Шымкент келбеті

Оқу жылының басында облысымыздағы білім ордаларының басшылары ашық әкімдік жобасы аясында тағайындала бастады. Сол кезде жұрттың көкейінде «бұл жоба жең ұшынан жалғасқан жемқорлықты түбірімен жоюға жол аша ма?!» деген сауал қалып қойып еді. Осы уақытқа дейін конкурстық комиссия жұмысының негізінде 12 мектеп пен 8 балабақша басшылары тағайындалып үлгерді.

КӨП АСҚАНҒА – БІР ТОСҚАН

Алайда, оқу орындарының басшыларын конкурспен тағайындау, сондай-ақ педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру процедураларын жүргізу кезінде, балабақшаларда орындарды үйлестіру кезінде жемқорлық деген жегіқұрт араласуда. ҚР Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл Агенттігінің ОҚО бойынша департаменті басшысының орынбасары Айбек Шілманов 2016 жылы агенттікке 317 арыз келіп түскенін, оның 63-і, яғни, 25 %-ы білім саласы бойынша жазылғанын айтады. Күніне жоқ дегенде, 2-3 білім саласына қатысты арыз-шағым түседі екен. Арызданушылардың басым көпшілігі мемлекеттік сатып алу, Еңбек Кодексін бұзу, т.б. теріс қылықтары бойынша шағымданған. 11 адам (4 мектеп, 4 колледж директорлары мен 3 аудандық білім бөлімінің басшылары) – қылмыстық, 5 адам – тәртіптік жауапкершілікке тартылған. Атап айтар болсақ, Мақтарал ауданындағы Пушкин атындағы орта мектептің, Ордабасы ауданындағы Тәуке хан атындағы орта мектептің, Түркістандағы Мұса атындағы орта мектептің, Леңгір қаласындағы жалпыға арналған орта мектеп директорларының сыбайлас жемқорлыққа жол бергені анықталып, ісі соттан өтіп, бас бостандығынан айырылған. 

Ә.Қастеев атындағы өнер және дизайн колледжі мен Шымкент политехникалық колледжінің директорлары да жемқорлыққа жол беру фактісімен ұсталған болатын. Бұл туралы облыстық білім басқармасы басшысының міндетін атқарушы Ержан Бұрханов айтып берді. Екі директордың да ісі бойынша сот шешімі шығып, жұмысынан босатылған. Шымкент политехникалық колледжінің директорына 90 млн, Ә.Қастеев атындағы өнер және дизайн колледжінің директорына 12 млн теңге айыппұл салынып, «өмір бойы білім саласында қызмет атқаруға болмайды» деген ұйғарым жасалған. 

Айбек Ақбергенұлы сыбайлас жемқорлыққа қатысты соңғы кезде орын алған жағдайларды кеңінен әңгімеледі. 

ОҚО бойынша 11 адам (4 мектеп, 4 колледж директорлары мен 3 аудандық білім бөлімінің басшылары) – қылмыстық, 5 адам – тәртіптік жауапкершілікке тартылған.

– Әр азаматтың теріс қылығы қоғамға кері әсер ететінін түсінетін уақыт жетті. «Сыбайлас жемқорлыққа байланысты 100 жиналыс өткіздік, 1000 мәлімдеме жасадық» деген жарнамалар түк те нәтиже беріп жатқан жоқ. Өйткені, біздің сана-сезіміміз солай қалыптасып кеткен. Әйтпесе, Президенттің пәрменімен қаншама мемлекеттік бағдарлама қабылданып жатыр. Сеніп тапсырған адамның өзі ақша жымқырады немесе тамыр-таныстыққа жол береді. Мемлекеттік орган қызметкерлері мұндай жағымсыз әдеттен аулақ болуы керек, - деді Айбек Ақбергенұлы. 

Оның айтуынша, Білім басқармасында оқу ордаларының басшыларын іріктейтін бір емес, үш конкурстық комиссия құрылған. Оның қайсысы заңды, қайсысы заңсыз?! Біліктілік талаптарына сай келмейтін адамдардың директор болып тағайындалуы бұл жүйеге зерделеу, талдау керектігін қажет етеді. Бұл – бүгінде Білім басқармасындағы ең үлкен проблемалардың бірі. Одан кейін оқу ордаларында әр түрлі жағдайларда ақша жинау, оқытушыларға сыйлық жасау фактілері де күн тәртібіндегі көкейтесті мәселе.

АДАМИ ФАКТОР АРАЛАСПАСА...

ОҚО білім басқармасы басшысының міндетін атқарушы Ержан Бұрханов агенттік басшысының сөзін құптай отырып, дәйекті пікірін ортаға салды. 

– Негізі, мұғалімдердің өздері сыйлық жинамайды. Біз айта-айта олардың үрейлері ұшқан. Сыйлықты ата-аналардың өздері ұйымдастырады. Білім министрі Е.Сағадиевтің көзқарасы «ата-аналар мектепке көмектесуі керек» дегенге саяды. Мектеп директоры ата-аналардан түскен қаржының жаратылуы туралы арнайы кеңестің алдында жылына 2 рет есеп береді. Ағымдағы жөндеуден бастап ұсақ-түйек жұмыстарына дейін көмектескісі келген ата-аналардың қаржысы мақсатты түрде жұмсалмақ. Бұл туралы арнайы бұйрық та қабылданды, - деді Ержан Мырзаханұлы. 

Ал қалалық білім бөлімінің басшысы Жанат Тәжиева агенттік басшысының өткір сынын оң қабылдап, бұл бағытта кешенді шаралардың жүргізіліп жатқанын хабардар етті. «Білім саласының қызметкері ретінде мұғалімдерге сағат бөліп беру, балабақшаға орналастыру кезінде адами факторлардың орын алатынын мойындаймын» деген қаланың Бас мұғалімі мәселені шешу үшін 4 бағыт бойынша жұмыс атқарылып жатқанына тоқталды. 

– Шымкент қаласы әкімдігі мен білім бөлімі бірігіп ашық әкімдік құрды. Ол комиссияның құрамында 14 адам бар. Осы 14 адамның жеке әңгімелесуінен кейін 12 мектеп пен 8 балабақша басшысы тағайындалды. 

Енді ата-ана үйде отырып-ақ, ашық әкімдік арқылы баласын балабақшаға орналастыра алады. «Электронды балабақша» жүйесі маусым айынан бастап іске қосылмақ. Бұрын балабақша кезегін 3 жыл күтсе, ендігі 3-ақ аптаның ішінде бөбекжайға орналастыра алады, - дейді Жанат Арысбекқызы. 

Оның айтуынша, білім бөліміне пара беру фактілері бойынша арыздар түскен. Енді ата-аналар балабақшаға balabaqsha.shymkent.edu.kz арқылы, ал мектепке mektep. shymkent.edu.kz электронды жүйесі арқылы ешқандай адами факторсыз тіркей алады. Бұл жүйелердің мақсаты – білім мекемелерін (білім сапасын, материалдық базасы және т.б. мәліметтерді сайттан көру) таңдау мүмкіндігі; ашықтық, әділдік қағидаларын сақтау; халыққа қолжетімділік мүмкіндігін ұсыну, көптеген қажетсіз комиссиялар мен қағазбастылықтың алдын алу.

СЫЙЛЫҚ СЕРГЕЛДЕҢГЕ ТҮСІРМЕСІН

Енді мұғалімдер t-hunter.kz сайты арқылы ашық іріктелмек. Жұмыс іздеп жүрген мұғалімдерге білім бөлімі тарапынан бос орындар shymkent.gov.kz ресми сайтына жарияланады. Әрбір үміткер осы сайт арқылы тиісті кестені толтырып, онлайн тест тапсырады. Тесттен өткен үміткер мекеме басшысы, білім бөлімінің өкілі, мектеп жанынан құрылған қамқоршылық, ата-аналар кеңесі, қоғамдық ұйымның өкілі және БАҚ өкілдерінен құрылған комиссия отырысының әңгімелесу кезеңінен қала әкімдігі жанынан құрылған «Халықтық кеңседе» әр мүшесі электронды түрде дауыс беру арқылы өтеді. 

Комиссия мүшелерінің электронды түрде берген әрбір дауысы веб сайтта көрінеді. Директор ең көп дауыс жинаған үміткерді қорытынды ұсыныстар негізінде жұмысқа қабылдауы тиіс. 

Бүгінгі күнге дейін электронды жүйе бойынша 96 конкурс өткізіліп, 81 қызметкер жұмысқа орналасқан. 

Мұғалімдердің біліктілік категориясын көтеру, мемлекеттік аттестация, есеп тапсыру да электрондық жүйеге өтуде. Осылайша сыбайлас жемқорлыққа жол бермеу әрекеттері жасалынып жатыр. 

– 2017 жылы Білім бөліміне 56 млрд теңге бөлінген. Балаларға білім беру мен құжат мәселелерінен өзге, біздің бөлімге мектеп асханасының жұмысын үйлестіру де кіріктірілген. Алайда, біздің мамандығымыз аспаз болмағандықтан, қателесуіміз әбден мүмкін. Сөйтіп, сыбайлас жемқорлық фактілері орын алып жатады. Осы мәселені Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі шешіп берсе, - дейді Жанат Тәжиева.

P.S. Бұдан былай мемлекеттік қызметте істейтін қай-қайсымызға да жұмыс барысында сыйлық беруге не алуға болмайды. Себебі, Заңға қайшы. Заң талаптарына сәйкес, егер сыйлық алғанымыз анықталса, онда ол сыйлық Мемлекеттік кірістер басқармасына өткізіледі де, қайта өзімізге сатылады. Сатып алғымыз келмесе, аукционға қойылады. Бұрын пара берген адам ғана сотталса, қазір берген де, алған да, арада жүрген де сотталады. Сондықтан бір-бірімізге қиянат жасамайық!

Көңілді тапқырлар клубының жанашыры Есен Елеукен «Аты да, өздері де – ерке балалар. Атасының емес, әжесінің емес, әкесінің балалары болуға тиіс» деп еркелететін бір топ бар. Ол жас КТК командасы – «Байдың балаларын» жастарға таныстырып жатудың өзі артық болар.

Әр жаңару маусымында сайдың тасындай іріктеліп алынған Азамат, Жандос, Бағдәулет, Нұрым, Наурыз, Ұлан атты жігіттерден құралған ойыншылар шоғыры ойын көрігін қыздырумен келеді. 

Олардың әр ойыны динамикаға толы. Әдемі ән, саз ырғағындағы түрлі қозғалыс, жарасымды әзіл. Әзіл демекші, «Бай балаларының» кей әзілдері жастар арасында «хитке» айналып үлгерген. Мысалы үшін: 

«Біле білсеңдер,
Бұл Шымкент – жұрт Техас деп білетін жер,
Жібек жолы керуені өтетін жер,
Мәртөбе болған Дала Парламентінде,
үш жүздің биі шатыр тігетін жер.
Таяқ ұстап келгендер
тай жетектеп кететін,
Тайы барлар «тайота»
мінетін жер.
Елбасының қасиетті сөзі бар,
естіп алсын сырттан сынап жүретіндер,
Адамға бұл өмірді бір рет берген,

Ал Шымкент – сол өмірді сүретін жер» (Серік Әбдуәлі) деген өлеңді сахнаға әдемі алып шыққан.
Команда капитаны Нұрым Досболов: «Жеке басым КТК-ға студенттік шағымда қызығушылықпен келген едім. Қазір тұрақты жұмысыма айналды. Университеттегі КТК жетекшісімін», – дейді бұл салаға қадам басқан балаң шағын еске алып.

«Байдың балалары» 2011 жылы құрылған. 2013 жылдан бастап республикалық деңгейде өнер көрсетіп бастаған олар 2015 жылы Премьер-Лиганың вице-чемпионы болды. 2016 жылы Жоғары Лига ойындарында 3-орынға, яғни, қола жүлдені иеленді. Командада мүшелерінің бәрі – ОҚМУ-дың студенттері. Бірі – өнер факультетінде, екіншісі – жеңіл және тамақ өнеркәсібі, тағы біреуі – құрылыс саласында оқиды. 

Ең үлкені – команда капитаны Нұрым. Жасы – 27-де. Ең жасы – Ұлан жақында 20-ға аяқ басады. Ұлан былтыр «Жайдарман» ойындарының үздік ойыншысы атанды. 

2015, 2016 жылдары екі жыл қатарынан Үздік жас КТК командасы болып танылды. 

– Әзілдерімізді 100 пайыз өзіміз шынайы өмірден алып жазамыз. Ешкім көмектеспейді. Соңынан редакторлық алқа қарап, қол қояды. Әр команданың өз ұстаным, стилі болады ғой. Бір топ тек саяси әзілдер арқылы күлдіреді. Келесі топ айтарын әнімен жеткізгісі келеді. Бір командалар биі мен жеңіл әзілдерді ұсынады. Біздің тақырыбымыз – қазақы реализм, – дейді Нұрым.

Қазірде «Жайдарманда» ойнайтын 1 миллиондай жас бар десек, онда оның тұрақты көрермені қалыптасты деп айтуға әбден негіз бар. Қазақша КТК-ның сынға ұшырайтын кездері де болып тұрады. 

Сатирада жүрген қаншама саңлақтар осы ОҚМУ-дың қабырғасының Көңілді тапқырлар клубында ойнап жүріп-ақ үлкен сахнаға қадам басқан. Сондықтан, «Байдың балаларына» артылар жүк ауыр.

Оңтүстіктің адуынды ақындар ортасына бір жас айтыскер баланың келіп қосылғанын айтысқұмар ағайын жақсы біледі. Айтыстың анасы Әселхан Қалыбекованың ең кенже шәкірті, дүлдүл айтыскер Бекарыс Шойбековтей ағасынан тәлім алған Дәурен Ақсақаловтың түрлі жыр бәйгелеріндегі беталысы, қадамдары көз сүйсінтеді, көңіл қуантады. Жиырмадан енді асқан ұзын бойлы, кең иықты, маңдайы жарқыраған, жанары жарқылдаған тұлғалық тұрпаты да кешегі баһадүр сардарларымызды еске салатындай. Қасиетті Отырар жерінен түлеген жастың айтар әңгімесі, көңілге тоқыған түйінді ойлары аз емес екен. 

– «Ақын сахнадағы айтқан сөзіне сай болмаса сөзінің құны көк тиын. Сөз бен іс сай болуы керек. Жастарға тіл, дін туралы айттың ба, сол қасиет өзіңнің бойыңнан да табылуы керек» – дейді айтыстың жанашыры Жүрсін Ерман. Сіздің айтыс сахнасына аяқ басқаныңызға аса көп уақыт бола қоймаса да, жас буынның ішінде ауызға ілігіп жүрсіз. Сахнадағы образыңыз өмірдегі Дәуренмен сәйкес пе?

– Жүрсін ағам айтудай-ақ, айтыпты. Расында, ақынның сахнадағы сөзі мен ісі бір-бірімен сай болуы керек. Сондықтан да, ақын екенмін деп білгішсініп көп нәрсені айта алмайсың. Өз басым өмірдегі образым мен айтыстағы келбетімнің ешқандай айырмашылығы жоқ деп ойлаймын. Әрдайым шынайы қалпымда шығамын. Екіжүзділіктен құдай сақтасын. Айтыста мүмкіндігінше жақсы дүниелер, пайымды, парасатты ойлар айтуға тырысамын.

– Жырқұмар жұртшылық сізді Бекарыс Шойбековтің інісі әрі төл шәкірті деп біледі. Айтысқа бет бұрып, сахнаға шығуыңызға оның ықпалы болды ма? 

– Бекарыс Шойбеков, рас, ағам. Ол кісіні мен де барлық ақындар сияқты өте сыйлаймын. Бекарыстың інісі болу мен үшін бір жағынан мақтаныш әрі мәртебе. Десе де, ағам «Ой, мынау менің жақыным, інім» деп жұрттан ерекшелеп қараған емес. Бұл оның тұлғалық қасиеті деп білемін. Осы қасиеті үшін одан да қатты құрметтеймін. Егер қазақтың басқа баласынан артық санап, туғанына бұра тарта беретін болса, менің де ағам туралы пікірім өзгерер еді. Қазақ айтысындағы осындай тұлғаның бары үшін де қуанамын.
Мен бала кезімде мектепке бармай тұрып-ақ, жазуды үйреніп алғаным есімде. Мектепте қазақ әдебиеті пәнін сүйіп оқыдым. Содан болар, әдебиет пәнінің мұғалімі мені ерекше жақсы көретін еді. Кітапханаға түскен ең жаңа, бүтін кітапты менің қолыма беретін еді. Пән олимпиадаларына да қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен қатысып жүрдім. Осылайша қазақтың бай әдебиетіне деген қызығушылық мені айтысқа алып келді. 2007 жылы Отырарда «Әселхан Қалыбекова «Ақындар мектебін» ашты» деген хабарды ести салысымен, бірден сол жерге бардым. Одан алдын домбыра үйірмесіне барып, бағымды сынаған едім. Алайда, домбыра – маған қол емес екен. Үш рет барып, ақыры шығып кеттім. Ал «Ақындар мектебінде» өзімді жайлы сезіндім. Ол жер маған өлең шығаруды үйретті. Ұстаз дегеннің қасиеті де сол ғой, шәкіртінің бойынан титімдей болса да ұшқынды байқап, ары қарай шамын жағу.
Айтыс сахнасына, басқа да жерлерге «Бекарыстың інісі» деп таныстырып шақырып жатады. Оның өзі – жауапкершілік. Мықты дайындықпен, жақсы сөз саптаумен шықпасаң, «ағасының арқасында шыға салған екен» деген сөзге қаласың. «Әселханның шәкірті», «Бекарыстың інісі» деген сөздер, шыны керек, намысымды қамшылайды. Мен үшін қай-қай айтысқа да немқұрайлы қарауға болмайды.

– Неге «Алтын домбыраға» қатыспайсыз? Өзіңіз секілді жастар қатысты ғой...

– Иә, менімен үзеңгілес қатарластарым қатысты. Олардың «өнері өрге жүзсін» деймін. Бауырларыма әрдайым тілектеспін. Әр ақынның өзінің ішкі пайымы, айтары бар ғой. Спорттың шыңы – Олимпиада болатын болса, айтыстың шыңы – «Алтын домбыра». Ал маған «Алтын домбыраға» қатысуға әлі ерте. Айтысып шығуға мүмкіндігім жетсе де, әзір қатыспас едім. Себебі, әлі біраз еңбегім сіңуі қажет. Содан кейін барып қатысуға мүмкіндік туса, жең түруге болады.

– Оңтүстіктегі айтыскерлер шоғырының ауызбірлігі қандай? Ақындар ортасы қалыптасқан ба?

– Оңтүстіктің ақындарымен мақтанамын. Айтыстың ақ апалары Тәушен, Әселхандар өздерінің соңынан Маржан, Анар, Кәрима апайларымызды ертті. Кейіннен Тәушен апамыздың көзі кетті, Әселхан апамыз ел анасына айналды. Бекарыс, Маржан, Кәрималардың өзі бір толқын болды. Бұл кісілердің артынан Нұрлыбек Мейірманов, Біржан Байтуов, Нұрлан Есенқұлов, Қалижан Білдаш сияқты ағаларымыз шықты. Анау Бекарыс ағамыздан бастап ең соңы Аян Ниязбекке дейін бір-бірімізбен ынтымағымыз күшті. Қуанышымызда да, қайғымызда да табылып жатамыз. Жүздесуге себеп болмай жатса, кейде себепсіз бас қосамыз. Ондай басқосуларда айтысты талқылап, жақсы, келелі әңгімелер айтылады. Үлкендер ақылын, кішілер ойын ортаға салады. Бір-бірімен түсінісіп, сыйласып өмір сүретін орта. Оңтүстіктің айтыскерлері – нағыз ақындардың ортасы деп мақтануға тұрарлық.

– Қалай ойлайсыз, бүгінгі айтыстың дамуы қай деңгейде? Өз функциясын атқарып жүр ме?

– Шындығына келсек, айтыстың қазіргі дамуы өте жоғарғы деңгейде. Көрерменнің де, ақындардың да талғамы өскен. Айтыс өз функциясын толықтай атқарып жүр. Ақындардың жетістікті де, кемшілікті де бүгіп қалған кезі жоқ. Ел арасында «Билікті жамандаса, ол – мықты ақын, мақтаса – сарай ақыны» дейтін қасаң пікірдің жатталып қалғаны жасырын емес. Ендігі көрермен де оның аражігін ажырата алады. Қазақстан – көпұлтты ел. «Көпұлтты» деген сөзге қарсымын негізі. Ешқандай ел бір ұлттан тұрмайды. Бізде этностар көп деп айтсақ болады. Сол үшін халықаралық қақтығыстар тудырмай, елдің тыныштығы үшін ақындардыңбейбітшілік жолында жақсы дүниелерді айтқаны ләзім. Дәл қазір елдің дамуы үшін ең қажет нәрсе – тыныштық. Құдай бетін аулақ қылсын, қайсыбір елде соғыс басталса, отағасы соғысқа кетеді, соңында қалған тұяғы қара жұмысқа жегіледі. Әйелі де жадап-жүдеп, арып-ашып, тіршіліктің мәні қашады. Ал тыныштық болса, диқан егінін егеді, балықшы балығын аулайды. Әркім сүйікті кәсібімен шұғылдана алады. Бірлігі мығым болса, керемет елдің іргетасын қалап шығады. Сондықтан, ақындар елді бірлікке шақырса, несі айып?!

– Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкір Кердеріұлы өткен ғасырдағы зар заман ақындары сары уайымға салынып, қайғы-мұңға беріліп, келешектен үміт сезінбей өтті. Сіз секілді ХХІ ғасырдың жастарына креатив пен заманауи ойлау тән. Жас болсаңыз да, елдің сөзін сөйлеп жүрген жігіттердің бірісіз. Сіздің жас жүрек нені аңсайды? Көкдөнен көңіл нені көксейді? 

– Ең бір алаңдайтын нәрсем, ол – біздің қоғамның қазақилығы. Қазір жүрген ортамнан қазақ іздейтін болдым. Қай ортаға тап болсам да, қазақы мінез, қазақы қасиетке аңсарым ауып тұрады. Қазақша сөйлеп тұрған адамды қазақ деп айта салуға болады. Бірақ, дүниетанымы, көзқарасы өзгеріп кеткен жастарды көргенде, қарның ашады. Қазақ десе намысын жанитын елшіл азаматтар көбейсе екен деймін. Ұлтжанды қазақтарды көрсем, соларға қызмет қылуға, інілікке жарауға тырысып бағамын. Ал өзім барынша қазақы болуға, қай ортада отырсам да, қазаққа жат дүниетанымды жоюға тырысамын. Көңілімнің көксейтіні, қазақ өз-өзін жоғалтпаса екен. Шынтуайтында, біз көп құндылығымыздан айырылып қалған елміз. Қазіргі таңда салт-дәстүрімізді сұраққа айналдырып «Қыз сыны» мен «Жігіт сұлтаны» байқауларында ғана қолданатын болды. Оның өзін алдын ала дайындап береді. «Тұсаукесер», «байғазының» анықтамасын айтудан әрі аспаймыз. Ал біздің қаншама салт-дәстүрлеріміз ескі кітаптар мен қазыналы қарияларымыздың алтын сандық кеудесінде жатыр. Сол қарттармен бірге кетіп қалмаса екен деймін. Себебі, мен ауылда өстім. Шалдың тәрбиесін, ауылдағы қариялардың бірлігін, ауыл жастарының тірлігін, үлкенге деген құрмет, сыйластығын көрдім. Ауылдағы сол бір тамаша қазақы қарапайым аураны қаладан іздеймін. Қалада көбіне сол қазақи қалып жетіспей жатады. Құрмет пен ізеттің жартысында – есеп бар. Сондықтан кейде ауылға кетіп қалғым келеді.

– Неге кетіп қалмасқа?

– Қалада жұмысым бар, мүмкіндіктер мол. «Ауылды жақсы көрем» деп ауылға кетіп қалсам да, болмайтын шығар. Бәлкім, қаладағы әртүрлі ортамды қазақылыққа өзгерте алатын шығармын. Қазақтың қазақылығын сақтау жолында күресіп жүрген аға-әпкелеріміз көп қой.

– Қазір не оқып, не жазып, не көріп жүрсіз?

– Маған драматургиялық, көркем шығармалардан гөрі тарихи шығармаларды оқыған ұнайды. Әсіресе, қазақтың батырлары туралы шығармаларды өте сүйіп оқимын. Тек соларды оқимын десем де, өтірік айтқандығым емес. Қабдеш Жұмаділовтің «Дарабозын» дәл қазір екі сағатыңызды қисаңыз, басынан аяғына дейін мазмұндап беруге бармын. Одан кейін Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділерін» оқып шығуға кеңес беремін. Осы трилогияның «Алмас қылыш» тарихи романының желісінде түсірілген «Алмас қылыш» атты фильм жарыққа шықты. Соңғы көрген кином – осы. Қазір кез келген жастан «Көшпенділерді» оқыдың ба?» десең, оның авторын да білмеуі мүмкін. Тарихи шығармаларқазақтығымызды, қасиетімізді, рухымызды тануға көмегін тигізері сөзсіз. Бабаңмен бірге жылап, бірге күліп аласың. Одан кейін қазақ болмай көр. Сондықтан жастар негізінен тарихи шығармаларды оқыса, ұтары мол.

– Әр өнердің ішкі құпиясы бар. Ақындар арасында өзара келісушілік туралы әнебір жылдары қоғамда көптеген сын пікірлер айтылды. Сіз айтысқа шығардың алдында қалай дайындаласыз? Шаппа-шап айтысқа қалайсыз?

– «Келісу» деген кеше пайда болған нәрсе. «Шоу-айтыс» деген пайда болды да, сол кезде ақындар «кішкене қызықтырып, шоу жасау» мақсатында өзара келісіп алатын болды. Өзімнің суырыпсалмалығым керемет деп те, өте нашар деп те айтпаймын. Дайындықсыз шығуға болмайды. Абыройлы ақынның өзі ізденеді, қарсыласын зерттеп көреді. Елдің жүйелі сөз күтетінін біледі. «Ақын» деп хабарлап, сол кісілердің жарты сағат уақытын алатын болғаннан кейін тыңдарманның көңілінен шығатын тұщымды дүниелер айту керек.

– Қазанғап ақынды еске алуға арналған жыр бәйгесінде Мөлдір Айтбаймен өткен айтысыңыз көрермен көңілінен шықты. Қорытындысында «Мөлдір Шымкентке келетін болған». Алайда...

– Мөлдір екеуміздің айтысымыз көрерменге ұнағандай болды. Бір күн бұрын Мұхтар Ниязов ағамыз «Қызылордаға жет!» деді. Ертесіне түсте айтыс басталып кетті. Мөлдірмен сол күні таныстық. Ол шоу айтыс еді. Айтыста «қыз бен жігіттің айтысы» бар. Сол жолғы айтыс өз миссиясын орындады.

– Қазір айтыс ақындары, жалпы, өнер адамдары қосымша табыс көзі ретінде тойға шығады. Сіз ше?

– Мен той, құдалық басқармаймын. Соны онша ұната да бермеймін. Арасында домбырамен бет ашамын. Табыс табудан бұрын қоғамға тиімді жұмыстармен айналысқанды жөн санаймын. Қазір ОҚМПИ-де жастар ісі мәселесімен айналысамын. Алдыңғы пікірімде жастардың бойынан іздейтін қасиеттер жайында айттым ғой, енді соны іні-қарындастарымның бойында қалыптастыру үшін маған Құдайдың өзі осы істі нәсіп еткен сияқты.

– Дәурен, ақ жарылып, әңгімелескеніңізге рахмет! Сізге биік-биік белестер мен шығармашылық табыс тілейміз. 

Сұхбаттасқан
М. МАМЫРБАЙҚЫЗЫ

Шымкенттің кілемі! Дәл осындай брэндтік атау қалыптастырған еліміздегі ең ірі кілем фабрикасы «Бал Текстиль» деп аталады. Оның орындаушы директоры жас кәсіпкер – Жомарт Керімшеев (суретте). Жас болса да, жауапкершілігі мол жұмысты мойнына алып, оны ойдағыдай атқарып жүрген Жомарттың бұл салаға қызығушылығы ерек. Ол өткен жылы қараша айында Астанада өткен республикалық жастар форумына Оңтүстік Қазақстан облысының атынан қатысып қайтты.

Жас маман текстиль саласын жетік меңгеру үшін шетелде білім алып келген. Кейіпкеріміз елімізде білімін жетілдіріп, жаңа кәсіп меңгеріп, өндіріске жаңалық енгізгісі келетін жастарға барлық мүмкіндіктер бар екенін айтады. 

– Қазіргі таңда фабрикамызда 260 жұмысшы бар. Оның 70 пайызы – 30-ға толмаған жастар. Кәсіпорын өндірісінде құрылғының барлығы – жаңа технология. Сол жаңа ииновацияны өндіріске енгізуде жастардың рөлі өте жоғары деп ойлаймын, – дейді Жомарт. 

«Бал Текстиль» кілемдерінің өтімділігі 2014 жылы Елбасы Н.Назарбаевтың фабрикаға ат басын бұрғанынан кейін бірден артқан. Мемлекет басшысы отандық өнімді қолдауға шақырып еді сол кезде. Ал таяуда жасаған Жолдауында Президент: «Кәсіпкерлікті дамытуға мемлекет-жекеменшік серіктестігі аясын кеңейту зор мүмкіндік береді», – деген болатын. «Мемлекет қолдауымен ОҚО-да кілем және басқа да өндірісті дамыту үшін арнайы экономикалық аймақ құрылды. АЭА аумағында жол, газ, кәріз, су жүйесін жүргізіп берді. Біз ешқандай да салық түрін төлемейміз. 6 гектар жерді 10 жыл тегін пайдалануға берді, жалға беру мерзімі біткеннен кейін кадастрлық құнына сатып алмақпыз», – дейді жас кәсіпкер. Осы орайда төменгі пайызбен «Даму» қорынан несие алған кәсіпорынның кілемдеріне қазірдің өзінде елімізден басқа Ресей, Қырғызстаннан да сұраныстар түсуде. Фабрика жылына 2 миллион 300 мың шаршы метр кілем шығара алады.

Отандық кілемнің мақтаулы шетелдікінен еш айырмасы жоқ. Бельгия мен Германиядан әкелінген қондырғылардың арқасында өнім сапасы халықаралық стандарттарға сәйкес шығарылуда. Бұршақ дәнінен де кішкентай ақшыл капсулалар. Шымкенттік «Бал Текстиль» кілем фабрикасында өңделген табиғи газ осылай көрінеді. Кілем тоқуға қажетті жартылай пропиленді жіптер фабриканың өзінде шығарылады. Бұл оларға өнім бағасын 20% төмендетуге мүмкіндік береді.

«Бал Текстиль» жетекшісі Жомарт Керімшеевтің айтуынша, алғашқы уақытта халық арасында отандық кілемге таңырқай қарағандар да болған. Қазір тапсырыстың көбі қазақи үлгідегі нақыштарда, ою-өрнектерде болып отыр. «Тапсырыс берушілер қандай ою-өрнек қаласа да, оны орындау үшін жергілікті дизайнерлер барын салуда. Әсіресе жас мамандардың қиялы жүйрік», – дейді кәсіпорын басшылары. 

«Бал Текстиль» ЖШС былтыр қаржылық-экономикалық, іскерлік Forbes халықаралық журналының үздіктер рейтінгісіне енген еді. Себебі, кәсіпорын «Қазақстанның үздік тауары» жергілікті байқауының жеңімпазы әрі республикалық «Алтын сапаның» жүлделі екінші орнын иеленген.

Елімізде ІТ саласының беталысы жаман емес. Елбасы биылғы Жолдауында: «Елде 3D-принтинг, онлайн-сауда, мобильді банкинг, цифрлық қызмет көрсету секілді денсаулық сақтау, білім беру ісінде қолданылатын және басқа да перспектикалы салаларды дамыту керек. Сондықтан, Үкімет ІТ саласын дамыту мәселесін ерекше бақылауда ұстауға тиіс», – дегенін баршамыз естідік. Бұл салада жасындай жарқылдаған жастарымыз да баршылық. Солардың бірі – ІТ маманы Ербол Серікбай.

Әр саланың өзіне тән қиындығы мен қызығы қатар жүреді. ІТ маманы болу оңай емес. Ол үшін математика мен физикаға жүйрік болу керек. Істейтін іс-әрекеттеріңнің барлығы алгоритмге негізделеді. Егер де алгоритмге жылдам болсаңыз, онда сізден мықты ІТ маманы шығуы мүмкін. Бір қарағанда, ІТ мамандарын жәй ғана «компьютер шұқылаушы» деп қабылдайды. ІТ саласы да ішінара бөлінеді. Веб-бағдарламалаушы, жүйелі администратор, т.б. Бүкіл желінің жұмыс істеуі, ақпараттың дұрыс тарауы бір емес, бірнеше маманның жұмысына байланысты. Қазақтар «компьютерші» деген бір ғана атаумен атаймыз ғой. Бұл сөзге «хакер» дегенді қосып қоямыз.

Намыстан – табысқа...

2010 жылы М.Әуезов атындағы ОҚМУ-да 3-курс оқып жүрген кезімде арнайы веббағдарламалау деген курс болды. Сол кезде ұстазымыз Бауыржан Жақашов жеке жоба жүргізуге тапсырма берді. Мысалы, бір қазақ қызы интернет арқылы сұрақ қойса, жауабы Ответы. Mail.ru сайтынан шығады. Орысша контент болғандықтан, «неге орысша жазбайсың?» деп балағаттауға дейін барады. Ойлана келе «Өзгенің сервисін қолдана бергенше неге қазақ тіліндегі сұрақ-жауап сайтын жасамасқа» деп, surak-jauap.kz сайтын қолға алдық. Алғашқы кезеңде сайттың қолданушысы өзім болдым. Группаластарым «Ербол, мына есеп қалай шығады?» деп сұраса, сайтқа жаз деймін. Себебі, дәл осындай студенттер еліміздің басқа аймақтарының бірінде, Оралда немесе Семейде тура сол есептің шешімін таба алмай қиналып жатқан болуы мүмкін. Сайттың идеологиясы мынадай: енгізген мәліметтің барлығы сақталады. Контенттерді өшірмей, қаз-қалпында қалдырамыз. Содан кейін бе, сайттың оқырмандары көбейе берді. Енгізілген ақпараттардың басқа да іздеу сайттарынан жылт етіп шығатындай жағдай жасадым. Яғни, басқа тілден аударып, уақыт кетірмейсіз.

surak-jauap.kz – тырнақалды жобаларымның бірі. Қазіргі таңда күніне 100 мың адам кіретін порталға айналды. 2016 жылы қыркүйек айында студент жастарды біріктіріп, өзіміздің шағын редакциямызды аштық. Жастарға пайдалы әрі қызықты контент беруге тырысып келеміз. Қарап отырсам, осы 6 жылдың ішінде surak-jauap.kz сайтына 120 мың сұрақ, 150 мыңдай жауап, 120 мыңдай пікір, 156 мың тіркелген қолданушы бар екен. Демек, осы сайттың арқасында қазақтілді контентті арттырдық. 

Жуырда мені «Егемен Қазақстан» газетінің электронды сайтына жұмысқа шақырды. Маған сенім артып отырған Дархан Қыдырәлі ағамызға рахметімді айтамын. Қаңтар айының басынан бастап осы газеттің сайтына жұмысқа орналастым. Екі сайтты қатар алып жүрмекпін. «Егеменнің» жаңа мультимедиялық өнімдерді қолдануына, ақпаратты дұрыс таратуына өз үлесімді қоссам деймін.

ІТ саласында жаңалық көп

Ол рас. Бүкіл әлем бойынша электронды үкімет тенденциясы кеңінен қолданылуда. Соңғы кезде salyk.kz электронды сайты арқылы салықты үйде отырып-ақ төлей беруге жағдай жасалған. Коммуналдық қызметтер, уақытша тіркеудің өзін электронды үкімет арқылы іске асыруға болады. ІТ саласында өмірімізді барынша жеңілдету үшін көптеген шаралар жасалуда. Қазірдің өзінде мемлекеттік басқару жүйесінің өзі де осы ІТ технологиясының мүмкіндіктерін кеңінен қолданып жатыр. Әкіммен байланыс, шағым беру, әлеуметтік желі арқылы көзіңіз көріп, құлақ естіген оқиғаны әкімнің парақшасына жіберу, бәрі де ІТ мамандарының қолынан өтеді. Осындай көз ілеспес жылдамдықпен даму біздің күнделікті өмірімізге етене еніп үлгерді. 

Электронды коммерция, киім-кешек дүкендерінің өнімдерін онлайн сатып алу сияқты қызмет түрлері жаңа технология ретінде енгізілуде. «Қазпочтада» да электронды үкімет порталы өз функциясын толығымен атқарады деген ойдамын. ҚР Бас Прокуратурасының басшылығына білікті ІТ маманы Бағдат Мусиннің барғанының өзі елімізде ІТ саласының көш ілгері дамуын айғақтаса керек. 

Еліміз келешекте қағазбастылықтан арылып, онлайн жүйеге көшетіні аян. 

ІТ саласында Қазақстан – экспорттаушы емес, импорттаушы мемлекет. Бұл жанға бататын жағдай. Өз өнімімізді шығармасақ, тек тұтынушы мемлекет ретінде ғана қалып қоюымыз мүмкін. Алысқа бармай-ақ, көрші жатқан Украина мен Белоруссияны алсақ, ол жақта ІТ-стартап жобалар үлкен мемлекеттік компанияларға сатылып, ірі жобаларға айналуда. Бізде де ІТ университеттері ашылуда. Алайда, оның өзі көп тәуекелдерге бара алмайды, қауқарсыз.

Бұл салаға жас мамандар көптеп келуі үшін, біріншіден, мектеп бағдарламасында жаңа технологияның мүмкіндіктерін кеңінен пайдалану қажет. ІТ саласында бүгін шыққан ақпарат ертесіне-ақ ескіріп қалады. Сондықтан күнделікті жаңара отырып, ІТ саласына маман дайындайтын бір емес, бірнеше ЖОО ашылса дұрыс болар еді.

Болашақта ұшатын көлік көрсеңіз, таңғалмаңыз!

ІТ саласын бір ауыз сөзбен сипаттасақ, бұл – болашақ. Баршамыздың келешегіміз ІТ саласымен тығыз байланысты. Мәселен, банк жүйесін алайықшы. «КазКом» банкі несиелендіру мақсатында ІТ-стартап жобаларға иек артуда. Тіпті, қазіргі кезде менің қолданып жүрген Самсунг Гера2 сағатымның өзі – «ақылды сағат» деп аталады. Бұл сағат «жүрегіңнің соғысы қанша?», «неше қадам бастың?», барлығын айна-қатесіз айтып береді. Жаңалықтарды оқи беруге болады. Яғни, заманның, техника, технологияның ғарыштық жылдамдықпен қарыштап дамығаны сонша, барлық қажетті мәліметті телефонмен емес, сағаттың өзімен-ақ ала беруге болады. Алдағы уақытта ұшатын көлік немесе жүргізушісі жоқ таксиді көріп қалсаңыз, таңғалмаңыз. Өйткені, бұл қазірдің өзінде Батыста қолданылып, тәжірибеге енгізілуде. Аталған технологияның бәрі де уақыт өте келе біздің елімізге де келетін болады. Егер де болашағыңыз жарқын әрі қызықты болсын десеңіз, ІТ саласын таңдауға кеңес берер едім. 

ІТ – қазір ең көп жалақы алатын мамандықтың бірі. Кез келген біліктілігі жоғары бағдарламаушы қашанда сұранысқа ие. Шымкент қаласы әкімдігінің аппарат басшысы Рашид Аюповтың өзі Лондон қаласында бағдарламалаушы мамандығы бойынша оқып келді. Қаладағы жаңа технологияның жүзеге асуына өз үлесін қосып жүр. Жалпы алғанда, «Кімсің, ІТ маманымын» дейтіндей дәрежеге жеткен достарым өте көп. Шымкент қаласынан шыққан Алмас Көбекбаев «Самсунг» компаниясында жұмыс істей жүріп, өзінің Top.kz деген сайтын ашты. Қарамағында 100-ге жуық адам жұмыс істейді. Олардың жалақылары да аз емес. Жақсы маманды ұстап отыру үшін компания қашанда жақсы жалақы тағайындайды. Осы орайда, өзімнің де құпияммен бөлісе кетейін. Негізгі жұмысымнан бөлек қосымша жұмыстарды қоса есептегенде, айына 300-400 мың табыс табады екенмін. Бұл саланың бір артықшылығы, өз уақытыңды өзің басқара аласың. Негізінен түнгі сағат 3-4-ке дейін жұмыс істейміз, ертесіне 10-11-ге дейін ұйықтаймыз. Қатып қалған кесте жоқ.

«Жастық шақ – ерлік жасайтын кезең» деген екен француз жазушысы А. Стендаль. Осыны ұлы Абайдың:

«Жастықтың оты жалындап,
Жас жүректе жанған шақ.
Талаптың аты арындап,
Әр қияға салған шақ», – дейтін өлең жолдарымен ұштастырғымыз келеді. Біз осы жалындап, жанып, арындайтын шағымызда немен айналысып жүрміз? Артымызға бұрылып қарағанда, не көреміз? Адамзаттың Абайы хақында «Абай жолын» тудырған көрнекті қаламгер Мұхтар Әуезов небәрі 20 жасында өзінің алғашқы пьесасын жазып, сахнаға шығарған еді.

Ал атақты Шоқан Уәлихановтың 23 жасында Қашғарияға сапары сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді. Бар-жоғы 29-ақ жыл ғұмыр кешкен ол ғылымда ашылмай жатқан аралды ашып кетті.

Әйгілі Саттар Ерубаев та көктей солған қазақ жазушыларының бірі. Небәрі 23-ақ жыл өмір сүрген ол 16 жасында Қазақстан оқу Комиссариатының арнайы жолдамасымен Ленинград тарих, философия және лингвистика институтына түсіп, 19 жасында «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінің редакторы, 20 жасында Музыка театрының директоры қызметіне дейін өскен. 

Ғани Мұратбаев та 23-ақ жас жасаған. 19 жасында Түркістан Республикасы комсомол ұйымы ОК-нің бірінші хатшысы болды, Ташкентте «Жас алаш» газетін ұйымдастырып, оның тұңғыш редакторлық қызметін атқарды. 

Сәкен, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Бейімбет... жалпы, Алаш арыстарының қай-қайсысының да өмір сүрген кезеңі, қызметтік жылдары дауылды дүрбелеңмен тұспа-тұс келген. Қиын-қыстау кезеңде қынаптан қылыш суырғандай ұлттың сөзін сөйлеген. Олар ғұмыр кешкен заманда мемлекеттік қызметте, шығармашылықта, білім-ғылым саласында дәл қазіргідей жан жақты ыңғайлы жағдай мен орасан мүмкіндіктер болған жоқ. 

Біз, ХХІ ғасырдың жастары, өзімізге берілген тарихи мүмкіндікті тамаша пайдалана білуіміз керек. Ірі болу дегенді, биік болу дегенді алыстан іздемей-ақ, өзіміздің тарихи тұлғаларымыздан үйренейікші, достар!