мүмкіндік бар. Ақылы автотұрақтар жол бойында емес, арнайы белгіленген, ешкімге кедергі келтірмейтін аумақта жұмыс істей алады, – дейді Н. Қасымбеков.

Шымкент қалалық жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің сектор меңгерушісі Наурыз Сүгірәлиевтің айтуынша, тіпті базар маңындағы тұрақтардың да ақылы болуы заңсыз. Өйткені, базар иесі онда келушілер үшін базар аумағының 30 пайызын автотұрақ үшін бейімдеуі қажет. Базар демекші, ондағы автотұрақтарда кәдімгі «жүйе» қалыптасқан. Көлігіңізді қоясыз да, телефон нөміріңізді қалдырасыз. Сіздің алдыңыздағы көлік шығатын болса, ұялы телефоныңызға қоңырау шалып, шақырып алады. Осы олқылықты да жүйеге келтіретін кез келгендей.
Бұдан бөлек, кейбір мейрамханалардың алдында «форма киген арнайы қызметкерлер» емес, қару асынған күзетшілер тұраққа оңайлықпен жолатпайды. Қаланы аралай берсеңіз, осы секілді көріністерге куә боласыз.

Шешiмi табылатынына сенiм бар

Айта кетерлігі, өткен жылы Алматы қаласында 77 арнайы алаңда ақылы автотұрақ ашылды. Жеңіл көліктер үшін мұндай тұрақтың құны сағатына 100 теңге болып бекітілген. Көлікке арналған үлкен ақылы тұрақтарда арнайы инспекторлар жұмыс атқарады. Олар жылжымалы паркоматтар арқылы ақыны қолма-қол жинайды. Ал жүргізушіге чек беріледі. Төлемнен бас тартқандарды сол маңда орналасқан арнайы бейнебақылау камералары тіркейді. Көлік тұрағы үшін ақы төлемейтіндерге 5 пен 10 айлық есептік көрсеткіш көлемінде айыппұл салынады. Алматыда көше бойындағы автотұрақ мәселесі көп жылдан бері даулы мәселе болып келді. Көлік иелерінен қаржы жинайтын алаяқтық әрекеттердің жиілеуі салдарынан, жанжалдасқан топтар қарулы қақтығысқа дейін барыпты.
Шымкентте 2011 жылы 76 автотұрақ ашылған. Онда көлік тегін қойылады. Алайда ол жерде тиыннан теңге жасап, табысын еселеп жатқандар да бар. Бұл ретте қаладағы сауда және ойын-сауық орындарының келушілеріне жағдай жасамақ болып, «тек клиенттер үшін» деп жазылған тақтайшалардың да заңсыз екенін тұрғындар білуі тиіс.
Қала әкімі сала жетекшілеріне заңсыз автотұрақтар мен ретсіз сауда нүктелерін жою бойынша жұмыс істеуді тапсырғанын және тұрақтардың ақылы болуы заңсыз екенін ескерсек, алдағы уақытта бұл мәселенің шешімі табылатын уақыт жақындаған сыңайлы.

Қала көркіне көрік қосқан Шымкенттегі субұрқақтар 20 сәуірден бастап іске қосылды. Коммуналдық қызметшілер алдағы күндері ауа райының ыстық болатынын алға тартып, 23 субұрқақты іске қосуды жоспарлапты.

Айта кету керек, қаламыздағы фонтандардың екеуі әуенді. Олар музыка ырғағымен тербеліп, қала тұрғындары мен қонақтарын ерекше әсерге бөлейді. 2015 жылы облыстық әкімшілік-іскерлік орталығында қосылған субұрқақтар да тұрғындарды қуантып жатыр. Биыл фонтандарды күтіп баптауға бюджеттен 123 млн теңге бөлініп отыр.
Еске сала кетсек, субұрқақтардың жұмысына «Шымкент жасыл қала» ЖШС-і жауапты. Мамандар әрбір фонтанға және 31 ұңғыманың тазалығына қарайды.
Сондай-ақ, құрылыс нысандарының жұмысы біткен соң, жаңа субұрқақтар салыну жоспарлануда.

Қала аумағы кеңейіп, Ордабасы, Сайрам, Төлеби аудандарынан бірқатар елді мекендердің қосылғанына байланысты Шымкентте тарихи-мәдени мұра ескерткіштерінің қатары көбейді.

Енді Сайрам ауылының солтүстік-батыс шетінде, Ақсу жолының оң жағасында орын тепкен, ХҮІІ-ХХ ғасырға жататын Ибраһим ата мен ХІІІ-ХІV ғасырлардағы сәулет өнері ескерткіші – Қарашаш ана кесенелері қала аумағына қарайды. Бұл тізімде бұдан бөлек ХІХ ғасырға жататын Абдель-Азиз баб, Қожа Талих (ХІХ ғасыр), Мірәлі баб (ХІХ ғасыр) кесенелері мен ҮІІІ-ХҮІІ ғасырға жататын Сайрам қалашығы да бар.

Тарихи-мәдени мұраны қорғау, қалпына келтіру және пайдалану жөніндегі орталықтың бөлім меңгерушісі Жандос Құрбанның айтуынша, қазіргі таңда Шымкент қаласы бойынша тарихи-мәдени мұра ескерткіштерінің саны нақтылану, зерделену үстінде.

– Әзірге 6 сәулеттік ескерткіш пен жергілікті маңызы бар 2 ескерткіш қала аумағына өтті. Бұдан басқа 7 ескерткіш алдын ала есепке алу тізіміне алынды. Шымкент қаласының аумағындағы мемлекеттік тізімге енгізілген сәулеттік ескерткіштерге біздің орталық тарапынан олардың сақталуын қамтамасыз ету, өзгеріске ұшырамауын бақылау, айналасының таза болуын қадағалау жұмыстары жоспарлы түрде жүргізіліп отырады, – дейді Жандос Керімұлы.

Осылайша ХІІ-ХVІ ғасыр мұрасы Сүзік ата кесенесі, Қазы Байза (ХҮІІІ-ХХ ғ.ғ), Ақ ата баба (Х-ХІ ғ.ғ), Мариям ана (ХІV ғ.), Махмуд хан шейх-баба (Х-ХІ ғ.ғ.), Бабай Тағай ата (Х-ХІ ғ.ғ.) кесенелері мен 1904 жылы бой көтерген туберкулезге қарсы аурухана ғимараты алдын ала есепке алу тізімінде тұр. Мәртебесі анықталса, Шымкент қаласының тарихи-мәдени мұраларының қатарын толықтырмақ.

Шымкент қаласындағы Төлеби көшесінде орналасқан №15 тұрғын үй сейсмонығайтудан өтіп, тұрғындардың пайдалануына берілді. Бұл жұмыстар «Қазақстан Республикасының сейсмоқауіпті өңірлерінде орналасқан тұрғын үйлердің сейсмотұрақтылығын қолдауға бағытталған іс-шаралар» бюджеттік бағдарламасы аясында жүзеге асырылды. Апатты үйді қалыпқа келтіру үшін 112 млн 594 мың теңге бөлінген.

Үшқабатты үй қабырғасының қаланғанына биыл 59 жыл болыпты. Осыған дейін ешбір жөндеу көрмей, апатты үй саналып келді. Алайда, өткен жылдың қазан айынан басталған сейсмикалық нығайту жұмыстары биыл ақпан айының соңында аяқталып, үй тұрғындары жөндеуден өткен баспаналарына қайта көшіп келді. Осы жатақханада Мәдина Сейітбекованың тұрғанына бес жыл болыпты. Оның айтуынша, ғимарат жөндеуден өткенге дейін өте лас, қабырғалары қақырап тұрған.

– Бұл үйдің бірінші қабатында коммерциялық нысандар орналасқан. Ал қалған екі қабатында 40 отбасы тұрады. Бұрын үйдің жағдайы өте нашар болатын. Оған қоса, орталықтандырылған жылу жүйесі жоқ еді. Әр қабатта бір ғана әжетханадан болса, жуынатын бөлме тіпті болмаған. Мердігерлер әр бөлменің қабырғаларын сылап, есік-терезелерін ауыстырып берді. Үйге кіреберіс есігімізді де орнатып берді. Бірақ үшінші қабаттағы су құбыры жарылып, екінші қабатқа өтті. Кей жерлерде қабырғалар аздап жарылып тұр, – дейді М.Сейітбекова.
Құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізген «Нүрі-Л Төлеби» ЖШС-і директорының орынбасары Нағашыбек Анарбеков алдағы уақытта құрылыс барысында кеткен бірқатар кемшіліктерді ретке келтіреміз деп отыр.

– Біз сылау жұмыстарын қыста жүргіздік. Күн жылыған соң, жасайық деген ұсынысымызға тұрғындар қарсы болды. Олар жөндеу жұмыстарының ертерек аяқталып, өз баспаналарына көшіп келуді қалады. Ал құбырлардан аққан суға келер болсақ, жатақхана тұрғындары өз бөлмелеріне су тартпақ болған. Осының салдарынан құбырлардан су кетіп, біраз әбігерге түстік, – дейді директордың орынбасары.
Сейсмонығайту жұмыстары кезінде жатақхана тұрғындары өзге жерге көшірілген. Бұл ретте мердігер мекеме әр отбасыға пәтер жалдап тұру үшін тиісті қаражат бөлген. Қазір тұрғындардың бөлмелерінің іші, дәліздері жөнделіп, ауласы ретке келтірілді. Үйдің сырты да сыланып, боялған. Құбырлары, кәріз жүйелері мен электр сымдары жаңартылған.

Биыл Шымкентте 231 көпқабатты үй ауласы жарықтандырылады

Қала түнгі келбетімен көрікті. Орталық көшелерде, демалыс орындарының шамдары жарқырап тұрса, қандай! Бүгінде Шымкент қаласының түнгі шырайын арттыру, қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында бірқатар жұмыстар қолға алынуда. Биыл қаланың 231 ауласын жарықтандыру жұмыстары жүргізіледі.

Мәселелер кезең-кезеңімен шешіле бермек. Кешкі серуенге шыға қалсаңыз Орталық көшелердің, саябақтардың сүттей жарқырап тұрғанын көресіз. 2018 жылға дейін Шымкенттегі барлық көпқабатты үйлердің аулалары толықтай жарықтандырылуы керек. Тиісті сала мамандары осылай дейді. 

Қалада барлығы 1000-нан аса көпқабатты тұрғын үй ауласы болса, бүгінде оның 334-і көріктендірілген. Шымкент қалалық тұрғын үй коммуналдық шаруашылық бөлімінің бас маманы Ерубай Құралбаев жалпы жарықтандыру жұмыстары екі бағытта жүретінін айтады.

– Негізінен, орталық көшелер мен көпқабатты тұрғын үй аулаларын ретке келтіру басты назарда. Бүгінге дейін 138 көшенің шамын жағу жұмыстары аяқталды. 2016 жылға жобалық-сметалық құжаттарымыз дайын. Биыл 28 көшені жарықтандыру, қосымша 3 көшені қайта құру көзделіп отыр. Бағдарламаға сәйкес, бәрі де соңғы үлгідегі бағаналарға ауыстырылады. Ш. Уәлиханов, Елшібек батыр, Сайрам және Т. Рысқұлов көшесін, Жібек жолы көшесін А. Байтұрсынов көшесіне дейін түнгі шамдарын реттеу жұмыстары қолға алынады. Көшелер мен 231 ауланы жарықтандыру жұмыстары біздің тарапымыздан және төрт аудан әкімінің келісімімен іске асады, – дейді бас маман.

Қалаға жаңадан қосылған елдімекендерді, сондай-ақ, Жұлдыз, Сайрам, Қайнарбұлақ тұрғын алабының орталық көшелерін абаттандыру жоспарланып отыр. Жалпы, 40 көшенің тізімі белгіленіпті. Бұл келешекте іске асатын шаруа.

Бүгінде қаладағы 5 саябақ пен 30 гүлзардың жарығы қосылса, оларды күтіп ұстау да назарда.
Байқасаңыз, қазіргі уақытта Д. Қонаев, Бәйдібек би даңғылының бойы түнде шуақ шашып тұр. Үшінші мегаполистің түнгі келбеті осындай болуы керек емес пе?! Бұл жарқыраған диодты шамдар. Мұндай энергияны аз қажет ететін, бірақ жарық беру әлеуеті үлкен диодты шамдар кең қолданысқа ие. Яғни, қаладағы ескі жарық көздерімен салыстырғанда 5 есе жарық көп береді.

Облыс әкімінің тапсырмасына сәйкес, келешекте Орталық көшелердің жарық көздерін осындай шамға ауыстырылуы тиіс.
Мұның бәрі де қаланың шырайын арттырып, тұрғындардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін. Әйткенмен, кейбіреулер мемлекет мүлкін бүлдіріп, шығын келтіріп отырғанын да айтпасқа болмай тұр.

Былтыр Бадам өзені жағалауындағы 1000-нан аса шамдардың бірқатары бүлінген оқиғалар талай рет айтылып, жазылды. «Ұры алыстан келмейді» десек, мұның бәрін де жасайтын сол жергілікті тұрғындар.

Бұл жағдайларды ішкі істер органдары біраз ретке келтірген. Дегенмен, әлі де болса бүлінген жағдайлар бар екен. Бүгінде 21 шағынаудандағы Қошқар ата өзені бойының реңі кіріп, көрікті орынға айналған. Орындықтары ауыстырылып, қоқыс жәшіктері қойылған. Былтыр жарық шамдары орнатылғалы бұл маңда тұрғындар жиі серуендейтін болған. Жиі жағалайтын да жастар. Жанында өзен суы арқырап ағып жатса, түнгі самалдың лебі есіп тұрған жерде кім қыдырғанды хош көрмейді дейсіз?!

20 жылдан бері осы ауданда тұратын Ержан Төлебаев тек бір жағдайға қынжылады. «Өзім де серуендеуге келіп тұрамын. Жарық қойғалы адам көп өтетін болды. Қараңғыдан қорқады ғой көбісі. Жастардың келетіні құптарлық, бірақ кейбірінің пісте шағып, ластап кететініні ұят жағдай», – дейді шағынаудан тұрғыны.

Шырайлы қала көшелерінің шамдары жарқырап тұр. Алда көркіне көрік қосып, абаттана түсетінініне сенім мол.
Қала әкімінің тапсырмасына сәйкес, 2018 жылға дейін бүкіл қаладағы көпқабатты үй аулаларын толықтай жарықтандырудың жоспары бекітіліп, қаржыландыруға ұсынылып отыр.

Мұндайда қала тұрғындарының ұқыптылыққа деген мәдениеті өзгеріп, қаламызға құрметпен қарау ғана қалмақ.

Қала әкімінің тапсырмасына сәйкес, атауы талапқа сай жазылмаған қызмет көрсету орталықтарында кең көлемді түсіндірме шаралары жүргізілуде. Осы орайда, Әл-Фараби ауданы әкімдігінің қызметкерлері ауданға қарасты бірқатар нысанда рейдтік шара ұйымдастырды. Шараға қалалық сәулет және қала құрылысы, мәдениет бөлімінің мамандары мен құқық қорғау қызметкерлері, жергілікті БАҚ өкілдері қатысты.

Арнайы құрылған жұмыс тобы ең алдымен, қаланың кіре беріс қақпасы саналатын «Шымкент» теміржол вокзалында болып, ондағы қызмет көрсету орындарының иелеріне тиісті ескертулер жасады. Мәселен, вокзал ғимаратының маңдайшасында жазылған «Шымкент» сөзінің «Ш» әріпі түсіп қалған. Бұл жөнінде вокзал басшылығына ескерту берілді.
– Шараның мақсаты – қаладағы сауда орындары мен қызмет көрсету орталықтары атауларының дұрыс жазылуын бақылау. Кәсіпкерлерді тіл заңдылығын сақтауға шақыру. Маңдайша жазулары тілдік нормаға сай келмейтін дүкен, сән салондары, кафе, мейрамханалар басшыларына мерзімдік хат беріп, ескерту жасалуда. Мәселен, «Шымкент» теміржол вокзалындағы жарнама тақтайшаларының көпшілік атауы тек қана ағылшын және орыс тілінде ілінген. Бұл еліміздің Тіл туралы заңына қайшы. Мамандар осы ретте кәсіп иелеріне тіл заңдылықтарын түсіндіріп, 15 күн ішінде айтылған ескертуден нәтиже шығаруын талап етті, – деді аудан әкімдігінің мәдени-ағарту бөлімінің жетекшісі Жәнібек Оспанов.
Мұндай түсіндірме шаралары алдағы уақытта тұрақты түрде жалғасын табатын болады.

Шымкент қаласы аумағында қандай да бір жол ережесін бұзсаңыз, енді полиция қызметкерлерімен мәселені өзара «келісіп шешуге» мүмкіндік жоқ. Себебі, шымкенттік жол-көлік полицейлеріне бұдан былай арнайы камерасы бар бейнежетонда жүру міндеттеледі.

Жол-көлік полицейлерін кезекшілік кезінде сандық бейнетіркегіштермен қамтамасыз ету қажеттігі Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың 5 институттық реформаны жүзеге асырудағы «100 нақты қадам» – Ұлт Жоспарында айтылған болатын. Яғни, сіздің жол-көлік полицейімен өрбіген әңгімеңіз бен әрбір әрекетіңіз оның өңіріндегі бейнежетонға жазылады. Камерасы бар бейнежетон тәртіп сақшыларына кезекшілікке шыққанда беріледі. Шешіп алса, тәртіптік жазаға тартылады. Ел аумағында аталмыш жобаны алғашқылардың бірі болып қолға алған Шымкент қаласында мұндай бейнежетондармен учаскелік инспекторлар да қамтамасыз етілетін болады.
– Бейнежетон полицейлердің сыбайлас жемқорлыққа жол бермеуіне әрі қызметін таза, әділ атқаруына, полиция қызметкерлерінің имиджін көтеруге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жол-көлік полициясын келісімге келуге мәжбүрлейтін, пара ұсынғысы келетін жүргізушілерге де сабақ болады әрі оларды тәрбиелейді. Мұндай әрекетке саналы түрде барып отырмыз, – дейді Шымкент қалалық жергілікті полиция қызметінің басшысы Данияр Мейірхан.
Жергілікті полиция қызметкерлері бұл ретте сыйымдылығы 32 гигабайтты құрайтын жетонның бейнежазуы мен дауысы жоғары деңгейде екенін айтады. Кезекшіліктен соң бейнежетондар бөлімге тапсырылады. Ал ондағы жазба ОҚО ІІД-нің оперативтік басқару орталығының базасына жазылып алынып, бірнеше айға сақтауға қойылады. Айта кетейік, Шымкент қаласында орта есеппен күн сайын жол-көлік ережесін бұзған 150 көлік жүргізушісіне хаттама толтырылады.