Жошы Ұлысы XIII ғасырдың басында Шыңғыс ханның ұлы жаулап алу жорықтарынан кейін құрылған. Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы Алтайдан Шығыс Еуропаға дейін созылып жатқан Моңғол империясының батыс жерлерін өз қолына алды. Ол қайтыс болғаннан кейін аумақ оның ұлдары арасында бөлініп, Алтын Орда және осы аумақта басқа да саяси құрылымдар пайда болды.
Жошы Ұлысы Шығыс пен Батысты байланыстыратын сауда жолдарын басқаратын стратегиялық маңызды орынға ие болды, сонымен қатар Еуразияның саяси және экономикалық өмірінің маңызды факторына айналды. Жошы Ұлысының негізінде пайда болған Алтын Орда өз дәуіріндегі ең қуатты мемлекеттердің біріне айналып, Ресейге, Орта Азияға, Кавказға айтарлықтай ықпал етті.
Бүгінде тарихшылар мен зерттеушілер Жошы Ұлысын дүниежүзілік тарихтағы маңызды құбылыс ретінде зерттеп жүр, бұл осы дәуірдің маңыздылығын және оның қазіргі әлемге әсерін қайта қарауға мүмкіндік береді.
2024 жылы Ресей өз аумағында тұратын көптеген халықтардың тарихи мұрасының маңызды бөлігі саналатын Жошы Ұлысының 800 жылдығын кеңінен атап өтуді жоспарлап отыр. Бұл шара мәдени-ғылыми іс-шаралар, конференциялар, көрмелер және басқа да мерекелік шараларды қамтып, жоғары деңгейде аталып өтілуде.
Мерекенің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі тарихшылар, археологтар және басқа да мамандар Жошы Ұлысының Еуразиядағы мемлекеттіліктің қалыптасуындағы рөлін талқылайтын ғылыми конференциялар мен форумдар өткізіліп, Ұлыстың Алтын Орданың дамуына ықпалы мен қазіргі мемлекеттермен байланысына маңызды көңіл бөлінді.
Ресейде Жошы Ұлысының 800 жылдығын тойлау тарихи жады мен мәдени әртүрліліктің маңыздылығын көрсетеді. Жошы Ұлысы Алтын Орда сияқты мемлекеттердің бастаушысы болып, өлкенің саяси-мәдени картасының қалыптасуына зор ықпал етті. Оның мұрасы бүгінде Ресей халықтарының жалпы тарихының маңызды бөлігі ретінде қарастырылады.
Алтын Орда Шығыс Еуропадан Орталық Азияға дейінгі аумақтарды қамтыған өз заманындағы ең ірі және ең қуатты державалардың бірі болды. Оның билеушілері көптеген халықтардың дамуына әсер етуге мүмкіндік беретін кең аумақтарды басқарды. Орда өз басқаруына әртүрлі этникалық және діни топтарды біріктіру арқылы орталықтандырылған билікті орнатты. Оның билігінің әсері, әсіресе, князьдіктер хандарға тәуелді және Ордаға салық төлейтін Русьте қатты сезілді. Бұл кезең Ресей мемлекеттілігіне, әсіресе әкімшілік басқару мен билік жүйесіне қатысты із қалдырды.
Алтын Орда көптеген аумақтар мен халықтарды біріктіріп, Шығыс пен Батыс өркениеттерінің дамуына әсер етіп, әлемдік тарихта маңызды із қалдырды. Ресей тарихындағы монғол-татар кезеңін зерттеуге алғашқы орыс тарихшыларының бірі Василий Никитич Татищевте үлес қосты. Ол өз шығармаларында моңғолдарды варварлар ретінде көрсетті, олардың жаулап алуы орыс жерлерінің жойылуына әкелді деген тұжырымды қалыптастырды. Дегенмен, оның шығармалары Карамзинмен салыстырғанда сыни және прагматикалық көзқараспен ерекшеленеді.
Татищев моңғол-татар жаулауының себептерін және оның Ресей үшін зардаптарын түсінуге тырысты. Ол күрделі суретті көрсету үшін дереккөздер мен жылнамаларды зерттеді. Карамзинге қарағанда драматизацияға бейім емес, талдауға көбірек бейім. Алайда, оның моңғол қамытына берген бағасы да салмақты болғанымен теріс тұжырым болды.
«Ресей мемлекетінің тарихы» атақты еңбегінің авторы Николай Михайлович Карамзин орыс тарихын, оның ішінде моңғол қамыты кезеңін қабылдауға айтарлықтай әсер етті. Алайда оның түсіндірмелері әрқашан дәл және объективті бола бермеді, бұл моңғол-татар шапқыншылығы тарихының кейбір аспектілерінің бұрмалануына әкелді.
Карамзин моңғолдардың Ресейді жаулап алуын озбырлық пен құлдырау дәуірі ретінде көрсетіп, бұл кезеңді «татар-моңғол қамыты» деп атады. Бұл сипаттама орыс тарихнамасындағы моңғолдар мен татарлар туралы теріс түсінікті бекітті. Ол орыс князьдіктері мен моңғол билеушілерінің өзара әрекеті мен өзара ықпалының күрделі процестерін елемей, қирау мен езгіге баса назар аударды.
Карамзин өз заманының дәстүрін ұстана отырып, Ресей мен Алтын Орда арасында болған мәдени және экономикалық байланыстарға тиісті мән бермеді. Оның Ресейдің қасіретіне баса назар аударуы екі халық арасындағы өзара алмасудың оң жақтарын, мысалы, моңғолдың әкімшілік жүйесінің Ресей мемлекеттілігінің дамуына ықпалын жасырды.
Карамзин өз тарихын орыстың ұлттық санасының қалыптасу дәуірінде жазып, орыс халқының сыртқы қауіп-қатерлерге қарсы ерлігі мен төзімділігін әдейі атап көрсетсе керек. Бұл моңғол-татар кезеңінің тарихы саяси және мәдени өзара әрекеттесу ерекшеліктерін ескермей, азап пен күрес призмасы арқылы қарастырыла бастауына әкелді.
Қазіргі Орыс тарихнамасындағы «моңғол-татар қамыты» ұғымы XIX және XX ғасырдың басында үстемдік еткен дәстүрлі көзқараспен салыстырғанда өзгерді. Ертеде моңғол-татар қамыты ең алдымен теріс тұрғыдан қаралып, жойылу мен езгі кезеңі ретінде Карамзин, Татищев сынды тарихшылардың еңбектерінде көрініс тапты. Дегенмен, қазіргі заманғы зерттеулер бұл кезеңді неғұрлым жан-жақты және теңгерімді бағалауды ұсынады.
Дәстүрлі көзқарас моңғол жаулап алуының тек келеңсіз жақтарын ғана атап, қалалардың қирауы, халықтың езгі мен азап шегуіне назар аударды. Бұл көзқарасты ұлттық идеология және орыс халқының сыртқы басқыншыларға қарсы күрестегі қаһармандығы мен табандылығын атап көрсетуге деген ұмтылыс айқындады. Қазіргі тарихшылар Ресей мен Алтын Орда арасындағы мәдени және экономикалық алмасудың күрделі процестерін есепке алмаған бұл тәсілдің біржақтылығын көрсетеді.
Қазіргі зерттеулер Ресейдегі әкімшілік-құқықтық жүйенің қалыптасуында моңғол ықпалының маңызды рөл атқарғанын көрсетеді. Моңғолдың басқару жүйесінің ықпалын салық жүйесінің дамуы мен әскерді ұйымдастырудан байқауға болады. Оның үстіне моңғолдар саяси тұрақтылықты сақтап, сауда-саттықты дамытып, олардың бақылауындағы аймақтардың экономикалық өсуіне де ықпал етті.
Осыдан 800 жыл бұрын құрылған Жошы Ұлысы дүниежүзілік тарихтың барысына әсер еткен маңызды мемлекеттік құрылым болды. Оның мұрасы әлі күнге дейін Еуразиядағы саяси және мәдени процестерге әсер етеді. Оның құрылғанына 800 жыл толуын атап өту Жошы Ұлысның дүниежүзілік тарихқа қосқан үлесін бағалап қана қоймай, оның қалдырған бай мәдени және саяси мұрасына да назар аударуға мүмкіндік береді.
Серік Мамраймов,
тарих ғылымдарының кандидаты,
Өзбекәлі Жәнібеков
атындағы Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университетінің доценті
