Шымкент келбеті

Мемлекеттің толық егемендікке ие болуында экономикалық тәуелсіздіктің маңызы зор. Ұлттық қауіпсіздікке қатер төнбеуі үшін отын мен жанар-жағармайдың, жалпы, энергияның кемінде 70 пайызы, азық-түліктің 50 пайызы және жеңіл өнеркәсіп өнімдері мен дәрі-дәрмектің 30 пайызы өз елімізде өндірілуі шарт. Демек, фармацевтика – экономикадағы стратегиялық маңызға ие сектордың бірі. Бұған коронавирус пандемиясы кезінде тағы бір рет көз жеткіздік. Әлемдегі дәрі-дәрмек жасауға қажет шикізаттың 90 пайызын шығаратын екі мемлекет – Қытай мен Үндістан шекараларын жауып, ішкі қажеттілігін өтеу үшін аса зәру препараттардың экспортына тыйым салған кезде бүкіл дүниежүзінің фармацевтика өнеркәсібі қиын жағдайға тап болды.

Қазақстан фармацевтикасы – салыстырмалы түрде жас сала. Шымкентте «Химфарм» кәсіпорны кеңестік кезеңнен бері бар дегенімізбен, 2010 жылға дейін бұл сектордағы өндіріс көлемі өте мардымсыз болатын.

– 2010 жылы Үкімет Үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын қабылдап, онда фармацевтика басымдыққа ие салалардың бірі ретінде белгіленді. Ол кезде елімізде бар-жоғы 8-10 миллион АҚШ долларының дәрі-дәрмегі өндірілетін еді. Мемлекеттік қолдау шараларының нәтижесінде 2020 жылы бұл көрсеткіш 225 миллион АҚШ долларына (шамамен 100 миллиард теңгеге жуық) жетті. Республика бойынша фармацевтика өнеркәсібінде 168 кәсіпорын бар. Оның үшеуі ірі кәсіпорын. Олар: «Химфарм», «Абди Ибрахим Глобал фарм» және «Нобел АФФ» компаниялары. Мұнан бөлек 11 орта және 154 шағын кәсіпорын бар. Аталған кәсіпорындарда 17 мыңнан астам адам жұмыс істейді, – дейді «ФармМед Индустрия» қауымдастығының атқарушы директоры Гүлдария Манақпаева.

Айта кетейік, отандық фармацевтика нарығының сұранысы 1 миллиард 500 миллион АҚШ долларына тең. Басқаша айтсақ, Қазақстан халқы жыл сайын осынша ақшасын дәрі-дәрмек пен медициналық құрал-жабдықтарға жұмсайды. Жоғарыда айтылған 168 кәсіпорын бүгінде соның 15 пайызын қамтамасыз етіп отыр. Қалған 85 пайызы шет мемлекеттерден импортталады. Отандық фармацевтика өнеркәсібіндегі компаниялардың алдында осы көрсеткішті 30 пайыздан асыру міндеті тұр. Осынау асқақ мақсатқа жылдан жылға жақындап келе жатырмыз әрі бұған шымкенттік компаниялардың үлесі зор.

Атап айтқанда, Шымкенттегі «Химфарм» акционерлік қоғамының бір өзі бүкіл республикада шығарылатын дәрі-дәрмектің 45 пайыздан астамын өндіреді. Яғни, шымкенттік кәсіпорын – республика нарығындағы талассыз көшбасшы. Тарихы 140 жылға таяп қалған көне кәсіпорынның жаңа тарихы 2011 жылы басталды десек, қателеспейміз. Себебі, сол жылы Шымкентке «Polpharma» компаниясы инвестор ретінде келді. 2011-2013 жылдары тартылған инвестицияның есебінен фабриканың инфрақұрылымы жетілдіріліп, электрлі жүйелері жаңартылды, жаңа қазандық салынған. Одан кейінгі 2 жылдың ішінде микробиологиялық зертхана мен ампулдық-инфузиондық цех жаңғыртылып, жаңадан қосымша ампулдық цех салынды. Ал 2016-2018 жылдары ұнтақты антибиотиктерге арналған асептикалық қоспалар цехы, жаңа инфузиондық желі, қатты және сұйық преоралдық дәрілік заттар цехтары мен жаңа қойма салынды. Бұл цехтар мен зертханалардың барлығы GMP халықаралық стандарттарына сәйкес келеді. Айта кетейік, жоғарыда айтылған жобаларға «Polpharma» компаниялар тобы 108 миллион АҚШ доллары көлемінде инвестиция құйған.

Бүгінде «Santo» сауда белгісімен танылған кәсіпорын жыл сайын 193,8 млн инъекциялық ампула, 2,6 млн инфузиялық флакон, стерильденбеген сұйық пероралды дәрілік заттардың 7,7 млн флаконын, цефалоспортин қатарындағы антибиотиктердің 35,4 млн флаконын, пенема/мицин қатарындағы антибиотиктердің 14 млн флаконын, тікелей престеу әдісімен жасалған 518 млн таблетка және ылғалды түйіршіктеу әдісімен 135 тонна таблетка өндіреді. Компанияның өндірістік портфелінде терапияның әртүрлі салаларында ауруларды емдеуге арналған 12 фармакотерапиялық топтағы 240-тан астам препарат бар.

«Polpharma» компаниялар тобы мұнымен шектеліп қалмақ емес. Бүгінде 2020-2022 жылдарға арналған жаңа инвестициялық жоба қарқынды жүзеге асып жатыр. Ол «Химфармның» базасындағы барлық зертханаларды модернизациялауды көздейді. Бұл мақсатқа инвесторлар қосымша 38 миллион АҚШ доллары көлемінде қаржы жұмсауда.

Компания – Қазақстанның фармацевтикалық индустриясындағы ең ірі жұмыс беруші. Онда 1200-ден астам адам еңбек етуде. Зауыт қызметкерлері Польша және басқа да Еуропа елдерінде біліктілігін арттырып отырады. Яғни, бұл компания Шымкентте халықаралық еңбек нарығының талаптарына сай келетін білікті мамандардың үлкен шоғырын қалыптастырып отыр.

Өткен жылы коронавирус пандемиясы шарықтау шегіне жетіп, адамдар вирусты пневмонияның салдарынан жансақтау бөліміне жиі түсіп жатты. Сол кезде өкпеге жасанды тыныс беру аппараттарын өндіруді қолға алған Шымкенттегі «Қазмедприбор» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болатын. Бұл – қаламыздағы фармацевтика индустриясының тағы бір ірі өкілі.

– Медициналық аппараттар мен құрал-жабдықтар өндіру бойынша Қазақстанда біздің компаниямен бәсекелесетін кәсіпорын жоқ десек те болады. Өткен жылдан бері күніне 20-25 ИВЛ аппараттарын жасап шығарудамыз. Сонымен қатар біз турбо қондырғысы бар ИВЛ аппараттарын, жаңа туған нәрестелерге арналған инкубаторлар мен ИВЛ аппараттарын және шприцті насостарды өндіре бастадық. Жалпы, біздің кәсіпорында медициналық құрал-жабдықтар мен бұйымдардың 300-ге тарта түрі өндіріледі. Оның ішінде қарапайым медициналық халаттардан бастап, жоғары технология бойынша жұмыс істейтін жылжымалы рентген аппараты мен УДЗ аппараттарына дейін бар. Бізде жасалатын ультра-дыбыстық зерттеу аппараты бір мезетте үш түрлі міндетті атқарады. Ол адамның жүрегі мен ішкі органдарын диагностикалауға, ананың құрсағында жатқан шарананың жүрек қағысы мен дамуын бақылауға мүмкіндік береді, – дейді «Қазмедприбор» ЖШС директоры Қаныбек Қанатбекұлы.

Оның айтуынша, 2013 жылы іске қосылған кәсіпорынға мемлекет жан-жақты қолдау көрсеткен. «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасының аясында көрсетілген қолдаудың нәтижесінде өндіріс көлемі 4 есе артқан. Осы күнге дейін «Қазмедприбор» компаниясы 50 мың дана медициналық қондырғы, 150 мың дана медициналық жиһаз жасап, 1 мың жедел жәрдем автокөліктерін құрастырып шықты. Егер сұраныс болып жатса, компания жылына 1 мың жедел жәрдем көлігін шығаруға дайын.

Компанияның өнімдері республиканың барлық облыстары мен қалаларына жөнелтіледі. Қала берді шет мемлекеттерден де тапсырыс берушілер аз емес екен.
Қаныбек Қанатбекұлының айтуынша, жақында ғана Өзбекстан мен Қырғызстанның әрқайсысына 50 дана өкпеге жасанды тыныс беру аппараты жөнелтілген.

Фармацевтика – жоғары технологиялар мен инновацияның қайнар көзі. Ғалымдар ем тиімді болуы үшін дәрі-дәрмекті жылдан жылға жетілдіріп келе жатыр. Әрі оның ағзаға кері әсерін азайту да маңызды міндет. Осының бәрін ескерсек, фармацевтика – ғылыммен тығыз байланысты, үнемі ғылыми ізденістер мен зерттеулер жүргізуді талап ететін сала. Демек, бұл саланың дамуы отандық ғылымның дамуына, елімізде ғылымға негізделген, ғылымға арқа сүйейтін экономиканың қалыптасуына да ықпал етеді. Өнеркәсіптің осынау маңызды секторының біздің қалада шоғырланып, осында дамуы – Шымкенттің тәуелсіздік жылдарында қол жеткізген үлкен жетістігі. Бұл, тіпті, шырайлы шаһарды елдегі ғылым-білім мен инновацияның, капитал мен өнеркәсіптің маңызды орталығына айналдыратын фактор десек те қателеспейміз.

Тамыз айының басында Орталық Азия елдерінің басшылары Түркіменстанда бас қосып, кезекті рет консультативтік кездесу өткізгені белгілі. Бес мемлекеттің президенттері жиылып өңірлік қауіпсіздік пен экономикалық ынтымақтастық мәселелерін талқылады.

Қойнауы қазба байлықтарға толы ұлан-ғайыр территориясы мен 75 миллион халқы бар бұл өңір геосаяси және геоэкономикалық тұрғыда үлкен маңызға ие. Басқаша айтар болсақ, әлемдік державалар мен өңірлік көшбасшылардың әрқайсысының Орталық Азиядағы өз мүддесі, бұл өңірге қатысты өз жоспары бар. Мәселен, Ресей бұл өңірге әлі де толығымен өзінің ықпал ету аймағы ретінде қараса, Қытайдың «Бір жол – бір белдеу» жобасының өзегі осы Орталық Азия арқылы өтеді. Сәйкесінше, АҚШ пен Еуропа Одағы да өздерінің өңірдегі ықпалын арттыру арқылы әуелгі екеуінің мазасын алуға кет әрі емес. «Екі түйе сүйкенсе, арасында шыбын өледінің» кері келмеуі үшін бауырлас, көршілес бес мемлекет бірлігіне бекем болып, ынтымақтастығын арттырып, ортақ проблемаларын бірлесе отырып шешуге ұмтылуы тиіс.

Сарапшылар Орталық Азиядағы қауіпсіздік дегенде негізгі төрт проблеманы атап көрсетеді. Оның үшеуі сыртқы проблема болса, төртіншісі өңірдің ішкі мәселесі. Атап айтар болсақ, Орталық Азия әлемді мазалап отырған үш бірдей қақтығыс аймағының ортасында орналасқан. Олар Солтүстік Кавказ, Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы және Ауғанстан. Бұл аумақтардың бірінде эскалация орын алып, қақтығыстар қайта ушыға бастаса мұның Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан мен Тәжікстандағы тыныштық пен тұрақтылыққа, экономикалық жағдайға кері әсерін тигізбей қоймасы анық. Мұны соңғы кездері Ауғанстанда орын алып жатқан жағдай мұны тағы бір рет дәлелдеді. Оның үстіне ол үш аймақта әскери қақтығыс қайта өршімеген жағдайдың өзінде ол жақтан Орталық Азияға діни экстремизм мен сепаратизмнен бастап, қару-жарақ, есірткі, адам саудасы мен заңсыз миграция мәселелері жылыстап келуі мүмкін. Міне, біз айтқан үш бірдей сыртқы проблема осы.

Екінші жағынан Орталық Азия елдерінде трансшекаралық өзендер проблемасы да өзекті күйінде қалып отыр. Мұндағы ірі өзендердің бәрі трансшекаралық өзен екені белгілі. Су ресурстары өз жерінен бастау алатын жалғыз ел – Қырғызстан. Өңірдегі басқа елдердің бәрі іргелес мемлекеттердің жерінен келетін суға тәуелді. Бұл тұрғыда Өзбекстан мен Түркіменстан аса қиын жағдайда қалып отыр. Себебі бұл елдерге су ресурстарының 90 пайызға жуығы сырттан келеді.

Қазақстан да бұл тұрғыдан трансшекаралық өзендердің суына тәуелді мемлекет болып саналады.

Мәселен, Сырдария өзені арқылы Қазақстанға келетін су мөлшері жылдан жылға азайып келе жатқаны жасырын емес. Ал, енді Қырғызстан тарапының «Қамбар ата-1» бөгетін салуы өзен суының біржола тартылуына себеп болмасына кім кепіл?! Осы жайт бізді толғандырса, Өзбекстанды Тәжікстанның «Рогун» су электр станциясын салуы алаңдатуда. Бұл мәселені шешу үшін талай рет мемлекетаралық, үкіметаралық деңгейлерде келіссөздер жүргізілгенімен барлық тарап ымыраға келетіндей ортақ шешім әлі күнге табылмай отыр.

Орталық Азия елдерінің өзара сауда айналымы 6.5 миллиард АҚШ долларын құрайды екен.
Оның ішінде 4,5 миллиард АҚШ доллары Қазақстанның Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан және Тәжікстанмен арадағы сауда айналымына тиесілі

Қала берді Орталық Азия елдері өзара экономикалық ынтымақтастық мәселесінде де потенциалын толық пайдалана алмай отыр. ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Түркіменстанда өткен консультативтік кездесу барысында сөйлеген сөзіне сүйенсек, Орталық Азия елдерінің өзара сауда айналымы 6.5 миллиард АҚШ долларын құрайды екен. Оның ішінде 4,5 миллиард АҚШ доллары Қазақстанның Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан және Тәжікстанмен арадағы сауда айналымына тиесілі. Яғни, қалған төрт елдің бір-бірімен сауда-саттығы жылына бар-жоғы 2 миллиард долларға тең.

Бұл көрсеткіштің қаншалықты төмен екеніне оқырман қауымның көзін жеткізу үшін мынадай қосымша деректер келтірейік: Біріншіден, өңірдегі бес елдің өзара саудасы осы мемлекеттердің жалпы сыртқы сауда айналымының 9 пайызына ғана тең. Екіншіден, жоғарыда айтқанымыздай, Орталық Азия елдерінде 75 миллионға жуық адам өмір сүреді. Бұл – әлем халқының 1 пайыздан астамы. Алайда, бес мемлекеттің өзара саудасы әлемдік сауда айналымының 0.04 пайызын ғана құрайды. Демек, өңірдің саудадағы үлесі халық санындағы үлесіне қарағанда 25 есе төмен болып отыр.

Осының бәрін саралай келсек, Орталық Азия елдерінің алдында екі түрлі жол бары көрінеді. Біріншісі – өңірлік интеграциядан бастарту немесе оған немқұрайлы қарай отырып дамыған елдердің шикізат базасы болып қала беру және күні ертең супердержавалар арасындағы геосаяси ойындардың қолжаулығына айналу. Екінші жол – интеграция. Халықаралық экономикалық процестерге тең дәрежеде қатыса алатын мықты аймақтық бірлестік құру. Бұл – экономикалық өрлеу, саяси және әскери қауіпсіздік жолы. Демек, Орталық Азия елдерінің интеграцияланудан, ынтымақ-бірлігін бекемдей түсуден басқа таңдауы жоқ деген сөз.

Тәуелсіздік алғанына 30 жыл толғанына қарамастан өңір елдері интеграция жолында әлі де елеулі қадам жасай қойған жоқ. Мұны мемлекет басшыларының кездесуі консультативтік кездесу форматында ғана өткенінен-ақ байқауға болатын сыңайлы. Иә, соңғы 2-3 жылда Мемлекет басшыларының консультативтік кездесулері әуелі Нұр-Сұлтанда, одан кейін Ташкентте өтіп, енді міне, Түркіменстанда ұйымдастырылып отыр. Яғни, жоғары деңгейдегі диалог тұрақты сипатқа ие бола бастады. Өзбекстан ашық сыртқы саясат жүргізуге көшіп, жақын көршілерімен қарым-қатынасын жақсартуға барынша күш салуда. Нәтижесінде, елдер арасындағы шекаралық кедергілер азайып, бірлескен кәсіпорындар саны біршама көбейіп келеді. Өңірдегі сауда айналымы 2018 жылдан бері қарай 12 пайызға өскен. Бірақ, мұның бәрі өте аз.

Біздіңше, бес мемлекеттің қазіргіге қарағанда тереңірек интеграцияға баруына кедергі болатын негізгі екі проблема бар. Біріншіден, бес елдің экономикалық даму деңгейі, инвестициялық тартымдылығы мен жаңғыру, демократиялану деңгейі әртүрлі. Бұл болашақта келісілген қаржы-экономикалық саясат ұстануға ортақ инвестициялық, инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру барысында біршама қиындықтар туындатуы мүмкін. Екіншіден, кезінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Орталық Азия бірлестігі», «Орталық Азия экономикалық қауымдастығы», «Орталық Азия ынтымақтастығы ұйымын» құруға бірнеше рет ұмытылыс жасаған болатын. Алайда, ол кезде көршілес елдердің басшылары бұл бастамаларды қолдай қоймады. Енді бес елдің өзара ынтымақтастығын осындай институционалды деңгейге көтеруі оңайға соқпайды. Себебі, Орталық Азия елдері Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы, Еуразиялық экономикалық Одақ, Ұжымдық Қауіпсіздік Шарт ұйымы мен Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары ұйымы секілді халықаралық ұйымдар мен Одақтарға мүше. Іргемізде орналасқан қос держава – Ресей мен Қытай өңірдегі бес мемлекеттің бір-бірімен тым жақындасып кетпеуі үшін бар күш-жігерін жұмсауы мүмкін. Әрі олардың қолында бұған ықпал ете алатындай қуатты тетіктері бар.

Осындай қиындықтарға қарамастан бес елдің көшбасшылары табандылық пен саяси ерік-жігер таныта білсе, олардың интеграциялануға мол мүмкіндіктері де бар. Өңірдің басты артықшылықтары ретінде төмендегілерді айтуға болады. Біріншіден, бес елдің ортақ тарихы, бір-біріне ұқсас тілі мен мәдениеті және бірдей діні бар. Екіншіден, бұл елдердің даму деңгейінде айырмашылықтар болғанымен, ол айырмашылық, айталық, Еуразиялық экономикалық Одақтың мүшелері Ресей мен Қырғызстанның арасындағыдай тым алшақ емес. Үшіншіден, бұл өңір елдері бірлесіп әрекет жасаса үшінші елдерге экономикалық тұрғыда тәуелді болмайтындай ресурстар жеткілікті. Орталық Азияның қойнау пайдалы қазбаларға толы, мұнда өңірге жеткілікті энергия көздері де, еңбек ресурстары да бар. Қала берді өңірдегі инфрақұрылым мен өнеркәсіпті дамытуға қажетті қаржы қоры Қазақстан, Өзбекстан мен Түркіменстанда бар.

Егер өңір елдері осы артықшылықтарын тиімді пайдаланып, интеграция жолына түсе білсе, мұнан барлық тараптың ұтатыны белгілі. Мәселен, өңірден үлкен нарықтарға қарай тауар тасымалдауға мүмкіндік беретін бірегей транспорт дәлізін құру қажет. Шекара маңындағы еркін сауда аймақтарын, көтерме-бөлшек тауар тарату және агрологистикалық орталықтардың басын қосатын инфрақұрылымдық желі қалыптастырылса, өңірдегі бес мемлекеттің де ауыл шаруашылығы дамып, Ресей мен Қытай нарықтарының сұранысын қанағаттандыра алады.

Жалпы, БҰҰ жүргізген зерттеулердің қортындысына сәйкес, Орталық Азия елдері тиімді интеграциялық бірлестік қалыптастырып, өз потенциалын толық пайдаланса, алдағы онжылдықта өздерінің жалпыұлттық ішкі өнім көлемін 2 еседей арттыра алады. Халқымызда «Төртеу түгел болса, төбедегі келеді» деген дана сөз бар ғой. Бесеу біріксе берекеміз кіріп, алпауыт көршілерге кіріптарлықтан құтылып қалар едік...

Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы экономикалық тоқырау бүкіл посткеңестік кеңістіктегі сияқты Шымкент қаласының да өнеркәсіп саласын күйретіп кеткені белгілі. Бұрынғы одақтас республикалар арасындағы экономикалық байланыстар үзілген кезде қаладағы жүйеқұраушы кәсіпорындар жұмысын тоқтатты.

Жас тәуелсіз мемлекеттің алдында өнеркәсіп саласын уақыт талабына сай қайта құрып, оны ішкі және халықаралық нарықта бәсекеге қабілетті өнім шығаратын, экономикалық тұрғыда тиімді салаға айналдыру міндеті тұрды. Осынау күрделі міндетті жүзеге асыруға кейінгі онжылдықта жүзеге асқан Үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы және сол бағдарламаның аясында ашылған индустриалды аймақтар зор септігін тигізді деп айта аламыз.

«Оңтүстік» индустриалды аймағы – республикада алғашқылардың бірі болып ашылған аймақ. 2010 жылы бұрынғы фосфор зауытының аумағын тазартып, оған көлік және инжинерлік инфрақұрылым желілерін тартуға бюджеттен 6 миллиард 800 миллион теңге қаржы жұмсалған. Сөйтіп, 337 гектар аумақ жаңа өндіріс орындарын ашуға әзірленді. Мұндай индустриалды аймақтың артықшылығы кәсіпорын ашуды жоспарлаған инвестор тек жер телімін ғана тегін алып қоймайды, сонымен қатар ол өз кәсіпорнына электр қуаты, газ, су, жол мен темір жол тұйығын жеткізу мәселесіне де бас қатырмайды. Осындай инфрақұрылымының барлығы әзірленген жер телімін алып, сол жерге өз зауытын сала береді.

Шымкенттегі алғашқы индустриалды аймақ көп ұзамай өзін-өзі ақтай бастады. Алғашқы 5 жылдың өзінде мұнда 35 кәсіпорын жұмысын бастаса, бүгінде бұл көрсеткіш 72-ге жетіп отыр. Индустриялды аймаққа жалпы 62 миллиард теңге инвестиция тартылған. Қазіргі таңда онда 4500 адам тұрақты жұмыспен қамтылған.

Осылайша, «Оңтүстік» индустриалды аймағының территориясы сұранысқа ие тауарлар өндіретін бәсекеге қабілетті кәсіпорындармен толып отыр. Олардың арасында құрылыс материалдарын, өндірістік электр құралдарын, мотор майын және өзге де тауарлар өндіретін заманауи кәсіпорындар бар.

Мәселен, машина жасау саласында трансформаторлар өндіретін «Asia Trafo» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жаңа зауыты 2019 жылы іске қосылған. Зауытта Швейцария мен Германияның озық еуропалық заманауи технологиялық жабдықтары орнатылған. Өндірісті басқару жүйесі толығымен  автоматтандырылған. Компанияның өнімдері барлық еуропалық стандарттарға сәйкес келеді. Өндірілген өнімдердің 60 пайызы ішкі, ал, 40 пайызы сыртқы нарыққа шығарылады екен.

Мұнан бөлек Шымкент қаласында 2016 жылы «Тассай» индустриалды аймағы ашылған. Оның аумағы 89 гектарды құрайды. Шымкент қалалық кәсіпкерлік және индустриалды-инновациялық даму басқармасының мәліметі бойынша, бес жылдың ішінде бұл аймаққа да 28 миллиард 100 миллион теңге инвестиция тартылып, 18 кәсіпорын ашылған. Бұл кәсіпорындарда 1 мың тұрақты жұмыс орны құрылды. Қазіргі таңда тағы 16 кәсіпорынның құрылысы жүріп жатыр. Оған 11 миллиард 700 миллион теңге инвестиция тартылады деп жоспарланып отыр. Жыл соңына дейін осы кәсіпорындардың тағы 2-еуі іске қосылып жаңадан 70 жұмыс орны ашылмақ.

«Тассай» индустриалды аймағында орналасқан кәсіпорындардың бірі –  «Nurtau distribution company» кондитерлік фабрикасы. Компания директорының орынбасары Ұлжалғас Бегайдарованың айтуынша, фабрика тәулігіне 3 тонна кәмпит пен 3 тонна сағыз өндіреді екен.

— Біздің кәсіпорында екі ауысыммен 200 адам жұмыс істейді. Кәмпиттің 20 түрін, ал, сағыздың 25 түрін өндіреміз. Күніне 6 тонна өнім өндіреміз. Біздің өнімдер экологиялық тұрғыда таза, оның құрамында адам ағзасына зиян келтіретін ешқандай қоспалар жоқ. Сондықтан өнімдерімізге сұраныс өте жоғары, — дейді Ұлжалғас Ескендірқызы.

— Индустриалды аймақта инвесторлар үшін барынша қолайлы жағдай жасалған. Кәсіпкерлерге мемлекеттік қолдау көрсету бағытында «Бизнестің жол картасы – 2025», «Қарапайым заттар экономикасы» және «Еңбек» нәтижелі жұмыспен қамту бағдарламалары табысты іске асып келеді. Бұл қала экономикасының дамуына үлес қосып, халықты жұмыспен қамтуға, тұрмысын жақсартуға мүмкіндік береді.

«Тассай» индустриалды аймағындағы заманауи кәсіпорындардың тағы бірі — «Болашақ – 7» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің түрлі сусындар шығаратын зауыты. Жалпы аумағы 2 гектарды алып жатқан бұл кәсіпорынға 1 миллиард 30 миллион теңге инвестиция құйылған. Компания басшысы Нұрлан Омаровтың айтуынша, мұнда жылына 34 миллион бөтелке сусын құйылады. Оның ішінде минералды ауыз су, газдалған және энергетикалық сусындар бар.

Ал,  «AZALA Textile» компаниясының мата-тоқыма фабрикасы жылына 2 800 тонна жіп пен 14 миллион метр мата өнімдерін өндіреді. Бұл фабрика — отандық жеңіл өнеркәсіптің көшбасшыларының бірі. Жоғары сапалы өнім шығаратын компания өз тауарларын Латвия, Литва, Германия, Италия, Польша және ТМД-ның бірқатар елдеріне экспорттайды.

Береке ДҮЙСЕБЕКОВ, Шымкент қалалық кәсіпкерлік және индустриалды-инновациялық даму басқармасының басшысы:

—Индустриалды аймақтар қала экономикасының дамуына зор үлес қосып жатыр. Олар қала экономикасын өрге сүйреуші негізгі драйвер десек те артық айтқандық емес. Себебі, өндірістік аймақтарда дайын өнімдер өндіріліп, сол шығарылған тауардан түскен пайданың бір бөлігі шаһар бюджетіне салық ретінде түседі. Нақты айтар болсақ, Шымкенттегі қос индустриалды аймақтың территориясы 427 гектарды құрайды. Оған 90 миллиард 100 миллион теңге инвестиция құйылған. Нәтижесінде индустриялық аймақтар құрылғалы онда орналасқан кәсіпорындар 260 млрд. теңгенің өнімін өндіріп, оның 110,9 млрд. теңгелік өнімін шетелдерге экспорттаған. Индустриалық аймақ қатысушылары 5 500 адамды жұмыспен қамтып, мемлекеттік бюджетке 19,5 млрд. теңге салық төлеген.  Соның нәтижесінде қаланың экономикасы тұрақталып, халықтың жұмысқа орналасуы арқылы әлеуметтік мәселесі шешімін табуда.

Басқарма басшысының айтуынша, бүгінде Шымкенттегі «Оңтүстік» және «Тассай» индустриалды аймақтары өндіріс орындарына жүз пайыз толған. Ендігі кезекті қала экономикасының әлеуетін барынша арттыру мақсатында тағы 4 индустриалды аймақ ашу жоспарланып отыр.

Оның біріншісі – «Жұлдыз» индустриалды аймағы. Қазір ол жерге инженерлік инфрақұрылым жүйелері салынуда. Мұнда шамамен құны 200 млрд. теңге болатын 60 ірі заманауи кәсіпорын ашылады деп күтілуде. Аймаққа инвесторлардың қызығушылығы жоғары. Бүгіннің өзінде 100 млрд. теңгеге 25 инвестициялық жобалардың пулы жасақталған. Келісімдерге сәйкес биыл 10 жобаның құрылысы басталады.
Екіншісі – ауылшаруашылық өнімдерін терең өңдеуге бағытталған «Бозарық» тамақ өнеркәсібі индустриалды аймағы. Мұнда құны 23 млрд.теңгені құрайтын 1 810 жұмыс орнымен 21 жоба іске асады. Ал, үшіншісі 136 гектарды алатын заманауи өнеркәсіптік жылыжай кешені аймағы. Мұнда 30 млрд. теңгеге 2 мың жұмыс орнымен 20 жоба іске асатын болады.

Шымкент қаласында ашылатын төртінші индустриалды аймақ —«Стандарт» жеке индустриалды аймағы. Мұнда шағын және орта бизнес субъектілері шоғырланады деп жоспарланған. Заманауи қоймалар, шағын өндірістік цехтар ашылады. Аймақта 180 млрд. теңгені құрайтын 30 жоба іске асып, 4,5 мың адам жұмыспен қамтылуы көзделген.

Қорыта айтқанда, Тәуелсіздіктің 30 жылы ішінде Шымкент қаласы өнеркәсібі — экономиканың негiзiн қалайтын және айқындайтын  секторлардың бiріне айналды. Олай дейтініміз, 2020 жылы Шымкенттің жалпыөңірлік ішкі өнімінің 25 пайызын өнеркәсіп өнімдері құрады.

Сонау 1991 жылы қаланың өнеркәсіп орындарымен 9,9 млрд. теңгенің өнімі өндірілсе, 2020 жылы бұл көрсеткіш 654,2 млрд. теңгеге дейін өскен. Осынау өсімге бүгін біз сөз еткен индустриялды аймақтардың да қомақты үлес қосқаны талассыз.

Қызықты деректер:

Әлемдегі ең алғашқы индустриалды аймақ 1896 жылы Англияның Манчестер қаласында құрылған. Содан кейін Еуропаның басқа да қалаларында, соңынан АҚШ-тың штаттарында пайда бола бастады.

Индустриалды аймақтардың басты артықшылығы – оларда дайын көлік пен инженерлік инфрақұрылым болады.

Әлемде индустриалды аймақтардың атауы әртүрлі айтылады. Бір елдерде біздегідей индустриалды аймақ десе, енді бірінде индустриалды парк немесе технопарк деп атайды.

Әсіресе, Батыс Еуропада индустриалды аймақтар өте көп. Бір ғана Германияның өзінде 200-ден астам технологиялық парк болса, АҚШ-та оның саны 400-ден асады.

АҚШ-тың Алабама штатындағы Хантсвилль индустриалды аймағында Toyota, BASF, Pratt & Whitney, Northrop сияқты ірі компаниялардың кәсіпорындары орналасқан.

Соңғы онжылдықта индустриалды аймақтар Азия, Шығыс Еуропа және Балтық жағалауы елдерінде де жақсы дамып келе жатыр.

Ұлттық экономиканы шикізат экспортына тәуелділіктен арылту – Қазақстанның алдында тұрған стратегиялық маңызға ие міндеттердің бірі. Тәуелсіздік жылдарында өзге өңірлермен қатар Шымкентте де өнеркәсіпті өркендетіп, экономиканың нақты секторын дамыту үшін ауқымды жұмыстар атқарылды. Нәтижесінде өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарында бүкіл өндірісі тоқырап, тоқтап қалған қала бүгінде ішкі нарыққа ғана емес, алыс-жақын шет елдерге де түрлі тауарлар экспорттайтын деңгейге көтерілді.

Үшінші мегаполисте белсенді жұмыс істейтін 35 экспортер-кәсіпорын бар

Өнеркәсіптің қаншалықты дамығанын түсіну үшін негізгі 2 көрсеткішке назар аударсақ жеткілікті. Біріншіден, 2020 жылы Шымкент қаласында 654 миллиард 200 миллион теңгенің өнеркәсіп өнімі өндірілген. Демек, Шымкенттің жалпыөңірлік ішкі өнімінің 25 пайызын осы өнеркәсіп саласы құрайды деген сөз.

Екіншіден, шымкенттік кәсіпорындар өткен жылы 150 миллиард теңгенің шикізаттық емес тауарын экспортқа шығарды. Қалада 35 белсенді экспортер-кәсіпорын бар және олар Ресей, Қытай, Өзбекстан, Иран, Латвия, Ауғанстан, Тәжікстан және Түркіменстан елдеріне түрлі тауарлар жөнелтеді. Бұл кәсіпорындар негізінен мұнай өңдеу, машина жасау, металлургия, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, құрылыс материалдарының өндірісі және фармацевтика салаларында жұмыс істейді. Қаланың негізгі экспортталатын тауарларының қатарына мұнай және мұнай өнімдері – 16,1 пайызды, ұн – 13,4 пайызды, портландцемент және цемент өнімдері – 11,3 пайызды, мақта талшығы – 6,6 пайызды, күнбағыс майы – 5,7 пайызды, мұнай газдары – 4,6 пайызды, тоқыма бұйымдары – 3,6 пайызды құрайды.

Қазақстанның өзге өңірлеріне ғана емес, алыс-жақын шетелдерге де өз тауарын шығарып, халықаралық нарықтағы қатаң бәсекелестікке төтеп беріп, сеніммен алға басып келе жатқан компаниялардың бірі – «Шымкентмай» акционерлік қоғамы. Сексен жылға жуық тарихы бар әйгілі кәсіпорын соңғы онжылдықта жаңарып, жаңғырып ерекше қарқынмен дамыды. Бұрындары негізінен өсімдік майын шығарып келсе, соңғы жылдары біртіндеп тауар ассортиментін кеңейтуде. Әуелдегі мақта майының қатарына біртіндеп күнбағыс майы, соя майы, мақсары және рапс майлары қосылды. Ал, осыдан бірнеше жыл бұрын зауыт майды физикалық өңдеу арқылы тазартылған май қышқылдарын алып, соның негізінде кір сабын өндірісін жолға қойды. Сол арқылы компания қалдықсыз әрі экологиялық тұрғыда таза өндіріске бір қадам жақындай түсті.

«Шымкентмай» компаниясының «Хозяйка» және «FRESHKO» сауда белгілерімен танылған кір сабындары үлкен сұранысқа ие. Себебі, оның құрамында жасанды ағартқыштар мен синтетикалық хош иістендіргіштер жоқ. Мұндай өнімдер гипоаллергенді болып саналады және оны тұрмыста ғана емес, косметологиядада қолдануға болады екен. Сол себепті кәсіпорын басшылығы кір сабын өндірісін одан әрі дамытуды жоспарлап отыр. Бүгінде зауыттың құрал-жабдықтарын жаңартып, өндірісті жаңғырту жобасы қолға алынған. Инвестициялық құны 1 миллион АҚШ долларына тең жоба өндіріс көлемін арттыра түсуіге мүмкіндік береді.

Жалпы, «Шымкентмай» компаниясы өткен жылы 32 мың тонна өсімдік майы мен 6 800 тонна кір сабын өндіріп, оның басым бөлігін Ресей, Өзбекстан, Қытай, Қырғызстан және Түркияға экспорттаған. Жалпы, бұл кәсіпорын өз табысының 70,5 пайызын экспортқа жөнелткен қаражатының есебінен тауып отырғанын да айта кеткен жөн.

Бүгінде елімізде 2018-2022 жылдарға арналған «ҚР Ұлттық экспорттық стратегиясы» мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асып жатыр. Бұл бағдарлама еліміздің экономикасын деверсификациялау арқылы шикізаттық емес тауарлардың экспортын 2015 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 1,5 есеге дейін өсіруді және 31,8 млрд. АҚШ долларына жеткізуді көздейді. Атқарылып жатқан шараларға қарамастан 2015 жылдан бері елдегі шикізаттық емес тауарлардың экспорты бар-жоғы 12,7 пайызға ғана өскен. Оның үстіне бүкіл әлемді жайлаған пандемия өнеркәсіп саласына да салқынын тигізгені жасырын емес. Осыны ескерген Үкімет өткен жылдан бастап отандық экспортерлерге көрсетілетін қолдауды күшейте түсті.

2020 жылы кәсіпорындар 150 миллиард теңгенің шикізаттық емес тауарын экспортқа шығарды

— «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы  мемлекеттік бағдарлама аясында экспорттаушыларға көмек көресту бойынша келісімдерге қол қойды. Бағдарламада өңделген тауарларды шығарумен айналысатын индустриялық-инновациялық қызмет субъектілеріне шығындарды өтеу қарастырылған. Жарнамалық өнім, шетелдік көрмелерге, жәрмеңкелер мен фестивальдарға қатысуға, сондай-ақ жарнамалық каталогтарды әзірлеуге және таратуға байланысты шығындар өтелуде. Сонымен қатар тауарды шетелдік нарыққа жеткізуге кететін транспорттық шығындардың, шетелдердегі өкілдікті, сауда нүктесін немесе қойманы ұстауға, тауар белгілерін тіркеу мен өнімді сертификаттау жөніндегі рәсімдерді жүргізуге арналған шығындардың бір бөлігі мемлекеттің есебінен өтеледі. Кәсіпкерлердің өтінімдерін жұмыс тобы мен ведомствоаралық комиссия қарайды, соның негізінде кәсіпкермен қаражат аудару туралы келісім жасалады. Мұнан бөлек «Атамекен» кәсіпкерлер палатасында Қазақстанның сыртқы сауда палатасының  еншілес ұйымы жұмыс істейді. Оның міндеті – сыртқы экономикалық салада қазақстандық бизнестің мүдделерін қорғау, – дейді Шымкент қалалық «Атамекен» кәсіпкерлер палатасының директоры Нұрлан Қабыштаев.

Бүгінде Шымкентте белсенді жұмыс істейтін 35 экспортер-кәсіпорын бар. Соның 29-ы мемлекеттік қолдаудың жоғарыда айтылған түріне өтінім берген. Оның қатарында «Ferrum-Vtor», «Шымкент темір» «Pioneer Grain Produkt», «Grain House-555», «Turan Skin», «Қайнар» және «Каз Мед Пром» жауапкершілігі секілді ірі әрі табысты компаниялар да бар.

Осылайша, Шымкенттің экспорттық әлеуеті жан-жақты мемлекеттік қолдаудың және жергілікті кәсіпкерлердің тынымсыз ізденісі мен алға ұмтылуының  нәтижесінде жылдан жылға артып келеді. Шымкент қаласының сыртқы сауда айналымы, соның ішінде қаладан экспортталатын өнім көлемі өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының соңындағы көрсеткішпен салыстырғанда 1,5 есеге артқан. Өнеркәсіпті дамыту бағытында атқарылып жатқан жұмыстар алдағы уақытта бұл көрсеткіштердің жақсара түсуіне ықпал етері сөзсіз.