Шымкент келбеті

Бүгін – Қазақстандағы БАҚ өкілдерінің кәсіби мерекесі. Журналистер билік пен бұқараның арасындағы «алтын көпір» десек те, жолдан қосылған жолбикелердің кесірінен осы қастерлі мамандықтың қадірі қашып барады. Жасымыз алпыстан асты. Соның қырық жылында журналистика саласына шиырлап із салыппыз. Басшы да болдық, қосшы да болдық. Алдымыздан талай жас буын өтті. Білгенімізді үйреттік. Ұстаз деп сыртымыздан жақсы лебіздерін айтып жатады. Рахмет.

Өткенде журналистер даярлайтын факультеттің ұстаздарымен әңгімелесіп қалдық. Бүгінгі жастардың қатты өзгеріп кеткендігін айтты. Журналистика мамандығын таңдаған студенттерінің дені телеарнада жұмыс істеуді қалайды екен.

Олардың ойынша, жазба журналистикадан телевидениенің артықшылығы: жұртқа тез танылады екенсің. Мүмкін, рас шығар.

Бірақ, өз басым қандай жағдайда да Жанболат Аупбаев, Қали Сәрсенбай сияқты журналист болуды қалаған болар ем. Талайына айттым.

– Аға, мықты журналист болу үшін не істеу керек? Не кеңес бересіз?

Оның жазылып қойған формуласы жоқ. Ең бірінші отаншылдық, өткір мінез бен мол білім керек. Онсыз алысқа ұзай алмайсың. Бір мысал. Қазақтың көрнекті ақындарының бірі Байбота Қошым Ноғайды (ол кезде Серікбаев) газет басшылығы ұйғырдың мықты компазиторы Құддыс Қожамжаровтан сұхбат алуға жібереді.

– Сен менің қандай шығармаларымды білесің?

Қожамжаров төтеден сұрақ қояды. Байекең көшедегі көптің біреуі емес, дайындалып-ақ барған. Капелемде аузына ештеңе түспей, Қожамжаров «сұхбат бермеймін» деп қайтарып жіберіпті. Композитордікі дұрыс.

Тура осындай жағдай Шымкентте де көз алдымызда болды. Көрнекті театр сыншысы марқұм Әшірбек Сығай облыста өткен мәдениет күндері бір байқаудың қазылар алқасының төрағасы болған.

Фестиваль жөнінде сұхбат беріп тұр. Толымды жауап берді. Өзіміздің танымал болып-ақ қалған тележурналист бүлдірді.

– Аға, аты-жөніңізді айтыңызшы? Кім боласыз, қайда қызмет істейсіз?

Әшекеңнің ақшыл жүзі қаракүрең тартып, әлгіге бақырайып қарап тұрды да, бұрылып кетіп қалды.

Әлгі жазғаннан сұрадым. «Шынымен Әшірбек Сығайдың кім екенін білмейсің бе?». «Аға, шынымды айтайын. Білмейді екем. Бірінші рет көріп тұрмын. Неге ренжиді?».

Жас журналист осы екі мысалдан не қортынды шығарар еді?! Білімсіздік, біліп сөйлемеу қас жауыңнан бөлек, қазақ журналистикасының абыройын түсіреді.

Бірақ, бұл дегеніңіз қазақ журналистикасы өзге ұлттар мен ұлыстардың қалам ұстаған ағайындарынан кем дегенді білдірмейді.

Бірқатар басылымдарда басшы болдық. Жас журналистермен көп жұмыс жасадық. Екі нәрсені қадап айтар едім.

Қысқа хабар, шағын репортаждар болса да, тақырыбыңды біліп жаз. Жұрт оқитындай, алған деректерінің бойына қан жүргізетіндей ойнатып жазуға тырыс. Бұл сенің журналистикадағы жолыңды ашып, ешкімге ұқсамайтын өз стиліңді қалыптастырады.

Екінші, бар тақырыпты жаза алу керек. Бірақ, осы салалардың ішінен өзіңнің жаныңа жақынын бір бөлектеп қой. Сол саланы жазғанда ешкім алдыңа түсе алмайтындай зерттеп-зерделеп жаз. Бір мысал айтайын. «Лениншіл жастың» жас журналисі Жанболат Аупбаевты Алматыдан Мәскеудегі «Комсомольская правда» газетіне тәжірибе алмасуға жібереді. Сол кезде осындай жақсы үрдіс болған. Бір апта өтеді. Қазақстандық жас журналист шағын репортаждарды жазып жүр.

Бір күні редакциядан дүр ете қалады. «Василий Михайлович Песков келді. Песков келді» Атақты журналисті көруге біздің де жас журналист барады. Можантопай орыс мұжығы. Үстінде қаудыр тон, аяғында салабасы шыққан ескі етік. Бұл құдай көріп жүрген мәскеулік журналистер сақал-мұрты бастырылмаған әлгі мұжықтың қасында бал арасындай үйіріліп жүр.

Атақты Песков түр-сойы бөлек бұған қайырылады. Жетелеп шетке шығарады. Жөнін сұрайды. Жазған-сызғанымен танысады. Сосын ақылын айтады.

– Сенің мына жазып жүргендерің күндік дүниелер. Жас жігіт, менің ақылымды тыңдасаң өлмейтін дүниелер жаз. Жаныңа жақын тақырыбыңды тап.Сол сенің атыңды шығарады. Журналистикадағы бақытың да болады.

Күн сәл жылт етсе, қаудыр тоны қаудырап түпсіз тайгаға сіңіп кететін, ешкім аяқ баспаған жерлерге барып, ешкім әлі жаза алмай жүрген тақырыптардан жауһар дүниелер тауып келетін В.Песковыңыздың ақылы жас журналиске, ақылды азаматқа майдай жағады.

Бүгінде Жанболат Аупбаевсыз қазақ журналистикасын көзге елестету қиын. Оның «Ашылмаған аралдар» сериясы қазақ журналистикасының «Оқжетпестей биігі», бәсі бөлек дүниелер. Ағамыздың тосын тақырыптағы жазбалары арада жүз ғасыр өтсе де классика болып қала береді.

Қали Сәрсенбай. Эстет қаламгер. Қазақ мәдениетінің мәйегіне қанған, ұмытылуға айналған талай алыптарымызды өз биігіне шығарған тұлға. Өзі көркем мінезді жігіт ағасының жазбаларынан қазақ мәдениетінің жұпар исі аңқып тұрады.

Қыдырбек Рысбек. Қырық жыл іреміз бірге жан досым, қазақ спорт журналистикасының энцоклопедиясы. Кешегі аңыз Сейдахмет Бердіқұлов, беріде Несіп Жүнісбаевтың шәкірті қазақ спорт журналистикасының бар жыртық-жамауын бүтіндеп жүр. Мына әулие көріп жүрген ормандай орысыңыздың спорт журналистикасында оңдай біліп-талдап жазатын журналист жоқ.

Тізімді соза беруге болар еді, осымен тоқтайық.

Қазақ елінің, журналистикасының шоқтығы биік болып, өзге мықты мемлекеттермен иық тіресіп қатар тұруды Алаш ардақтылары қатты армандады.

Қазақ мемлекетінің негізін салған, Ресей империясының ізін жалғастырған пролетариат көсемі В.И.Ленинге аса білімді, аса зиялы Әлімхан Ермековті салып, қазақ жерінің шекарасын бекітіп алған Әлихан Бөкейхановтың үлкен арманы болды.

- «...Қазақтың байырғы жерін қазақтар өз бетінше ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер жеке меншікке де, қоныстанушыларға да берілмейді. Оның әрбір түйір тасы қазақтың өңіріне түйме болып қадалуы керек... Ғылымға, ұлттық салт-дәстүрге негізделген заңға сүйене отырып, Жапония үлгісіндегі ұлттық-демократиялық мемлекет құру. Бір уыс жүн сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып киілуі керек...» Қай елдің журналистикасы мықты болса сол мемлекет мықты дегенді де айтқан осы ардақтыларымыз.

Міне, біз осы мақсатқа қызмет етуіміз керек. Крыловтың мысалындағыдай аққу көкке, шортан көлге, шаян жерге тартпай, Қазақстанның егемендігіне бір үйдің баласы, бір қолдың саласындай қызмет етсек, Туымыз ешқашан жығылмайды.

Жас журналистер сұрады, біз айттық. Біліп ал, өз Отаның, өз ұлтыңнан жақының жоқ. Бірлік, ынтымақ қана елді тұтастандырады.

Бүгінде әлем күніге мың құбылып тұр. Мынаның жайы мынадай болады деп тайға таңба басқандай анық айту мүмкін емес. Шағын ұлттардың озбырлығы басым, дегенін істетпей қоймайтын үлкен ұлттардың жемсауына торға түскен балықтай жұтылып жатқанын көзіміз көріп отыр. Осындайда ұлт өз болмысын қалай сақтап қала алады?!

Бұл жағдайға Африка халықтарының көсемі Нельсон Мандела пақыр айтудай айтты. «Отарлаушылар келгенде жеріңді, еліңді сақтау үшін аянбай күрес, соғыс. Жымысқы әрекеттерімен салт-дәстүр, мәдениетіңді алып қойса, шекараңды ашып тастай сал. Өйткені, ол жер де, ел де сенікі емес». Ауыр айтса да шындық осы.

Осы қауіпті біздің заңғар жазушымыз Мұхтар Мағауин де айтты.

Ойы мынадай. «Мұсылман діні елімізге дендеп енгенде қуанғандардың бірі едім.Қазаққа үлкен өркениет есігін ашады, толық мұсылман ел боламыз. Иманымыз молаяды, халқымыз кемелденеді деп. Олай болмады. Дін атын жамылған уағызшылар қазақтың салт-дәстүр, мәдениетіне шабуыл жасай бастады. Ал, бұл өте үлкен қауіп. Оның астарында ұлтсыздандыру жатыр».

«Қазақ әдебиетінің тарихы 18-ғасырдан, яғни Бұхар жыраудан басталады» деп жүрген кезеңде зерттеулерімен бес ғасыр кейін шегеріп, сонау Қазтуған, Жиембет, Шалкиіз сияқты жырауларға апарып тіреген, қазақтың арғы-бергі тарихының аса білгірі Мұхтар Мағауин бекерден-бекер қауіп қылмаса керек.

Деструктивті ағымдар келіннің сәлем беруі дейтін әлемі салтымызды Аллаға серік қосу деп ширкке жатқызады. Қасиетті домбырамыз сайтанның сапалағы екен. Шешем деп еміреніп жүрген анамызды көшедегі қағынды әйелге теңеді. Шақалаққа «Бауы берік болсын!» деген тілеу де қазақтікі емес болып шықты.

Несін айтасың, қазақ өте ауыр кезеңді басынан өткеріп жатыр.

Шымкентте әзірге республикада жалғыз Салт-дәстүр орталығы бар. Арнайы мектеп қажеттіліктен ашылған. Көп жыртығымызды осы орталық мейілінше бүтіндеп келеді. Басшысы Бақтияр Спанов – ұлтқа болсын дейтін азамат.

Мұнда қазақтың салт-дәстүрі, мәдениетіне байланысты жиындар көп өтеді. Өзіміз талайына куә болдық. Халқымыздың көрегенділігіне, ырым-салт, жөн-жоралғы, ұлттық тәрбиесіне тәнді болдық.

Жуырда Бақтияр Әбілұлымен арнайы жолығып, орталықтың бүгінге дейінгі атқарылған жұмыстарын бір саралап көрдік.

– Әдеп-ғұрып және салт-дәстүр орталығы 2014 жылы ашылған,– дейді Бақтияр Әбілұлы.

Негізгі қызметі қазақ халқының көнеден келе жатқан салт-дәстүр, әдеп-ғұрып, жөн-жоралғыларының мәнін терең мазмұнда қайта жаңғыртып, өңірлерге іс-сапарларға шығып, жан-жақты ғылыми-зерттеу және әдістемелік жұмыстар жүргізу, этнографиялық мәліметтер мен рухани құндылықтарымызды насихаттау арқылы келешек ұрпақ санасына ұялату болады.

Орталық басшысы сол жылдардан бері атқарылған іс-шараларды бір жіліктеп өтті. Яғни, осы уақытқа дейін орталықта 300-ге жуық мәдени-танымдық, этнографиялық шаралар өткізілген. Атап айтқанда, «Сарқылмас қазына» телевизиялық жобасымен 50-ден аса бейнеролик, «Дәстүр мен дастарқан» бағдарламасы түсірілді. «Отаным – бақыт ордасы» телевизиялық жобасының қырғыз, өзбек, кәріс, шешен т.б. этномәдени орталықтарымен бірлескен түсірілімдер жасалып, «Ұлы дала өсиеті» даналық сөздер антологиясы жарияланды. Тәжірибе алмасу, Қазақстанның әр өңірлерінің мәдени-тарихи мұраларын зерттеу, салт-дәстүрлерін саралау, ерекшеліктерін зерттеу мақсатында республикамыздағы өзге өңірлерге іс-сапарлар ұйымдастырылды. Ұлттық киім өндіретін кәсіпкерлер, колледждер, дизайнерлермен бірлесе «Үкілі кәмшат, бүрмелі көйлек» тақырыбында көрме ұйымдастырылды.

Ұлттық құндылықтарды насихаттау барысында «Дәстүрге берік отбасы» ток-шоуы, Шымкент қалалық жастар бөлімімен бірлесе «Биік болсын шаңырақ!» тақырыбында қазақтың киіз үйін құрудан шеберлік сағаты, «бесік жырын» насихаттауда «Жақсы келін – ырысың!» атты қалалық жас келіндер байқауы, Мағжан Жұмабаевтың 125 жылдығына арналған «Айды алқа ғып берейін» атты облыстық жас жазба ақындар мүшәйрасы, шілде айының 1 жексенбісі «Ұлттық Домбыра күні» болып белгіленуіне орай ұлттық мәдениет пен бірегейлікті сақтау, халқымыздың ұлттық салт-дәстүрі және әдет-ғұрпын насихаттау мақсатында «Домбыра-Думан» мерекелік іс-шарасы ұйымдастырылды.

Ғасырлардан келген ұлттық сусындарды насихаттауда, төрт түліктің киесі, ұлттық сусындардың шипасы, жөн-жоралғылары мен ырым-тыйымдары туралы «Ұлттық сусындар – ұлттық бренд» атты танымдық сағаты, ұлттық қасиетіміз бен құндылықтарымызды ұлықтайтын батырлық эпостарды, дәстүрлі әндер, тәлімді термелерін насихаттауда «Ұлы дала сарыны» атты батырлық жырлар оқуын өткізді. Қоғам және мемлекет қайраткері, этнограф-ғалым Өзбекәлі Жәнібековті еске алуға арналған «Дәстүрдің дара діңгегі» атты ғылыми-тәжірибелік семинар өткізілді.

«Дәстүрім – асыл қазынам» атты энциклопедиялық жинақтың және «Ұлттық киімдер» альбомының тұсаукесер рәсімі, данышпан ақын, ғұлама ойшыл хакім Абай Құнанбайұлының 175 жылдығына орай «Абай даналығы – халық мұрасы», көне заманнан келе жатқан асыл мұраларымызды, ғасырлар қойнауынан сыр шертіп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен ән қазынасын жастар арасында кеңінен насихаттау мақсатында «Дәстүp және ғұрыптық ән» танымдық шарасы, «Көнеден жеткен сыр сандық» тақырыбында шеберлік сағаты, «Жастар жылы» аясында «Қызды ауылдың қызығы...» атты тағлымдық шаралар өтті. Мұндай мазмұнды, тағлымы терең шаралар әлі де жалғасын табуда.

Мәдениет пен өнер саласына қырық жылға жуық еңбек сіңірген, ҚР Мәдениет қайраткері Бақтияр Әбілұлы еліміздің басқа облыстарынан бөлек, көрші мемлекеттің мәдениет ұжымдарымен тығыз байланыста екендігін айтады. Түбі түркі халықтарының тамыры бір, дәстүрі ортақ. Жаһанданудың ұсақ ұлттарға қаупін көріп отырған көрші ағайындар ынтымақтасып бірге жұмыс істеуге бейіл. Деструктивті дін ағымдарының қазаққа қаупі туралы жоғарыда айттық. Сондықтан да жастар олардың жетегінде кетпеуі үшін ауқымды іс-шаралар жүйесі түзілген.

Мәселен, өткен жылы Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасы Шымкент қаласы бойынша өкілдігі мен Салт-дәстүр орталығы бірлескен «Дәстүр мен дін тағлымы» іс-шарасы өтті. Оған ҚМДБ төрағасы, Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлы, Шымкент қаласының бас имамы Бақдәулет Әбдірахманов, Дін істері басқармасының басшысы Әлжан Тұяқбаев бастаған имамдар, қоғам қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері қатысты. Мұнда дін мен дәстүрдің ортақ, сауапты тұстары насихатталды. Бас мүфтидің тұщымды, тағлымды әңгімесі тыңдалды.

– Біздің жұмысымыз кейбір адамдарға, сырт көзге оншалықты маңызды көрінбеуі мүмкін, – дейді Бақтияр Әбілұлы. – Бірақ, дәстүрін жоғалтқан халықтың оңғаны жоқтығын кәрі тарих көрсетіп отыр. Мәселен, түбі тамырлас Қиыр Шығыс халықтары саха, тыва, эвенкі мен нивхи, айнилар ата-тегінен мүлде айырылып қалды.

Шор сияқты ұсақ ұлттар орыс жұртына сіңіп кетті. Сондықтан қауіп қайда деуге болмайды. Бұл ұлттық мәселе Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевты да қатты толғандыратындығын Ұлттық құрылтайда көтерген мәселелерінен көріп жүрміз. Бүгінде шетелдік өркениеттің ащы жемісі қазақ жеріне жетіп жатқанына көз жұмып қарауға болмайды. Басқасы басқа, әлем жұртшылығы бір әйелдің өзі туған ұлына тұрмысқа шыққанының, екеуінің аста-төк той жасағанын, жаһанға жар салып мақтанғанын көрсетті. Бұл – азғындау, деградацияға ұшырау. Мұндай мысалдарды жүздеп келтіруге болады. Бұған бізде қарсы тұра алатын үлкен күш бар. Ол ұлы Абайдай заңғарларымыздың ар әлемі, халқымыздың ғажайып әдет-ғұрып және қалтқысыз қызмет еткен салт-дәстүрі.

...Біз орталық басшының пікіріне толықтай қосылдық.