Шымкент келбеті

Әр қазақтың үйінің төрінде тұруы тиіс тағы қос кітап жарық көрді Шымкентте. Әдеп-ғұрып және салт-дәстүр орталығында Елбасы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы аясында «Дәстүрім – асыл қазынам» энциклопедиялық жинағы мен «Ұлттық киімдер» атты кітаптардың тұсаукесер рәсімі өтті.

Ұмыт бола бастаған салт-дәстүрлерімізді, жөн-жоралғыларымызды, ұлттық ойындарды, рухани мұраларымызды насихаттап, қайта жаңғырту, қазіргі жаһандану уақытында тарих қойнауында жатқан асыл қазынамызды ұлт игілігіне жарату мақсатында ұсынылып отырған еңбектің құндылығы да осында.

Кітаптың тұсаукесер кешіне Шымкент қаласы мәслихатының хатшысы Ғани Ташқараев, «Nur Otan» партиясының қалалық филиалы төрағасының орынбасары Бауыржан Қуанышбеков, Шымкент қалалық мәдениет, тілдерді дамыту және архивтер басқармасы басшысының м.у.а. Әбдіжаппар Сәкен, «Отырар» ғылыми-әмбебап кітапханасының директоры Күлия Айдарбекова, Шымкент қаласы бойынша «Рухани жаңғыру» жобалық кеңсесінің меңгерушісі Зәуре Оралбаева және зиялы қауым өкілдері қатысты.

Алғашқы сөзді алған Күлия Смайылханқызы аталған кітаптардың маңыздылығына ерекше тоқталып: «Ұзатылып бара жатқан әр қыздың жасауына, сандығының түбіне салатын кітап» деген баға берді. Баспадан жарық көрген қос кітапты қалың оқырман алдағы уақытта кітапханалардан оқи алады.

Қазіргі қоғамның рухани қажеттілігіне азық болатын «Дәстүрім – асыл қазынам» кітабында қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының тәрбиелік мәні, халық өнегесі кеңінен насихатталған. Әр оқырман салт-дәстүрлеріміздің түрлері, атаулары мен оның орындалу тәртібін, ұрпақ тәрбиесіндегі маңыздылығы жөнінде кеңінен мағлұмат алады.

Сол маңызды мағлұматты біз де газетіміздің бетінде там-тұмдап беріп отырсақ деген ойымыз бар. Себебі бұл кітаптағы біраз дүниені көбіміз біле бермеуіміз мүмкін. Ендеше салт-дәстүрдің қайнарынан қанып ішуге шақырамыз.

Кітаптан үзінді

Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер
Тоғыз ай, тоғыз күн

Бір айда отыз күн бар. Оның алғашқы үш күнін «аспанда ай көрінбейтін үш күн, өлі күн» деп атайды да, бұл күндері екі жастың ақ төсекте кездесулеріне тыйым салынады. Бұл халық есепшілерінің болжауына сүйенген дәстүр. Халықтық түсінік бойынша үшінші тоғыздың әр тақ күні неке төсегінде тән қосылса, олардан ұл туады, ал жұп күндері – қыз туады.

Алғысты ана тал бойына біткен баласын тоғыз ай, тоғыз күн көтереді. Босануға үш ай қалғанда «Ұзын толғағы басталады» деп келіннің аман-есен босануына дайындық жүргізеді. Толғақ үстінде құйымшақ сүйегі ашылмай қалмауы үшін күнде кешқұрым келіннің құйымшағынан бастап жауырынына дейін бес саусақты батырып, құйрық маймен сылап-сипайды.

Тәжірибелі аналар «Орта толғақта іштегі бала шығуға дайындала бастайды» деп есептейді. Ана құрсағына қарап оның ұл не қыз бала екенін де болжай алады: егер ұл болса, іші кішкене, шошақ, үшкір болып келеді; ал қыз бала домалақ, дөңес бітеді.

Ай толғақ мерзімі болғанда іштегі бала жиі қимылдап, анасының екі бүйіріне салмақ түсіреді. Толғақ қысқанда әйелдің бір мүшесін ерекше ауырта келеді. Мәселен, оның тісі ауыруы мүмкін. Тіліміздегі «Әрбір бала анасының бір тісін алады» деген мақал осыдан туған. Бұл «Тіс толғақ» деп аталады. Осылайша анасының тізесі ауырып белгі берсе, «тізе толғақ», желкесі ауырса, «желке толғақ», т.с.с. ұшырасады.

Жарысқазан

Кей өңірде «Қазанжарыс» деп те айтыла береді. Қалай айтылса да оның мағынасы мен ұғымы бір. «Жарысқазан» – айы-күні толған келіншек толғатқан сәтте жасалатын қызықты, қуанышқа арналған ырым. Мұндайда ауылдың апалары мен босанатын келіншектің абысын-ажындары тез жиналып, «жарысқазан» жасайды.

Яғни, сақталған сүрді, дәмді тағамдарды қазанға салып, оны босанатын келіншектен бұрын пісірмек болып, әйелдер «қара қазан бұрын пісе ме, қара қатын бұрын босана ма» деп қарбалас қимылға кірісетін болған. Қазанның буы, дәмінің иісі толғатқан әйелдің тезірек босануына әсер ететін тылсым күш саналған.

Енді бір әйелдер үй сыртында келсаппен жерді түйіп «түс, түс» десе, енді бірі «түсті ме», «түсті ме» деп дауыс берген. Бұл да бала тез тусын деген кәдімгі қазақтың өзіне жарасатын жақсы ырымдарының бірі.

Сәби келді

Бала іңгәлап жерге түсісімен сырттағы екі көзі төрт болып отырған әкеге, қалған еркектерге желаяқ әйелдің бірі барып қыз болса – «кестеші», ұл болса – «жылқышы» деп хабарлайды, сүйінші алады.
Жарық дүниеге келген сәбиді емізбестен бұрын қайнатылған таза суға малынған қасқырдың немесе сырттанның жүнімен ауыздандырады.

Жаңа туған нәрестені бірінші рет сабындап шомылдырады. Шомылдырар алдында тілін жұтып қоймау үшін баланың тілін тартады.

Кіндік кесу

Кіндікті ақ балтамен кесіп, таза жіппен байлайды, түбіне күл себеді. Кіндік кескен балтаны өзге нәрсеге пайдаланбай сақтап қояды. Байланған кіндік үш-төрт күнде түседі. Ер баланың кіндігін ырымдап, «үйкүшік болмасын» деп, қырдан асырып лақтырып жібереді, ал қыз баланың кіндігін «үйдің құты болсын» деп от басы, ошақ түбіне көмеді.

Сонымен қатар бала кіндігін оқымысты болсын деген ниетпен кітап арасына сақтап қоятын, ат құлағында ойнасын деген тілекпен аттың жалына байлайтын ырымдар да бар. Тіліміздегі «кіндік кескен жер», «кіндік қаны тамған жер» деген қадірлі, қасиетті сөздер осы дәстүрге байланысты қалыптасқан.

Кіндік шеше

Бала дүниеге келісімен даусы шығуы үшін құйрығынан шарт еткізіп ұрады да, кіндігін кеседі. Сәбидің кіндігін кескен әйел «кіндік шеше» атанады.
Кіндік шешеге біршама міндеттер жүктеледі: жүкті әйелді күту, босану үстінде басы-қасында болу, баланың кіндігін кесу.

Ол нәрестеге қырқынан шыққанда киетін иткөйлек тігіп алып келеді, бала ержетіп, ел қатарына қосылғанша назарынан тыс қалдырмай, әрдайым қамқор болып жүреді. Халық ұғымында «Баланың мінезі кіндік шешесіне тартады» деген түсінік бар. Бала ержеткен соң кіндік шешесінің бар жақсылығын ескеріп, оған «кіндіккесерін» береді, туған анасынан кем көрмей, өмір бойы сыйлап өтеді.

Тымаққа салу

Ел арасында ай-күніне жетпеген бала жайында «Шала туып, тымаққа салып өсірген екен» деген сөздер жиі естіледі. Халықта, әдетте, шала туған сәбиді осылай өсіретін ғұрып бар. Оның себебі – шала туған сәби ұстауға, бесікке салуға келмейді. Ал тымақ – жылы әрі бөлеуге, ұстауға ыңғайлы. Және сәбидің неше күні кем болса, сонша күн керегенің әр басына ілініп қойылатындықтан, күн кереге басы арқылы есептеледі.

Мысалы: қырық күні кем болса, керегенің қырқыншы басынан бала тымақтан алынып, әдеттегідей жаңа туған баланың рәсімі жасала бастайды. Айталық, ат қою, бесікке салу, т.б. Егер бала қыста туса, тымақ қыстыратын жер, оның күнін есептеу жағы ойластырылады.

Азан шақырып ат қою

Жаңа туылған балаға ат қою өмірлік мән-маңызы бар, аса игілікті іс саналатындықтан, қазақ халқы балаға ат қоюға ерекше көңіл бөліп, әр дүние есігін ашқан перзенттің атын жалпақ жұрт сыйлап-қадірлейтін білікті, қадірлі кісілерге қойдыруға тырысады.

Әдетте баланың атын ел-жұрт көп жиналған шілдехана үстінде қояды. Онда атын қоятын баланы «Мына балаға ат қойып беріңіз» деп көп ортасында отырған білікті кісілердің біріне ұстатқанда, әжейлер оған бай-бақытты болсын деп шашу шашады.

Баланы қолына алған кісі оның құлағына: «Сенің атың ..!», деп үш рет дауыстайды да, баланың бетін ашып көпшілікке көрсетеді. Сыртта азан шақырылады. Міне, бұл «Ат қою» деп аталады. Тіліміздегі «пәленшенің азан шақырып қойған аты» деген содан қалған. Балаға азан шақырып ат қойған соң, үлкен кісілер ақ баталарын береді.

Қазақ дәстүрінде, мейлі, туа салып шетінеп кетсін, мейлі, ай-күні толмай, түсік болып түссін, адам бейнесін қалыптастыратын балаға ат қойып, жаназа шығарып жерлейді.

Қазақ халқының ат қою дағдысының өзіндік мән-мағынасы және ғылыми негізі бар, яғни қазақ халқының ат қоюына қарап оның таным-түсінігі, салт-санасы, арман-тілегі, сондай-ақ этикалық талғамы мен ұлттық болмысы өте анық байқалады.

Қалжа жегізу

Қалжа – босанған анаға арнаулы мал сойып беретін ет пен сорпа. Әйелдерді ерекше құрметтеп, қадірлейтін халқымыз аналар жүкті болғаннан бастап ерекше күтімдеп, оған «қалжа» деп, күнілгері еркек қой әзірлеп қояды.
Жаңа босанған анаға «қалжа» берудің үлкен маңызы бар.

Яғни, қалжаға сойған малдың бауыздау қанын сәл ағызып, қалған қанын таза ыдысқа құйып алып, оны шарбы маймен араластырып қуырып, жаңа босанған анаға дәрі ретінде береді. Піскен мойынды бөлмей мүжіп, «Баланың мойны тез бекісін» деп биік бір жерге ілдіріп қояды. Асықты жілікті де мүжіп, сорпаға қандырады. Міне, бұл «Қалжа жеу» деп аталады.

Қалжа жеген әйелдер белін тез бекітіп, қол-аяғын тез бауырына алады. Түрлі ауру-сырқауларға қарсы қуаты артады. Омырау сүті молайып, нәресте тез ширайды. Омырау сүтіне қанған бала есейгенде мықты болады. Сондықтан үлкен кісілер әлжуаз жігіттерді көргенде: «Әй, сен туғанда шешең қалжа жемеп пе еді?» деп кейістік білдіреді.

Шілде қаққан

Қазақта «Әр бала туған сайын анасының бір тісін ала түседі» деген шындыққа сай келетін қағида бар. Мұны «Шілде қаққан» дейді. Бұл әйелдің өз күтіміне де, денсаулығына да байланысты болады. Ырым бойынша жас босанған келіншек итке «кет» демейді. Онда тісі түсіп қалады дейді халық сенімі. Халық тәжірибесінде бұл да жай айтыла салған сөз болмауы керек. Өйткені халық ырымы мен тыйымының негізінде өмірден алған тәжірибе жататыны белгілі.

Сіздің де балаңыз күндіз теледидардың алдынан шықпай ма? Біздің ұл, әсіресе, «balapan» телеарнасынан таңсәріден ел ұйқыға шомғанға дейін көзін алмайды. Басқа арнаға ауыстырмақ болсаңыз, бітті, бәтима! Шырылдайды-ай кеп. Амал жоқ, дегеніне көнесің. Соңғы кездері өзіміз де бала-шағамызбен бірге «balapanның» тұрақты көрермені әрі айнымас досына айналдық.

Таң атысымен «Кел, шырқайық!» ойын-сауықтық бағдарламасымен ұйқымызды ашамыз. Одан соң бірінен кейін бірі жалғасып кете беретін қызықты да тәрбиелік мәні зор бағдарлама, мультфильмдерден баланың назарын аудару мүмкін емес.

Айталық, жуырда ғана жарыққа шыққан «Дала ойындары», «Айдар» және «Ертемір» атты 3D форматтағы анимациялық жобалар арқылы әр қазақ баласы супер қаһарман болғысы келіп жүр. Үш мультфильмнің де эфирлік қаралымы жоғары. Спонч Боб, Халк, Бэтмэн және т.б. небір қорқынышты мутанттар, роботтардың орнын дәл осы Айдар мен Ертемір атты қазақи кейіпкерлердің басқаны қандай ғанибет.

Discovery ұсынған «Мұхит құпиялары» да енді «balapan» арнасында! Жоба тек танымдық жағынан ғана емес, шытырманға және қызық оқиғаларға толы болуымен ерекшеленеді.

Елбасы Н.Назарбаевтың бастамасымен қолға алынған «Рухани жаңғыру» бағдарламасының нағыз жарқын үлгісі осы арнада жүзеге асырылуда. Мысалы, «Қоңыр қаз» анимациялық фильмдер топтамасы арқылы мен баламның Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап, Дина, Сүгір, Ықылас секілді дәулескер күйшілеріміздің классикалық туындыларын тыңдағанына қуанып һәм марқайып отырамын.

«balapan» телеарнасы анимация арқылы күйге жан бітіріп, өскелең ұрпаққа асыл қазынамызды қабылдап, түсіну мәдениетін сіңіруде, сондай-ақ, табиғатқа сүйіспеншілігін арттыруда.
«Дара тұлға» жобасы да атап айтуға тұрарлық. Қазақ тарихындағы танымал тұлғалардың өмірлері мен еңбектері, жетістіктері мен бастан кешкен қиындықтары балалардың санасында қайта жаңғыруда.

Балалар өз тарихы мен мәдениетін танып, оны әрі қарай дамытуға талпынады деп ойлаймыз. Әр бөлімінде қазақтың бір ұлы тұлғасы жайында ерекше стильде, балаға түсінікті жолмен баяндалады.
Достар, «Әли мен Айя» анимациялық мультфильмін де көрмейтін қазақ баласы жоқ шығар. Бұдан өзге де қызықты контент көп.

Арнадағы өзгерістер жайлы balapan телеарнасының басшысы Мақпал Жұмабайдың өзі былай дейді:
«balapan» телеарнасы былтыр алдына қойған басты мақсаттарының бірі – анимация сапасы мен санын арттыру жұмысын қал-қадірінше жүзеге асырды. Оның барлығы туралы әлеуметтік желілерде жазып отырдық, сұхбат беріп, презентация өткіздік. Біздің шығармашылық топ «ғарыштық жылдамдықпен» жұмыс істеді. Үлкен мақсаттар қойдық.

Жұмыстың ауқымдылығынан сынып кете жаздаған сәтіміз болса да әр аниматорды, режиссерді, сценаристі, продюсерді қанаттандырып, жаңа сапаға, биікке ұмтылдырдық. Бір жыл ішінде жүзеге асырылуы қай тұрғыдан да қиын әрі мүмкін емес жобаларды жұдырықтай жұмылып жасап шықтық. Бұл – біздің былайғы елге білінбейтін кішкентай ерліктеріміз.

«balapan» арнасы алда мазмұндық әрі сапалық тұрғыда жаңа кезеңге аяқ басып отыр. Супер қаһармандарымыз «Дала ойындары», «Айдар», «Ертемір» мультхикаялары арқылы әр баланың жүрегіне жол тартты. Бұл – әр жобаны зор жауапкершілікпен жүзеге асырған, әр кейіпкерді аялап, әлпештеген шығармашылық командамыз үшін де, қазақ баласы үшін де тарихи сәт деп ойлаймыз. 32 сериялы «Шахмат патшалығы» шахмат үйрету мультхикаясын түсірдік.

20 сериялы «Дара тұлға» сериалын жүзеге асырдық. «Бабалар сөзі» анимациялық роликтерін ұсындық. «Кел, шырқайық!» деген атпен өнегелі әндер циклін түсірдік. «Орман күзеті» деген эксперименталды сериалымызды жүзеге асырдық. Балалар бұл жобаларымызды асқан ырзашылықпен қабылдады. Рейтингтеріміз әлемдік студиялардың көрсеткішінен озды. Біз балалардың көкейіндегі дүниелерді дөп басу үшін барынша еңбектендік. Бұл сыннан сүрінбей өткен секілдіміз.

Бірақ, шығармашылық топ көркемдік, сапалық тұрғыдағы кемшіліктері үшін өз «сыбағаларын» алды. Бұл кемшіліктерді жолай жөндеу, реттеу мүмкін емес еді, оған назар салсақ, команданы күйретіп алу қаупі тұрды. Өйткені, сапа, көркемдік жасап көргенде ғана шыңдалады. Мұндай жобалармен бетпе-бет келмеген жастарды сол көпірден аман алып өту міндеті де «balapanда» болды. Және бұл міндетті біз де жан-жүрегімізбен сезіндік.

Студияларды, қоюшы режиссерлерді тізімдеп алып, өзім бірлесе жұмыс істеуге шақырған сол күннен бері анимациялық кеңістікте мүдделестік, идеяластық, қауымдастық қалыптасты деп ойлаймын. Біздің бүгінгі ортақ іске жұмылған жауапкершілігімізге қызыға қарауыңызға болады. Біз биыл жаңа сапа, жаңа көркемдік деңгей ұсынғымыз келеді. Соған кірісіп те кеттік. Жаңа қоюшы режиссерлер тәрбиелеу ісін әр студиядан талап етіп отырмын.

Аниматорлардың келесі буынын қанаттандыру – біздің тағы бір міндетіміз. Биыл біз тың шешімдер, стилистикалық ерекшеліктер, тақырыптық ізденістер тұрғысынан да бір адым алға жылжимыз. Фундаменталды дүниелерге кірісеміз. Бірақ, уақыт бізден бір адым емес, он адым жасауды талап етіп отыр. Біз тырысамыз! Және алдымызға қойған мақсатты орындаймыз деп сенемін. Биыл арнамыз анимациялық жобалар санын 10-нан 13-ке арттырды, - деп телеарна басшысы жұмыс барысы мен алдағы тың жоспарларымен де бөлісті.

Осы орайда balapan телеарнасы аудиториясын да зерттеп көрдік. Арна 1-12 жас аралығындағы балалар аудиториясына арналған. Бұған қарамастан «balapanды» балалардан бөлек олардың ата-аналары мен ата-әжелері де тамашалайды.
Негізі балаларға теледидарды 3 жастан бастап көрсетуге кеңес беріледі. ДДСҰ-ның талаптарына сәйкес балалардың телеқаралымы мынадай болуға тиіс: нәрестелер мен ерте жастағыларға (0-3 жас) – тыйым салынады, мектепке дейінгі жастағылар (3-7 жас) – күніне 30 минутқа дейін, ерте мектеп жасындағылар (7-10 жас) – күніне 30-50 минут, үлкен мектеп жасындағылар (11-18 жас) – күніне 1-3 сағат.

«Әмиян», «+Шексіздік», «Жұмбақ жер», «Сезім қаласы», «Алтын қазық» және т.б. бағдарламалар үлкен сыныптағы балаларға арналған. «Ақ құс», «Көке», «А4» сияқты сериалдар мен ситкомдар, «Балалық шақ», «Жұмбақ тас», «Дос» фильмдері де балалар арасында танымал.

«balapanды» баласының тәрбиесі мен оқу ісіне бей-жай қарамайтын жас ата-аналар да көреді. Ақпараттық технологияларға балалардың қызығушылығы, экология мәселелері, т.б. сұрақтарға жауапты «Бала time», «Бала боп», «Баламен сұхбат», «Мүмкіндік» бағдарламаларынан алады.

Еліміздегі бірден-бір балалар телернасы «balapanның» болғаны қандай жақсы. Иә, ашылғанына тоғыз жол толған арнаның жеткен жетістіктері баршылық. Шымкенттегі «Сақ» киностудиясының режиссер-сценарисі Батырхан Дәуренбеков осыған қатысты бір ауыз пікір білдірді:

– «Сақ» киностудиясының төл өнімдері «Томпақ» пен «Қалқанқұлақ» сериалдары «balapanның» тапсырысымен түсірілген еді. Біз өте аз қаржымен сапалы дүние жасап шығардық. Бұл туындылардың эфирдегі және интернеттегі қаралымы сол кезде өте жоғары рейтинг жинаған болатын. Балалар сүйіп көретін қазақ тіліндегі бірден-бір сериал болды. Алайда сол күйі тоқтап тұр.

Осыған орай мен арнаның қазіргі басшылығына осы мультхикаялардың жалғасын түсіру туралы ұсыныс жасаған болатынмын. Дәл қазір балалар қызықтап қарап жатқан кезде жалғасын түсірсек, актерлердің құрамы да дайын. Әлі де мультфильмдердің көркемдік-сапалық деңгейін, танымдық бағдарламаларды көбейту керек деп ойлаймын. Мысалы, «Ерден атаның ертегілері» деген сияқты бағдарлама ашып, жаңа форматта балаларға қызықты етіп беруге болады.

Одан кейін өзіміздің мульткейіпкерлерізді оңтайлы пайдалана білсек деймін. Мәселен, Көлтауысарымыз бен Таусоғарымызды қазір шетелдіктер өз пайдасына асырып жатыр. Ал бізде балалар фильмінен ешқандай пайда таппайсыз. Біз одан пайда табатын Голливуд емеспіз. Балаларды ұлтжанды етіп тәрбиелесек, біздің олжамыз – осы, – деді Батырхан аға.

Тобықтай түйін. Иә, баламды «balapan» тәрбиелеп жатыр. Бұған қуанамын. Баламды қазақ тіліне баулып, тарихынан хабардар етіп, дәстүрін үйретіп жатқанына қуаныштымын.
Еліміздегі бірден-бір балалар телеарнасын аптасына 7 күн, 168 сағат тамашалағаннан кейін түйгенім – қазақтілді балалар контенті алға қарай адымдап, қадамын нық басып келеді.

Елбасы Н.Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласындағы «Ұлт қаһармандарын үлгі тұту үрдісін қалыптастыруға жол ашатын сапалы балалар фильмдері мен мультипликациялық сериалдарды аса қажет ететін өскелең ұрпақтың да талғамына ерекше назар аудару керек.

Біздің даңқты батырларымыз, ойшылдарымыз бен ел билеушілеріміз – тек Қазақстан ғана емес, сондай-ақ, бүкіл әлем бойынша еліктеуге лайықты тұлғалар» деген пікірімен ойымызды қорытындылағымыз келеді.

Фэйсбуктен пікір

Duisenali Alimakhyn
«Кешеден бастап қызым «Мен Ертемір болам» деп маза бермеді. Ертемірі несі десем, мына жақта үлкен рухани серпілістер болып жатыр екен ғой. Мақпал Жұмабай, сізге алғыс! БІЗ ӨЗ БАЛАМЫЗДЫ ҚУАНТА АЛМАЙ ЖҮРГЕНДЕ, СІЗ КҮЛЛІ ҚАЗАҚТЫҢ БАЛАСЫН ҚУАНТТЫҢЫЗ. Бұдан бұрын Хайди болам деп жүрген қызым бір-ақ күнде Ертемір болып шыға келді. Айтпақшы, «Рухани жаңғыру» деген – осы».

Нұржан Саркеев
«Балаларым «Балапанның» тілімен сөйлейді. Өткен жолы «Қазір қапыда қаласың, сазайыңды тарттырам» деп ойынды соғып жатыр».

Ата-аналарға кеңес

Балаға мультфильм көрсету барысындағы ата-ананың ескеретін тұстар:

1.Мультфильмнің бала психикасына әсері зор болғандықтан, баланың мультфильм көріп отырғандағы көңіл-күйін бақылау керек. Егер бала жақсы, позитив эмоцияларға толы мультфильм көрсе, оны көріп болғаннан кейін бала көтеріңкі көңіл-күйде жүреді. Ал егер агрессиялы, қорқынышты көріністерге толы мультфильмді көрсе бала бойында да, сөзінде де, іс-қимылында да агрессия пайда болады.

2. Балалардың теледидар немесе компьютер алдына жалғыз қалуы дұрыс емес. Әсіресе, мультфильмді алғаш көрейін деп экран алдына жайғасқанда қасында үлкендердің бірінің болуы міндетті. Себебі, бала мультфильм көру барысында түсініксіз жайттарға кезіккенде ата-ананың түсіндіруі, сондай-ақ, олардың мультфильмге қатысты пікірін білу балаға да қызық болады.

3. Мультфильм аяқталған соң оны міндетті түрде талқылау керек. Мысалы, «Кейіпкердің орнында болсаң не істер едің?» деген сияқты сұрақтар қою арқылы баланың ойын білу керек.

4. Мультфильмді көруге ыңғайлы уақыт – күндіз. Көптеген педиатр мен психологтардың пікірінше, түскі және түнгі ұйқының алдында мультфильм көрсетуге болмайды. Сондай-ақ үлкендер алдын ала ұзақ мультфильмдерді бөліп көрсетуді ойластыру керек. Көру кезінде бала экраннан кем дегенде екі метр қашықтықта отыру қажет. Ал егер баланың көзі қызарып, жасаурай бастаса, теледидар көрсетуді дереу тоқтату қажет.

5. Мультфильмді балаға көрсетпес бұрын ата-ана оны міндетті түрде бірінші көріп шығуы қажет.

6.Үш жасқа дейінгі балаларға жануарлары, қысқаша өлеңдері бар, көп мағлұмат қамтылмаған мультфильмдерді көрсеткен жөн. Ал 3 жастан жоғары балаларға достық туралы, адамдармен арадағы тату қарым-қатынас туралы, қорқыныштарды жеңуге арналған мультфильмдерді көрсетуге болады.Себебі бұл жастағы балаларда абстрактілі ойлау әлі дамымағандықтан, түсініксіз көріністер баланы қорқытуы мүмкін.

7. Мектеп жасындағы оқушыларға саяхаттау, достық пен сатқындық, таңдау мен жауапкершілік туралы мультфильмдерді көрсеткен абзал.

8. Жасөспірімдерге өмір құндылықтары, қорқыныш пен өлім, жақсылықтың жамандықты жеңетіні туралы, адамгершілік пен сыйластық жайындағы мультфильмдерді ұсынған жөн.

Гүлнәр АЙТЖАНОВА, практик психолог

Сабыр Жүнісов бұрынғы Астана, қазіргі Нұр-Сұлтан қаласына барған кез 2007 жылдар болатын. Қазаққа құтты мекен болған елордаға былайғы ел не үшін барады?

Жұмыс іздеп, нәпақасын айыру үшін Сабыр ағалар да Шымкенттен Сарыарқа төсіне жол тартып еді. Нұр-Сұлтанға табаны тигеннен кейін «арман қаланың өсуі, көркеюіне қалай үлес қоссам екен?» деп жаны тынбай, жан-жақтан жұмыс қарастыра бастайды. Әуелгіде «Хайвил» құрылыс фирмасына жүргізуші болып жұмысқа тұрады.

Жүргізуші боп жүргенінде фирмадағы кәріс басшылардың көзіне түсіп, істеген жұмысы көңілінен шығып, олар Сабыр Дәуренұлына көп қолғабыс етеді. Осы жерде кейіпкеріміздің кәріс тілін меңгергені көп әсер етсе керек. Бір жылдай жүргізуші бола жүріп, алып құрылыс компаниясының қазанында қайнаған кейіпкеріміз кейіннен өз алдына «Хайвилдің» қарамағынан «Бағдат шаһары» атты ЖШС ашып, әлі күнге сол мекеменің басшылық тізгінінде.

Кәріс достары оған көп көмегін тигізіп, демеушілік жасайды.

Астана – адастырмас темірқазық

Сабыр Жүнісов өміріндегі елеулі бетбұрысты тағдырдың тосын сыйына балайды. «Еліме қандай еңбек сіңірсем екен?» деп жарғақ құлағы жастыққа тимеген ел ағасы осылайша іскерлігінің арқасында қарапайым жүргізушіліктен «Хайвилдің» «Ақылды үйлерін» салатын білдей құрылыс компаниясының басшысы боп шыға келді.

Он екі жылдан бері ерке Есілдің жағасында бой түзеген әсем Нұр-Сұлтан – жаңа ғасыр ғажабынан жаралған жас қала Сабыр ағалардың көз алдында көркейіп келеді. «Сіз барған кезде, яғни 12 жыл бұрынғы Астананың келбеті қандай еді, қазіргі Нұр-Сұлтан қандай?» дедік кейіпкерімізге ә дегеннен.

– Осыдан 12 жыл бұрын жаңа әрі озық үлгідегі тамаша тұрғын-үй кешендері, еңселі әкімшілік ғимараттары, гүлзарлары мен субұрқақтары, әсем монументтері мен сәулет ескерткіштері бар Есіл жағасындағы еңселі қала бейне бір қауыз жарып келе жатқан көп гүлді, мол жапырақты өсімдік тәрізді, Сарыарқа төсіндегі жеке дара жап-жасыл жазирадай еді.

Қазір, тіпті, қаланың жасыл желегі көз қуантып, гүлзарлар көздің жауын алып, субұрқақтар жанға сая болуда. Көз алдымызға суретшінің күн сайын тынымсыз салған, кешке қарай жаңа бейнелер, түстер, бояулар қосып, әрлей түскен суреті елестейді. Иә, бас қаламыз Нұр-Сұлтанның сәулет ажарында ұдайы жаңа өрнектер пайда болуда, әрдайым өзгеше бір тың бояулармен көркемделуде.

Міне, жапырағын жайып, жас қаланың жас ағашы Бәйтерек тұр. Ол жан-жағына нұрын төккен алып шарды – өмір мен бейбітшілік символын күллі әлемге паш етіп тұр. Ал Президент Ақордасының төбесінде ұлттық жалауымыз желбіреген, киіз үй сипатты зор күмбез баршамызды бейбітшілікке, ауызбіршілікке шақырып, қызбалықтан, өшпенділік сезімдерінен сақтандырып тұр.

Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, «Ел анасы» монументі, «Астана-Арена» спорт кешені, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің зәулім ғимараты, «Хан Шатыр» және тағы басқа ойын-сауық, сауда орталықтары, Бәйтерек, Бейбітшілік және келісім сарайы, Тәуелсіздік сарайы, «Конгресс Холл», Орталық концерт залдары, Оқушылар сарайы, ұлы тұлғалар Абай мен Пушкиннің, Сәкен Сейфуллиннің, ұлы үш биіміздің, батырларымыз Кенесарының, Бөгенбай батырдың, Әлия Молдағұлованың және басқа да қайраткерлердің мүсіндері – барлығы Астананың сәнін келтірген інжу-маржан, көне Есілдің жағалауына әр берген гауһар моншақтар іспетті, - дейді Сабыр Жүнісов.

«Хайвилде» қолтаңбасы бар

Сабыр Дәуренұлының тікелей басшылығымен, атсалысуымен бой көтерген «Хайвилдің» ғимараттары өз алдына бөлек әңгіме. «Хайвил» жаңа инновация мен жайлылықты үйлестірген бірегей тұрғын үй кешені «Ақылды үй» принципімен жұмыс істейді. А, В, С, Д, Ғ, Е блоктарындағы және «Хайвил парк» пен «Хайвил Ишим» тұрғынүй кешендерінің құрылысы осы кісілердің және олардың командасының «алтын» қолымен тұрғызылған.

«Бағдат шаһары» компаниясы аталған тұрғын үй кешендерінің ішкі әрлеу жұмыстарымен айналысқан. Нұр-Сұлтандағы Назарбаев Зияткерлік мектебінің және көптеген білім ошақтары мен балабақшалардың құрылыстарын да соғып, пайдалануға берген.

«Елу жылда ел жаңа» демекші, іргетасы қаланғанына елу жыл емес, аз уақыт өтсе де елордамыз ежелгі Есіл бойында қанатын кеңге жайып, сәулетті де сәнді Ордаға айналды. Еуразия жүрегіндегі еңселі қала әлем назарында. Бұл Сабыр Жүнісов сияқты құрылысшылардың дарындылығы мен тәжірибелілігі, қаланы көркейту жолындағы ерен еңбегінің арқасы деп білеміз.

Сабыр Дәуренұлы 2007 жылдан бері түбегейлі нұр-сұлтандық болып кетті. Кенже қызы Ариана елордада туылып, алдағы оқу жылында бірінші сыныптың табалдырығын аттағалы жатыр. Ал қос қанатындай болған ұлдарының үлкені – С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің 3 курс студенті, екіншісі 9 сыныпты тәмамдаған. Айтайын дегеніміз, Нұр-Сұлтан Сабыр ағаларды қалай жан жақты өсірсе, Сабыр ағалар да жай ғана кішкентай қаладан алып арман қалаға айналған бұл шаһарды түлетуге барын салды.

Арман қаламен арманы асқақтаған құрылысшы жуырда туған жері Шымкенттің де құрылысын қыз-қыз қайнатпақ. Бұдан былай үшінші мегаполистегі «Хайвилдің» үйлерін көретін болсаңыз, бірден Сабыр Жүнісовтің қолтаңбасы бар екенін есіңізге алғайсыз. «Шымкент сити» қалашығының маңынан 50 гектар жерге еңселі, күмбезі көкпен таласқан биік тұрғын үй кешендерін салуға кірісуде. Енді оның кеңсесі Шымқалада да ашылмақ.

Кейіпкеріміз негізгі жұмысынан бөлек қайырымдылық шараларымен де көп шұғылданады. Дәл қазіргі кезеңде Арыстағы қирап қалған үйлерді қайта қалпына келтіру жұмыстарымен айналысуда.
Нұр-Сұлтан қаласы міне, мерейлі 21-шы туған күнін қарсы алуда. Бір қызығы, Сабыр Дәуренұлының да туған күні – 6 шілде, биыл өмірінің 45-ші жайдары жазын тойламақ. Бәлкім, сәйкестік болар.

«Нұр-Сұлтанның болашағы айқын: көз алдыма сағат сайын асқақтап, әлемнің ең озық ғимараттарынан асып түскен сәулеті сұлу, экологиялық сипаты мұнтаздай қаланы елестетемін, ел астанасымен бірге кемел келешекті сезінемін! Нұр-Сұлтан мені армандарға жетелеген, шыңдарға талпындырған Эверест!...» - деді Сабыр Дәуренұлы. Алып-қосарымыз жоқ!..

Қала күніне арналған мерекелік кеште қала әкімі Ғ.Әбдірахымов он адамға «Шымкент қаласының құрметті азаматы» төсбелгісін тақты.
Сонымен, биылғы «Құрметті азаматтар» кімдер?

1. Үмбеталиев Кеңес Үмбеталиұлы.
1932 жылы 20 қаңтарда ОҚО, Ордабасы ауданы, Ермоловка ауылында туған. «Авиценна» көпсалалы медициналық колледжі «Дене шынықтыру және алғашқы әскери дайындық» кафедрасының меңгерушісі.

2. Сатқанбаев Еркін Тұрниязұлы.
1953 жылы 6 сәуірде ОҚО-да туған. Шымкент қалалық ауыл шаруашылығы кооперативінің президенті, Шымкент қаласы мәслихатының депутаты.

3.Романова Наталья Сергеевна.
1957 жылы 19 шілдеде ОҚО, Шымкент қаласында туған. Шымкент қаласының білім басқармасының «Оқушылар сарайы» КММ директоры.

4. Хашимжанов Икрам Акрамұлы.
1957 жылы 22 қазанда ОҚО-да туған. Қазақстан Республикасының өзбектері этно-мәдени бірлестіктері «Достық» қауымдастығының төрағасы.

5. Сәрсенов Хайрулла Амантайұлы.
1959 жылы 28 сәуірде ОҚО, Шымкент қаласында туған. «ҚТЖ – жүк тасымалы» АҚ Шымкент филиалы кәсіподақ комитетінің төрағасы, Шымкент қаласы мәслихатының депутаты.

6.Омаров Абдурашит Керизбайұлы.
1961 жылы 27 мамырда Шымкент қаласында туған. «Ferrum – Vtor» ЖШС-нің құрылтайшысы.

7. Оспаналиева Рәшкүл Жәлелқызы.
1961 жылы 20 қазанда Жамбыл облысы, Шу ауданында туған. «Корпорация «Береке А» ЖШС бас директоры.

8.Төлбасов Серік Қарабекұлы.
965 жылы 17 қыркүйекте Қызылорда облысында туған. «TS Development» ЖШС құрылтайшысы және директорлар кеңесінің төрағасы.

9. Молдасеитов Қайрат Құсейнұлы.
1967 жылы 18 қаңтарда Жамбыл облысы, Қордай ауданында туған.«Отау Групп» компаниясының президенті, Түркістан облысы мәслихатының депутаты.

10. Айдарбеков Қайрат Нұртасұлы.
1989 жылы 25 ақпанда ОҚО, Түркістан қаласында туған. Қазақстан эстрадасының әншісі.

Шымкент – ежелден мәдениет пен руханияттың, ынтымақ пен бірліктің ордасы. Қонақжай қала. 2018 жылы Елбасының Жарлығымен үшінші мегаполис атанды. Сол өзгеріс қаладағы көп саламен қоса мәдениет саласында да дүр сілкініс ала келді. 2020 жылы ТМД елдерінің мәдени астанасы атанғалы отыр. Осы орайда мегаполистегі мәдени іс-шараларға тоқталып өтсек.

Әлемдік музыка мерекесі – Шымкентте

Биыл жерлестеріміз Қала күнін ерекше деңгейде атап өтеді. Елбасының Шымкентке республикалық статус беру жөніндегі Жарлыққа қол қойған 19 маусым күні қала тарихындағы ерекше датаның бірі болып қала бермек. Мереке қарсаңында мегаполиске әлемдік деңгейдегі музыканттар келіп, өнер көрсетті.

Бұл сапар 21 маусым – бүкіләлемдік музыка күнімен де тұспа-тұс келіп, француздың шебер пианистері Максим Зекини және Давид Бисмут «4 қол ойыны» концертін тарту етті. Халықаралық фестиваль – Fete De La Musique мерекесін Францияның Қазақстандағы елшілігі мен Шымкент қаласының әкімдігімен бірлесе ұйымдастырған.

Бұл күні Түркістан сарайына көрермен лық толды. Сәлден соң пианино пернесінің фәни сазы сарай ішін әуелей жөнелді. Әдетте фортепианоның әуезді әні құлақтан кіріп бойды алатын. Ал Максим Зекини мен Давид Бисмут бір мезетте, қатар отырып ойнағанда зал сілтідей тынды. Хас шеберлердің сүйріктей саусақтары клавирлерді нәзік қана басқанда, кеңістік тынысын дөп басқандай әсер алдық.

Айта кету керек, фортепиано – екі адам бір уақытта қосарланып ойнайтын бірден-бір аспап. Ал шымкенттіктерді өнерімен қуантқан екі музыкант Париж жоғарғы ұлттық консерваториясының түлектері әрі өз заманының ең дарынды 10 француз пианистерінің қатарына кіреді.

Максим Зекини Қазақстан, Ресей және Түрікменстанда бірнеше рет өнер көрсеткен. Италиядағы Имола қаласындағы «Incontri col Maestro» беделді академиясының дипломын алған бірінші француз пианисті. Максим композиторлық қырынан де танылып, көптеген туындының авторы атанған.

Давид Бисмут айқын әрі терең орындаушылық шеберлігімен сыншылар тарапынан жоғары баға алған. Көптеген халықаралық фестивальдердің қатысушысы. Сонымен бірге жыл сайын Ресейдегі «Educational Centers for Musicians » орталығында жиі шеберлік сабақтарын өткізеді.

Француз пианистері «Шахерезададан үзінді» шығыс ертегісіндегі Николай Римский-Кwорсаковтың музыкасына жазылған көркем туындыны ойнады. Концерттік бағдарламада Камиль Сен-Санстың «Аллегро Аппассионато», Клод Дебюссидің «Лунный свет», Шарля-Валентин Альканның «Молитва» шығармалары мен т.б. болды.

Браво, «Астана Балет»!

Шымкентке «Астана Балет» театры да гастрольмен келіп, қала тұрғындарына естен кетпес ерекше рухани кеш сыйлады. Көрермен назарына балет өнерінің жауһарлары – «Love Fear Loss, «A fuego lento» бір актілі балеттер мен «Ұлы дала мұрасы» концерттік бағдарламасы ұсынылды.

Театр репертуарының байлығын әйгілеп тұратын «Ұлы Дала мұрасы» бағдарламасы – балетмейстерлер Айгүл Тати мен Мукарам Авахридің туындысы.
– Мұнда түрлі мәнердегі би өрнектері көрініс тапқан: неоклассика мен заманауи және ұлттық хореографияның үздік үлгілерінен өрілген билер көрерменді ерекше күйге бөлейді.

Қазіргі заманға сай пластиканың көмегімен балетті қазақ фольклорының негізінде қойған шығармашылық топтың ерен еңбегін айта кету керек. Дивертисменттің әр нөмірі Ұлы Даламыздың төсінде орын алған ғаламат уақиғаларды баян етер дербес спектакль, - дейді балетмейстер Айгүл Тати.

Концерттік бағдарлама бейнелі-көркем әсерлермен сүйемелденіп, қайталанбас хореографиялық суретімен және жарқын костюмдерімен көрермен жадында көп уақытқа дейін хатталып қалары анық. Костюм демекші, бұл театрдың костюм суретшілеріне ерекше ілтипатымызды білдіргіміз келеді. Неткен талғам, түстердің неткен үйлесімділігі! Қазірше айтсақ, no comment!

Балет, ал балетке музыка қажет. Бишінің мың бұралған денесі музыка арқылы көркемдік құралға айналады. Бүкіл музыкалық партитура балетмейстермен тығыз ынтымақтастықта жүзеге асқан. Өнерпаздар Құрманғазы, Дина Нұрпейісова, Ренат Салаватов, Еділ Құсайынов, «Тұран» этно-фольклорлы тобының, «Hassaq» фольклорлы-этнографиялық тобының, Нұрғиса Тілендиев, Хамит Шаңғалиевтің өңдеуіндегі қазақ халық музыкасын керемет шеберлікпен таңдап алып, саф алтындай өнер туындысын ұсынды.

Көрермен қауым, сонымен қатар, театр репертуарындағы неоклассикалық шығармаларды да тамашалады. Бразилиядан шақырылған хореограф Рикардо Амарантенің бір актілі «Love Fear Loss» («Махаббат. Айырылу. Үрей») балеті француз әншісі Эдит Пиафтың ғажайып өмірінен нәр алып, оның музыкасы мен әндеріне негізделген.

Балеттегі әрбір дуэт махаббат, айырылып қалу қаупі мен үрейге толы сезімдерді айшықтайды. «A fuego lento» («Баяу жалын») – классикалық қимылдарды негізге ала отырып, бразилиялық самбо мен танго элементтерінен өрілген балет. Бишілер шеберлік шыңын танытып, көрермен көңілін шалқытты.

Осы екі қойылым да зор қошеметпен қабылданып, балетмейстердің қайталанбас пластикалық тілінің әсемдігі ерекше көзге ұрып тұрды.
Сахна сәні, 3D авансцена классикалық қойылымдарға көрік қосты.

Мінсіз мүсін, пластика, эстетика, элеганттылық және жеңілдік... «Астана Балет» солистерінің бойында осының барлығы да бар. Хореографиялық композициялар бірінен бірі өтеді. Көрген сайын тәнті бола түсесің. «Балет» атты тылсым өнер өне бойыңды жаулап, билеп алып, «сол сәт тоқтамаса екен» дейсің.

Бірақ, уақытты ешкім тоқтата алмайды. Көрерменнің есін ала елітіп, сахна атты құдыретке телміртіп қойды да, әдемі әсерлі нотада шорт үзілді. Уақыттың қалай өтіп кеткенін де байқамай қалдық. Міне, өнер! Міне, құдірет!
Репертуарының сан алуандығы, орындаушылық шеберлігі мен сахнаны безендіру сапасының мінсіздігімен «Астана Балет» театрын Қазақстан ғана емес, шетелдік өнерсүйер қауым да ерекше ілтипатпен, зор ықыласпен қабылдайды.

«Сыншылар хореографиялық миниатюралардың тың интерпретациясы жаңашылдығымен қатар дәстүрге берік, эмоционалды бояуы қанық екенін атап, стилінің мүлтіксіз сақталғанына тәнті», - дейді «Астана Балет» театрының Бас балетмейстері Мукарам Авахри.

...Қазақстанмен қатар Ресей, Қытай, АҚШ, Әзірбайжан, Франция, Италия, Белоруссия, Бельгия, Жапония мен Польша сынды елдердің айтулы сахналарында бағдарламаларын паш етіп, көрермен көзайымына айналған «Астана Балет» театрын шымкенттік көрермен тағы да күтері анық.

Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында жуырда «Рухани жаңғыру» сериясымен өңірлік ақын-жазушылардың 10 томдық шығармалар жинағы жарық көрді. Авторлары – қаламы қарымды қаламгерлер. Редакциялық алқаның мүшесі Мархабат Байғұт бір сөзінде «Авторларды таңдағанда бірінші талап – шығарма рухани жаңғыруға жауап беруі керек.

Одан кейін мерейтойы тұспа-тұс келген қаламгерлер де болды. Үшінші, әрине, көркемдік сапасына мән бердік», деп еді. Қай автордың қандай кітабы шыққанын Шымкент қалалық «Отырар» ғылыми-әмбебап кітапханасы директорының орынбасары Асылзат Арыстановамен сұхбат барысында білдік.

– Асылзат Оспанқызы, кітапханаларыңыздың қазынасын толтыра түскен он томдыққа тоқталып өтсеңіз. Көзі қарақты оқырман кітапханаға қай автор үшін асықпақ?

– Жарыққа шыққан он томдықтың барлығы да ойлы оқырманның көңілінен шығады деп сенемін. Нармахан Бегалыұлы, Мархабат Байғұт, Ханбибі Есенқарақызы, Сәрсенбек Сахабат, Захардин Қыстаубайұлы, Есқара Тоқтасынұлы, Момбек Әбдәкімұлы, Нұрғали Қадырбаев, Иса Омар сынды қарымды қаламгерлердің кітаптары жарық көрді. Оныншы том жастардың шығармашылығына арналып, «Түркістан түлектері» деген атпен баспадан шықты.

Ақын Нармахан Бегалыұлының «Жаз-жалбыз» атты кітабына өлеңдері, поэма мен аудармалары енгізілген. Константин Симонов атындағы Халықаралық әдеби сыйлықтың иегері, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, қазақ поэзиясына ойлы образдар, тың тіркестер қосқан ақынның жыр жинағы оқырманын ой мен сезім үндескен көркемдік құнарымен қуантарына сенім білдіреміз.

– Иә, Нармахан атамыздың «Жаз-жалбызына» көз жүгіртіп отырып, мына бір шумақ жүректі шым еткізді:

– Сағынышың ем сан жылдар бойы сақтаған,
Сондықтан болар,
Сапарда жүрсем сағынып сені аттанам.
Мен кейде тіпті
Жүрегі мен арманын алдай алмайтын,
Ақ махаббатты жесірдің ұлы екеніме де мақтанам, - дейді нәзік жүректі, өршіл рухты ақын. Осындай мөлдір шумақтарға толы жинақ тезірек өз оқырманын табатынына сенімдімін...

– Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық «Алаш» және «Түркі әлеміне қызметі үшін» сыйлықтарының лауреаты, көрнекті жазушы, проза шебері, публицист Мархабат Байғұттың «Аршакие» атты кітабына жан-дүниені жаңғыртатын көркем әңгімелері мен толғамдары жинақталған.

Әсіресе, «Қазығұрттың қымызы», «Қызылқұмның қымыраны», «Сайрам-өгем дегенде, Сайрам-өгем...», «Ақсуым – арымдай, Жабағылым – жанымдай...», «Ордабасыға оралғанда» толғамдары қазір баршамыз «Рухани жаңғыру» деп атап жүрген рухани үрдістің ең басында тұруға тиіс шығармалар деп ойлаймын.

– «Қара өлеңнің Ханбибісі» атанған Ханбибі Есенқарақызының нәзік лирикадағы қолтаңбасы айқын. Әйтсе де, айтары мол ақынның көңіл көкжиегінде қылаң берген көп ойларының кітап өлшеміне сыймайтын кездері де болады. Ақынның қай шығармасы басылып шыққанын білгіміз кеп барады...

– Қаламгердің «Жібек» атты повесі – әлі сиясы кебе қоймаған жаңа туынды. Повесть, естелік-эссе, шағын әңгіме жанрларында жазылған туындылардағы ойлар мен толғаныстар ақындық сезіммен екшеленген шынайы жүрек сыры екені байқалады.

Қазақ жұрты ерекше құрмет тұтатын дарынды қаламгер кітабының алғысөзін жазған Мархабат Байғұт ағамыз «Жібек» деректі повесінде автор қазақ өңіріне Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі дәулетті қазақтардың малын тартып алып, кәмпескелеп, өздерін жер аудартып, бүтін халықты бөлшектеп, зардап шеккізгенін шығарма кейіпкері Жібек арқылы нанымды жеткізеді.

Қазақ әйелінің қайсарлығы, еңбекқорлығы, ар тазалығы, қанша азап шексе де салт-дәстүрге беріктігі повесть барысында жүйелі өріліп отырады», деп жазды кітаптың алғы сөзінде.

– Ақын Сәрсен Бек Сахабаттың «Қырғауыл қонған жидетал» кітабы қайтыс боларынан аз алдын қолына тигенде қатты қуанып, ерекше толқыпты...

– Иә, Сәрсен Бек Сахабаттың «Қырғауыл қонған жидетал» кітабының жарыққа шығуы қаламгердің 65 жылдық мерейтойымен тұспа-тұс келгендіктен, бұл авторға жасалынған үлкен сый болды. «Отырар» кітапханасында қаламгердің мерейтойлық шығармашылық кешін де өткіздік.

Әмбебап әдебиетші Сәрсен Бек Сахабаттың аталған кітабына түркітану мәселелері мен жазушы Тәкен Әлімқұловтың шығармашылық жолын сөз еткен ой-толғамы енген. Теотопонимдік атаулар мәселесі де назарынан тыс қалмаған. Тыңнан ой қорытып, әрі мен нәріне тереңнен бойлаған толғамдары оқырманды бей-жай қалдырмай, иіріміне тартып әкетеді.

Автордың басты ұстанымы да сөз қабатының ішкі мазмұнына үңілу, сырын бөлісу. Тектанудағы ізденісі қызғылықты, пікір таласынан, қиыннан қорықпайтын батылдығы бөлек.

Ал Захардин Қыстаубайұлының «Жүректің сөзі» жинағында негізінен соңғы жылдары жергілікті баспасөз беттерінде жарық қөрген публицистикалық шығармалары мен сиясы кеуіп үлгермеген «Айтбай - Мария» атты деректі пьесасы енгізілген. Әдебиет пен журналистиканы өмір бойы қатар алып жүргендіктен болар, ол әр сөйлемінің сыңғырлап тұруына, сұлу да түсінікті шығуына ерекше ден қойып, көркемдік тәсілдерді молынан пайдаланады.

Соңғы жылдары қазақ журналистикасынан көрінбей жүрген фельетон, очерк сияқты жанрларды заман талабына сай жандандырып, жаңғыртып келеді. Көрнекті жазушы Мархабат Байғұт өзінің әріптесі, жазушы-драматург, Қазақстанның Құрметті журналисі З.Қыстаубайұлы туралы бір сөзінде оны «Ақтаңгер жазушы» деп атады. Осы жинақ жазушыға берілген сол бағаның әділ әрі орынды айтылғанын дәлелдейді.

Ал тағы бір қаламгер – Есқара Тоқтасынұлы болмысы қарапайым, мазмұны сыршыл, қаламы ерек жазушы. Өзі әдеби ортада көп бой көрсете бермейді. «Беласқан» жинағына енген мөлтек әңгімелері астарлы ойға, тартымды идеяға құрылады, өмірдің қым-қиғаш сәттерін көз алдыңа әкеледі. Ұлтымыздың өткені, бүгініне бейтарап қарап өмір сүре алмайтын – «Сиық», «Сахара үні» хикаяларының жалынды кейіпкерлері оқырман көңілінен шығады.

Кенесары хан бейнесі бұған дейінгі көркем нұсқалардағы рухы күшті, қатал қолбасшы ретінде емес, жан дүниесі тебірене кетуге бейім сезімтал философ сипатында есте қалады.

– Жазушы Момбек Әбдәкімұлын тарихи тақырыптарға қалам түртетін қаламгер ретінде білеміз. «Зобалаң» деп аталуының өзі-ақ қаламгер кітабының тарихи шығармаларға негізделгенін меңзеп тұр. Кітап жайлы не айтасыз?

– Момбек Әбдәкімұлының «Зобалаң» кітабында 1931-33 жылдары елімізді шарпыған ашаршылықтың қалай басталып, қалай белең алғаны, оның қасіреті мен зұлматы жұртты қалай ойрандағаны кеңінен әрі болған қалпында ашық әңгімеленеді.

Сондай-ақ, бұл кітапта дәл сол жылдары ҚазАКСР-ы және Өзбек КСР-ының халкомкеңестері мен орталық атқару комитеттерінің шешімімен салынған Шымкент-Ташкент төте теміржолы құрылысының жүруі, бір жылдан кейін оның неліктен тоқтатылғаны туралы құжаттық деректерге сүйеніп жазылған мағлұматтар келтірілген.

Сонымен қатар жазықсыз жалаға ұшыраған қазақ зиялылары мен қарапайым халықтың күйзелісі кітап сөзімен әсерлі баяндалған. Роман – жазушының жеке қиялынан туындаған шығарма емес, ел өмірінен жанды естеліктер, архивтік фактілер һәм ашаршылықты бастарынан өткерген көнекөз қариялардың аузынан естілген деректі әңгімелер негізінде түзіліп жазылған.

– Бір байқағаным, он томдыққа енген шығармалар әр түрлі жанрда жазылған. Олардың арасында драма да, поэзия да, проза да, аударма да бар. Мәселен, Нұрғали Қадырбаевтың «Шығыстың Сұлтанбегі» кітабына автордың хикаяттары, әңгімелері, балаларға арналған шығармаларымен қатар әлем әдебиетінің классиктерінен аудармалар да бар екен...

– Дұрыс айтасың. Нұрғали Қадырбаевтың «Шығыстың Сұлтанбегі» атты кезекті жинағында халқымыздың біртуар тұлғаларының бірі Сұлтанбек Қожанұлының тарихи бейнесін сомдауға арналған «Шығыстың Сұлтанбегі» хикаяты енген. Сонымен бірге бүгінгі замандастардың ішкі ой-пікір әлемі мен олардың психологиялық дүниетанымын танып-білуге елеулі ұмтылыс жасалған әңгімелері және балалар тақырыбына байланысты жазылған көркем аудармалар енген.

Қаламгердің шығармаларында оқиғаның дамуы мен кейіпкерлер бейнесін айшықтауда соны ізденістер байқалады. Жинақтағы хикаят және көркем әңгімелер оқырманды адамгершілік құндылықтарын бағалай білуге, өзара сыйластыққа, тату-тәтті қарым-қатынасты орнықтыруға және имандылыққа үндейді.

Ақын Иса Омардың «Адамдық қағидасы» кітабы да жан-жақты туынды. Заманауи өлеңдерден және заманауи ой-толғамдардан тұрады. Бұл кітапта қаламгердің өмірден көрген-білгендері мен ойға түйгендері көрініс тапқан. Бүгінгі заман мен қоғам туралы ой-тұжырымдар тұшымды да тартымды, сондай-ақ, қысқа да нұсқа берілген. Кітаптың екі бөлімі мазмұндық жағынан бір-бірін толықтырып тұр.

Сол арқылы адамдық қағидалары тақырыбы айтарлықтай ашылған.
Қорыта келе айтарым, қазақ руханиятының дамуында сүбелі орын алатын көркем туындылар оқырманның рухани көкжиегіне қосылған мол олжа деп білемін.

Себебі, «Рухани жаңғыру» сериясымен кітаптар республика деңгейінде шығып келді. Ал біздің өлкемізде алғаш рет жарыққа шығуы. Патша көңілді оқырманның тілегі сол – осындай кітаптар жарық көруін тоқтатпаса, жалғасын тапса... Қаламгерлерге қаламдарыңыз халыққа қызмет ете берсін, ал оқырманға құнды дүниелер рухани көкжиектеріңізді кеңейте берсін деп тілек айтқымыз келеді.

– Сұхбатыңызға
рахмет!

Сұхбаттасқан
Мөлдір КЕНЖЕБАЙ