Шымкент келбеті

Шымкентте жаңа емхана ашылды. Облыстық клиникалық аурухананың №3 емханасы (офтальмология бөлімшесі) бұрынғы облыстық көз аурулар ауруханасының ғимаратына жайғасқан. Ескі ғимарат үш ай ішінде күрделі жөндеуден өтіп, халық игілігіне пайдалануға берілді.

Емхана жұмысымен облыстық денсаулық сақтау басқармасының басшысы Мұқан Егізбаев танысып, жаңа ғимаратты аралап көрді. Емхана соңғы үлгідегі заманауи техникалармен жабдықталып, медициналық ақпараттандыру жүйесіне қосылған. Офтольмология бөлімшесінің ашылу салтанаты күні Мәскеу қаласындағы «Центр диагностикаи хирурги и заднего отдела глаза» клиникасының бөлім меңгерушісі, м.ғ.к. Ширшов Михаил Васильивич екі науқастың көзіне ота жасап, шымкенттік дәрігерлерге алғаш рет витреоретиналды хирургия бойынша шеберлік сабағын өткізді.
Айта кетейік, медицина саласындағы оңтайландыру саясатына орай офтальмологиялық аурухана облыстық клиникалық ауруханаға қосылып, бұрынғы ғимарат офтальмология бөлімшесі статусында қалды.

...1943 жыл. Балтық жағалауының орманында неміс әскерлерімен қиян-кескі соғыс жүріп жатыр. Жан-жақтан бораған жау оғы, зеңбіректің жарылысы. Небәрі 18 жасар Төрегелді Сұлтанбековтың кеше ғана жанында болған қаруластары жау оғынан жараланып, қаншасы көз алдында ажал құшты. 216-атқыштар дивизиясының жауынгері тірі қалған майдандастарымен бірге кері шегінбей, жауға тойтарыс берді. Оқ пен оттың арасында бұл күнгі айқас қарт майдангердің жадында жаңғырып, еске түскен сайын жүректі сыздатады...

1942 жылдың мамыр айында Ордабасы ауданы Ленин туы ауылында (қазіргі Қажымұқан) Омаровтардың шаңырағында үш бірдей азамат соғысқа аттанып кете барды. Ағайынды Сұлтанбек пен бауыры Момбек және Отанын қорғауға асығып, жасын үлкейтіп көрсеткен Сұлтанбектің ұлы Төрегелді Арыс станциясынан пойызға отырып, майданға бет алады.

Алдымен Сұлтанбек Қара теңіз жағалауындағы Грузяның Батуми қаласына бір жыл әскери дайындықтан өтеді. Одан кейін Польшаның Львов қаласын жаудан азат етуге қатысады, ары қарай Германияға бет алады. Үш жыл майдан даласында Ұлы жеңісті жақындатуда талай мұз жастанған күндері әлі күнге дейін есінде. 

– Төбемізде жаудың самолеті, орманның әр бұрышынан оқ қарша борауда. Жау оғының қайдан келіп тиерін білмейміз. Жаныма жақын тартып жүрген досым көз алдымда жан тапсырды. Өшпенділік оты маздап, 12 жауынгердің көзін жойдым, – деді қарт майдангер. 

Ұлы Отан соғысының ардагері ғасырға жуық өмірінде ас талғап, күпіршілік жасамаған. Өйткені, бейбіт күн мен қара нанның қадірін соғыс көрген жандардан артық кім білсін?!. 

– Бір түйір қара нанға зар болған күндер аз болмады. Сондықтан немере-шөберелерімді ысырапшылдықтан сақтанып, асты қадірлеу қажеттігін жиі айтып, қайғылы болса да соғыста басымнан өткен осынау оқиғаларды айтып отырамын. Себебі олар бейбіт күннің, тыныштықтың қадірін білсе деймін – деді қария. 

Төрегелді Сұлтанов 1945 жылы Ұлы Жеңіс әуені шырқалғанда Литва қаласында болатын. Дегенмен жауынгер соғыстан қираған Вильнюс қаласын қайта қалпына келтіру жұмысына қалып, туған елге 1949 жылы оралады. 

Елге келген соң жауынгер Шымкент педагогикалық институтының тарих-география факультетін бітіріп, Қажымұқан ауылындағы мектепте ұзақ жылдар ұстаздық қызмет атқарады. Төрегелді қария талай шәкірт тәрбиелеп, ауылының өсіп-өркендеуіне үлес қосқан қадірлі жан екенін жерлестері мақтанышпен айтып отырады. Ұлы Отан соғысының ардагері, еліне абыройлы еңбек етіп, үлгілі ұстаз атанған ол Оңтүстік Қазақстан облысының Құрметті азаматы. 

Төрегелді қарияның жасы тоқсанның бесеуінде. Бүгінде Шымкент қаласында тұрады. Жары Сәндікүлмен бірге тәрбиелеп-өсірген 3 ұл, 1 қызы жоғары білім алып, медицина, құқық қорғау, білім беру салаларында қызмет етеді. Ұл-қыздарынан 9 немере, 14 шөбере сүйіп отыр. Атадан тараған ұрпақ батыр аталарының ерлігін мақтан етеді. Сұм соғыста жалындаған жастығында ұрпақтың жарқын болашағы үшін құрбан еткен тұлғалардың ерлігі мен өрлігін біз де ұмытпаймыз.

Оңтүстікте «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында 46 жоба, 168 іс-шара әзірленіп, іске асырылған. Соның ішінде Шымқалада құны 300 млн теңге болатын «Қос ана» балабақшасы салынды.

– Елбасының бағдарламалық мақаласының негізгі сипаты өткен мен болашақты үйлестіре жүзеге асыру болғандықтан, біз тапсырманы екі арнада іске асыруды қолға алдық. Оның бірі – ғаламдық жетістіктерді өзімізге әкелу арқылы, жаһандық дамудан өз үлесімізді алу. Екіншісі – өткен тарихымыз бен дәстүрімізді асыл құндылықтарымызды қайта жаңғыртып, ұлттық бірегейлігімізді сақтап қалу. Осы орайда «Туған жер» бағдарламасы бойынша демеушілер тарапынан жалпы құны 31 млрд 467 млн теңгені құрайтын 577 өңірлік жоба жүзеге асырылуда. 6 млрд 586 млн теңгенің 482 нысаны аяқталып, пайдалануға берілді, – деді Жансейіт Қансейітұлы.

Жиында туған еліне, жеріне, өз ауылына, білім алған мектебіне қолдау көрсетіп, демеушілік жасап жүрген кәсіпкерлердің еңбектері өзгелерге үлгі болатын шынайы патротизмнің көріністері екені айтылды.

Бұған қоса облыстағы айрықша маңызы бар тарихи-мәдени сәулеттік және археология ескерткіштерінің фотоальбомы үш тілде жарық көрді. Сонымен бірге аз-кем уақыттың ішінде тарихи-мәдени мұраларды насихаттап, жастарға патриоттық тәрбие беруде «Көне жетігеннің сыры» атты 10 сериялы телехикая, «Киелі Қазығұрт», «Отырарды қорғау», «Күш атасы – Қажымұқан» атты анимациялық және «Ұлы Жібек Жолындағы ескерткіштер» деректі фильмдері түсіріліп, көпшілік назарына ұсынылған.

Ұлттың ұйытқысы болған басқосуда «Рухани жаңғыру» бағдарламасының аясында алдағы міндеттер мен жоспарлар да талқыланды. Айталық, дәл қазіргі таңда Қазақстанның көне қалалары, тарихи тұлғалары, табиғаты, киелі орындары, әдет-ғұрыптары туралы 17 кітап шығару, 10 фильм және 4 анимациялық фильм түсіру жұмыстары жүруде. Жиынға қатысушы қонақтар «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында құнды жәдігерлерден жасақталған кешенді көрмені де тамашалады. Ел зиялылары Елбасы мақаласының өңірде атқарылған жұмыстарына пікірлерін білдіріп, болашақта ескерілер мәселелерді назарға алуды ұсынды.

Мархабат БАЙҒҰТ,
жазушы-журналист, Алаш сыйлығының лауреаты:

– Бүгінде бұқаралық ақпарат құралдары арқылы әдебиетті, кітапты жаңаша жаңғырта, жүйелендіре, соны серпілістермен, тосын сілкіністермен, тебіреністі тәсілдермен, әсерлі әдістермен түсіндіріп, түйсіндіріп, сезіндіру, нақ насихаттау жағы жетіспей жатыр. Жаңа жолдарды іздестіру, терең іздену жағы кемшін секілді көрінеді. Шоулар мен шуларға бой алдырып, ой жеңдіріп жібергендейміз, әдебиетті жүйелі насихаттауға жаппай жұмылған, шаршаусыз да шашаусыз жылдар бойы жаңарта, жаңғырта жүйелеген жөн болар еді. Қалай болғанда да ұлттық кодтың уызы да, ұлттық болмысы мен ұлттық рухты құнарландырудың ең негізгі қайнар көзі де,басы, құралы да, сайып келгенде әдебиет екенін естен шығаруға болмайды. Бүкіл елімізде бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі бағдары бойынша қаншама тірліктер істелді. Енді мейірбан меценаттар бизнестің әдебиеттік жауапкершілігі деген ізгі бастама көтерсе деген ұсыныс бар. Оны Абай саябағындағы ұлы ақынның ескерткішін еңселендіруден бастаса деген өтініш бар. Адамзаттың Абайына қойылған ескерткіш тозып, қазағымызды рухани жаңғыратын, биіктетін туынды емес, рухты жасытатын, керісінше, намысты төменшіктететін нәрсе болып тұр.

Амангелді АЙТАЛЫ,
қоғам қайраткері:

– Біздің тәуелсіздік алуымыз, дербес ел болуымызбен қатар нарықтық экономикаға көшу, бір жағынан ақшаны, дүниені алға шығарып, рухани құндылықтарды кейінге ысырғаны рас. Сондықтан біршама жыртығымызды жамап-түзегенімізбен, өзіміздің жұтаңдығымызды, әлі де болса отаршылдық заманның кебінінен шықпағанымызды, орыстылығымызды, тыраштанып еуропалықтарға еліктегенімізді түсіне бастаған сияқтымыз. Елбасы Н. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» бағдарламасының аясында атқарылып жатқан жұмыстарға енді бір жыл толды. Нәтижелі жұмыстар баршылық. Тек бұл игі істерді науқанға айналдырмай, терең білім, мәдениет, ғылым арқылы халықтың санасына сіңдіру қажет. Халықтың санасын өзгерту оңай емес. Сондықтан бұл ұзақ жылдарды, еңбекті қажет етеді.

Нұртөре ЖҮСІП,
«Айқын» республикалық газетінің бас редакторы:

– Оңтүстікте рухани жаңғыру бойынша жастардың тәрбиесіне қатысты қолға алған дүниелердің ерекшелігін дара айтқым келеді. Соның ішінде маңыздысы – ұлттық анимацияны дамыту жұмыстары. Мәселен, Қажымұқанды, қасиетті Қазығұртты, киелі Отырарды қорғауды мультфильм арқылы қолға алуын үлкен жетістік дер едім.
Сонымен қатар «Киелі Қазақстан» бағдарламасы бойынша киелі жәдігерлер санатына жататын ең көп нысан осы өңірден ілініп отыр. Осы тұста аймақтың туризм саласын дамытуға мемлекет ерекше назарға алса деген ұсыныс бар. Себебі Қазақстанда туризмді дамытамыз деп, миллиардтаған қаржы бөлінеді. Әр облысқа, тіпті, адам сирек баратын Солтүстік өңірлердің туризмін дамыту бағдарламасы бар. Әрине, әр облыстың дамығаны жақсы. Бірақ табиғаты, тарихы, қонақжайлылығы, қызмет көрсетуіжағынан сұранып тұратын облыс – Оңтүстік Қазақстан облысы. Мұнда жылдың 12 айында туристердің назарын аударатын киелі орындар, құмдар, жазғы демалыс аймақтары, тіпті, қыста шаңғы тебуге болатын орындар баршылық. Сондықтан Оңтүстіктің туризмін мейліншедамытып, өзгелер үлге етсе де болады.

Дихан ХАМЗАБЕКҰЛЫ,
ғалым:

– Оңтүстік дегенде біздің көңіліміз бөлек болуы керек. Өйткені, Оңтүстік Қазақстан облысы – бүкіл Қазақстаның моделі. Мұнда әлемді түркі дүниесімен біріктіріп Түркістан тұр, мұнда арғы дүние мен бергі дүниені жалғастырып Қазығұрт тұр. Бұлар миф не фольклор емес, бүгінгі күннің шындығы. Бұл тұрғыда «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында Түркістан, Созақ, Қазығұртта атқарылып жатқан жұмыстармен жақсы таныспыз. Бұл жұмыстардың барлығы ғалымдардың зерттеулеріне мұрындық болуда.
Ұстаз болғандықтан енді өңірде ұрпақтың сапалы білім алуына, тәрбиесіне мән берілсе деген ұсыныс бар. Себебі, жыл сайын Оңтүстіктен талантты балаларды оқытамыз.
Елбасының мақаласын жүзеге асыруда елімізде бірлік, тірлік қажет. Ал тірлік күннің сәулесі түскен жағынан басталады.

1. Дерт пе, қиыншылық па?
2. Бала «белгі» береді
3. Қайтпек керек?

Шымкентте жасөспірімдердің өз өзіне қол жұмсау дерегі азаймай тұр. Мәселен, 2017 жылы 7 суицидтік жағдай тіркелсе, биылғы жылдың қаңтар, ақпан, наурыз айларында шымкенттік 8 оқушы жантүршігерлік қадамға барып, төртеуі өмірмен қоштасты. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше, Қазақстан Орта Азия елдері арасында суицид көрсеткіші бойынша алдыңғы орында тұр. Шынтуайтында, жасөспірімдердің өлімге асығуына не себеп?

70 пайызының жүйке жүйесінде өзгеріс бар

Медицина ғылымдарының кандидаты, доцент Сәдібек Пазылбеков өз-өзіне қол жұмсау ұлтымызда болмаған кесел екенін айтады. Оқытушы – Шымшаһарда 1994-2003 жылдары белең алған суицид дертінің себептерін зерттеген маман. 

– Тәуелсіздік алып, нарықтық экономика өтіп, жұмыссыздық, жоқшылық басталған жылдарда халықтың жүйкесі сыр бере бастады. Әйелдерге қарағанда ерлер арасында өзіне-өзі қол жұмсағандар саны 4 есеге артты. Сол кезде 800 мың халқы бар Шымкент қаласында 690 адам асылу арқылы өз өмірін қиған. Бұл – сот сараптама құжаттарының тіркелуі бойынша анықталған статистика ғана. Сол уақытта зерттеу нәтижесінде өзіне қол жұмсаудың 41% белгісіз, 18% жан ауруынан, 18% тұрмыстық қайғылардан, 6% құмарлықтан орын алса, қалған аз пайызын ақша жоғалту, өмірге тойыну секілді жағдайлар құрағаны анықталды, – дейді Сәдібек Пазылбеков.

Доцент қазіргі таңда жасөспірімдердің 70%-ның жүйке жүйесінде өзгерістер бар екенін айтады. Оқытушы мұның себебін жаһандану кезіндегі ақпарат легінің шамадан тыс келуімен түсіндіреді.

– Әлеуметтік желілер, интернеттегі жағымсыз дүниелер жүйкеге ауыр салмақ салады. Жастардың көбісі қазір артық әңгімені ұнатпайды, агрессивті. Ата-анасының «жоқ» деген бір ауыз сөзін ауыр қабылдап, өмірден түңілуге бейім. Мұны ауруға жатқызуға болады. Олармен жұмыс істейтін маман – психологтар. Қаламызда кәсіби психологтар жоқтың қасы. Мектептегі психологтар суицид дертіне бейім балаларды анықтайтын тесттің қарапайым әдістерін білмейді. Егер мектептегі жауапты мамандар сауатты болса, мұншалықты жағдайға жетпес пе едік, – дейді ұстаз.

Маманның айтуынша, өлімге асығатындар көбінесе жүйке ауруына шалдыққандар, олар депрессияға ұшырағандықтан, өмірге үмітсіздікпен қарайды екен. Сондықтан, баланың бойында аурудың белгілері байқалғанда психологтың көмегіне жүгіну қажет. Ал облысымыздың бас суицидологы Наушарман Боранбаева науқасқа шалдыққан балалардағы кеселдің белгілерін алдын ала байқауға болатынын айтады.

Бала байбаламын «өлім» арқылы жеткізгісі келеді

– Қазіргі таңда өзіне-өзі қол салу біржақты патологиялық тұрғыдан қарастырылмайды. Жасөспірімдердің 10 пайызы шынайы өлгісі келсе, 90 пайызы көмекке шақырған жан-айқайы болып есептеледі. Балалардың бақытсыздығына, олардың өз-өзіне қол салу әрекеттеріне баруына көп жағдайда отбасындағы жайсыздық пен мектептегі түсінбеушіліктің салдарынан болады. Балаларға жай ғана киімін, тамағын тауып беру аз, олар үнемі ата-ананың жылуын сезініп, жақсы көретінін біліп өсуі тиіс. Ал әке-шеше өз дәрежесінде көңіл бөлмейтін бала ешкімге керексіздігін түсініп, психологиялық стреске тап болады. Әсіресе, 13-17 жас аралығындағы жасөспірімдер өте әсершіл, кез-келген нәрсені жүрегіне тез қабылдағыш келеді. Түсіністік болмаған жағдайда осы жастағы балалар түрлі жағдайларға ұрынады, – дейді бас суицидолог.

Маманның дерегінше, дәл қазіргі таңда орын алып жатқан суицидтің 69,0% - белгісіз, 23,9% - отбасындағы жанжалға байланысты туындайды екен. Жасөспірімдік өтпелі кезеңнің дағдарысынан туындайтын баланың ішкі күйзелісінен, ата-анасына сырын айта алмауынан, өзін қамқорсыз сезінуінен осы қадамға баратын көрінеді. 

Сондықтан балаға қашан да ата-ананың түсіністігі мен арнайы маманның көмегі қажет. Осы бағытта мектеп мұғалімдері мен психологтары баланың мінез-құлқындағы өзгерістерді бақылап, аңғара отырып, олармен жұмысты жандандыра түсуі тиіс дегенді айтады жауапты маман.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша мониторинг жүргізгенде суицид оқиғалары Шымкент қаласында, Сайрам, Мақтаарал және Қазығұрт аудандарында көбірек байқалған.

Суицидке қарсы жаңа бағдарлама іске қосылды

Екі айдың ішінде 6 оқушының өзін өлімге итермелегені білім саласының бас ауруына айналғаны жасырын емес. Сондықтан қазір сала мамандары жағдайдың мән-жайын зерделеуді қолға алып, тығырықтан шығудың жолдарын қарастыруда.

Осы мақсатта қалалық білім бөлімінің мамандары суицидтің алдын алу үшін ата-аналар арасында арнайы сауалнама жүргізген. Сауалнамаға қатысқан 3500 оқушының ата-анасы «Балаңызды үнемі қадағалайсыз ба?» деген сұраққа 49 пайызы «Үнемі емес» деп, ал «Үйдегі кикілжіңге балаларыңыз куә бола ма?» дегенге 57 пайызы «Ия» деп жауап берген. Баласының ұялы телефонын қаншалықты қадағалайтыны жөнінде 28 пайызы қадағаламайтынын жеткізген. Ал 82 пайызы өз перзентіне тиесілі телефонның паролін де білмейтінін айтыпты. Және осы оқушылардың 68 пайызы смартфон ұстайтыны анықталып отыр. 

– Білім ұяларында оқушылардың өз-өзіне қол салған оқиғалардың барлығы жан-жақты зерделенді. Нәтижесінде ата-аналардың балаларын қадағалауы, бақылау жасауының төмендігі және тұрмыстық жағдайдың нашарлығы да әсер еткені анықталды. Әлімжеттіктік, ақша бопсалау салдарынан орын алған бір оқиғаға қатысты тергеу амалдары жүруде, – деді Шымкент қалалық білім бөлімінің басшысы Жанат Тәжиева. 

Қаланың бас ұстазы бұл тұрғыда мектеп психологтарының біліксіздігін жасырмады. – Жоғарғы оқу орындарында психолог мамандарды даярлап жатқанына енді 2 жыл болды. Осы кезге дейін білім мекемелеріндегі психологтар сырттай оқыған не болмаса бастауыш сыныптың педагогикасы мен психологиясы мамандығын меңгерген мамандар болды. Сондықтан психологтардың жұмыс істеудегі кәсіби біліктілігі өз деңгейінде деп айтуға болмайды. Қазір осы бағытта да жұмыс істеп жатырмыз, – деді Ж. Арысбекқызы.

Жуырда мәселені шешудің бір тетігі ретінде қалалық білім бөлімі «Bilim Foundation» қоғамдық қорымен бірлесіп, жаңа жобаны іске қосты. «Жасөсіпірімдердің өмірлік дағдыларын қалыптастыру және суицидтің алдын алу» атты бағдарлама 7 бағыт бойынша жұмыс істемек. Мұнда қала мектептеріндегі әр оқушының әлеуметтік жағдайы зерделеніп, олар туралы мәліметтер жинақталады. Бұдан бөлек психологтардың біліктілігін көтеру және балаларға сабақ беретін педагогтардың психологиялық жағдайы сарапқа салынады. Оқушылардың бос уақытын тиімді пайдалану жолдары қарастырылып, ата-аналармен жұмыс күшеймек. 

Сенім телефонына хабарлас

Адамдардың өз еркімен өмірін қию проблемасын дәрігерлер, психологтар, психотерапевтер мен ғалымдардың зерттеп келе жатқанына аз уақыт болған жоқ. Бұл туралы зерттеу жүргізіліп, монографиялар, кітаптар жазып, тіпті, мотивациялық сабақтар өткізуде. Бұлар балаларға қаншалықты көмегін тигізіп жатыр? Жан күйзелісін сыртқа шығармай, жанталаса күн кешіп жүргенде кімнен көмек сұрауға болады? Қол жеткізген ақпаратымыздың бірі – Қазақстанда балалар мен жасөспірімдерга арналған «111» ұлттық сенім телефоны жұмыс істейтінін анықтадық. Бұл телефонға еліміздің кез келген түкпірінен, кез келген уақытта хабарласуға және кеңес алуға болады. 

– Сенім телефонына күніне 100-ден астам қоңырау түседі, мұнда 42 маман қызмет етеді. Бізге түскен шағымдарды саралағанда 16-17 жастағы жеткіншектер көбіне жалғыздықтан күйзелетінін, үлкендерден ешкімнің көңіл бөлмейтінін, сосын өмірмен қоштасқысы келетінін айтады. ҰБТ-дан өте алмағанда, махаббаттан жолы болмағанда өзіне қол жұмсағысы келеді. Қоңыраулардың басым бөлігі Оңтүстік Қазақстан облысынан түседі. Жақында ғана осы өңірден бір қыз хабарласып, дайындық тестіне өте алмауынан осы жағдайға барғысы келетінін айтты. Тез арада құқық қорғау, төтенше жағдай, білім қызметкерлеріне хабарласып, ата-анасын тауып, психологтарымыз қызды райынан қайтарды, – дейді орталықтың басшысы Ысқақ Қашқынбаев.

2017 жылы сенім телефонына республика бойынша 223 мың қоңырау түссе, оның 87 856-на нақты көмек көрсетілген. 

Суицид – әлемді алаңдатып отырған кесел. Баласының көктей солып, жұмбақ өліммен кете баруы ата-анаға оңай тимесі анық. Психикалық ауру дегенімен бүгінде толыққанды отбасыдан шығып, ортасында үлгілі болып жүрген оқушылардың өздері де қатерге ілігуде. Мамандар суицидке баратын балалардың 4 ай бойы дайындалатын айтып отыр. Бірінші айда бала күйзелісте жүрсе, кейін содан шығатын жол іздейтін көрінеді. Тығырықтан шыға алмағанда суициалды жоспар жасайды екен. Ата-аналарға баланың бойындағы қауіпті, осынау белгілердің бар-жоғын байқап жүріңіздер дейді мамандар. Себебі, бұл кеселмен қоғам болып күрескенімен, балаңызға ең алдымен көмек беретін өзіңіз ғана.

Шымкентте «Оқушы төлқұжатты» атты электронды пилоттық жобасы іске қосылады. Бұл жоба елімізде алғаш болып Шымшаһарда қолға алынбақ.

Бұл туралы қалалық білім бөлімінің басшысы Жанат Тәжиева «Бала тәбиесі - баршаның ісі» атты ардагерлер мен ата-аналармен бірлесе өткізген жиналыста мәлім етті. Құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатында қолға алынған жобаға Қайнарбұлақ елдімекеніндегі №125 мектепте дайындық жұмыстары жүруде. 

– Әр оқушының жеке төлқұжаты арнайы базаға ендірілді. Олардың әрқайсысының өзінің карточкасы болады. Сол арқылы мектеп ғимаратына кіреді. Ал жоғарыда орнатылған камера арқылы оқушының аталған білім ордасында оқитыны автоматты түрде расталған соң ғана құрылғы ішке кіруге мүмкіндік береді. Қазір оқушылардың барлығына карточка толығымен жасалды, – дейді №125 жалпы орта мектебінің директоры Әсет Сатыбалдиев.

Білім мекемесінің басшысы цифрлық жүйенің құқық бұзушылықтың алдын алумен қатар оқушылардың сабаққа қатысуын бақылауда ұстауға және қауіпсіздігін сақтауға көмектесетін айтты. Бұдан бөлек электронды жүйе арқылы оқушылардың мектепке қай уақытта келіп, қай кезде қайтқаны ата-аналарының ұялы телефонына жіберіледі.

Шымкентте «Южный» кафесіндегі балмұздақ сататын сауда дүңгіршегі санитарлық талаптарға сай келмейді. Сонда қызмет ететін 5 қызметкердің екеуінен сальмоноллез бактериясы анықталған. Бұл туралы облыстық қоғамдық денсаулық сақтау департаментінің басшысы Нұрбек Нышанов журналистермен өткізген брифингте мәлімдеді.

Еске салсақ, 29-30 наурыз аралығында Шымкент қалалық жұқпалы аурулар ауруханасына 39 тұрғын көмек сұрап келген. Олар тоқтамай құсып, іш өтуіне шағымданған. Екі күн ішінде жіті ішек инфекциясы диагнозымен түскендердің 21-і ересек адам болса, 11 бала мен 7 жасөспірім де бар. Сұрастыру кезінде олардың қаладағы «Южный» кафесіндегі сауда нүктесінен балмұздақ сатып алып жегені белгілі болды. Дәрігерлер науқастарға тиісті ем-дом көрсетіп, денсаулығы тұрақталған науқастардың алды үйіне шығарылған болатын.

Дегенмен, құйылмалы балмұздақ жеп, уланғандар саны көбейіп, бүгінгі күнге дейін денсаулығына шағымданғандар саны 188 адамға жетті. Олардың 101-і ересектер, 14 жасқа дейінгі 39 бала және 48 жасөспірім бар.

– Дертінен айыққан 99 науқас үйіне шығарылды, ал 89 адам ем алуда. Барлығы дәрі-дәрмек және медициналық құрал-жабдықтармен толық қамтылды. 56 науқасты бір-екі күнде шығаратын боламыз. Олардың 27-нің анализінен сальмоноллез бактериясы табылды, – деді ОҚО денсаулық сақтау басқармасының басшысы Мұқан Егізбев.

Осы келеңсіз жағдайдан кейін санитар мамандар құйылмалы балмұздақ сатылатын сауда дүңгіршегіне жоспардан тыс эпидемиологиялық тексеру жүргізді.

– Осы тексеру барысында, біріншіден, балмұздақ сататын орынның өз жұмысын бастағаны туралы жауапты мекемеге хабарлама берілмегені анықталды. Сосын балмұздақ дайындайтын орын санитарлық талаптарға сай келмейді. Жеке кәсіпкер балмұздақты Коммунизм елдімекеніндегі өз үйінде дайындап, дүңгіршекке пластик ыдыстармен тасымалдағаны белгілі болды. Онда қызмет ететін 5 жұмысшының екеуінен сальмонеллез дерті анықталды, олардың біреуінде ғана медициналық кітапшасы болған. Қазір «Южный» кафесінде жұмыс істейтін 12 қызметкердің барлығынан ішек инфекциясының тасымалдаушылығын анықтау мақсатында сынамалар алынды. Анықталған кемшіліктер бойынша нысан жұмысын уақытша тоқтатып, сотқа талап-арыз жолданды, – деді облыстың бас санитары Н.Нышанов.

Нұрбек Нышановтың айтуынша, балмұздақ сататын бұл дүңгіршек жұмысын 2004 жылы бастаған. Осы кезге дейін сауда нысаны санитар мамандардың тарапынан тексерілмеген болып шықты. Өйткені, мұндай сауда нүктелері эпидемиологиялық маңыздылығы жағынан елеусіз нысандар қатарына жататындықтан, тексерілмейді дегенді алға тартты мамандар.

Ал ОҚО кәсіпкерлер палатасының директоры Асқар Абубакировтың мәліметі бойынша, Шымкентте құйылмалы балмұздақ сататын 50-ден аса сауда орны бар. «Заңсыз әрекетке барған кәсіпкерлер өз жазасын алуы тиіс. Алдағы уақытта кәсіпкерлер арасында сапаға мән беру жайында насихат жұмыстарын күшейтеміз», – дейді А.Абубакиров. Қазір арнайы топ құрылып, лаваш, донер және балмұздақ секілді тағамдар сатылатын орындарда түсіндіру жұмыстары басталмақ.

Күн мен түн теңелетін, Жаңа жылдың басы – Наурыз мерекесі табалдырықты аттады. Ұлыстың ұлы күніне жұртшылықтың ықыласы да ерекше. Соңғы уақытта жылдың басы Алғыс айту, Көрісу секілді дәстүрлерден бастау алуда. Осы орайда қазақтың жыл басын тойлауда қандай жақсы дәстүрлері бар, оны дұрыс көрсете алып жүрміз бе? Наурыз мерекесінің ұлттық ерекшелігін айшықтауға не қажет деген мәселе бойынша сауалнама жүргізген болатынбыз.

Жәнібек ТАҒАЕВ,
облыстық әдеп-ғұрып және салт-дәстүр орталығының директоры:

Үт кірді, үтпен бірге құт кірді

Орталық ашылғаннан бастап қызметкерлеріміз қазақтың салт-дәстүрі мен әдеп-ғұрпындағы ұмытылған тұстарын өңірдің түкпір-түкпірінен көз көрген қариялардан сұрап-біліп, жаңғыртып, халыққа ұсынуда. Осы тұста, ел арасында сөзге шешен, іске шебер ата-әжелереміздің сынықтың көзіндей болса да ұрпаққа айтары бар екені қуантады. Халқымыз көшпелі ғұмыр кешсе де әрбір әрекетінің астарында үлкен мағына жатқан. Мәселен, наурыздың басы Көрісу мерекесімен басталған. Бұл қалың қардан бір-бірімен қатынаса алмай, қыс бойы әбден қиналғаннан кейін, көлік қатынайтындай уақыт келгенде «ел аман, жұрт тыныш па» деп бірін-бірі іздеуі. 

Алғаш келген қонаққа арнайы сүрленіп сақталған шеке асы тартылып, тіпті, қырық жанмен саулық сұрасып, көріскен жандардың күнәсі төгіледі деп сенген.

Ертеректе Жыл басының келгендігін халқымыз үйге кірген үттен байқаған. Киіз үйдің саңылау, тесігінен түскен күн сәулесінің тозаңдануын қазақ «үт кірді» деп есептейді. «Үт кірді, үйге құт кірді» деп қуанған. 

Наурызда дәстүрлі ойындар мен ас-тағамдар ұсыну тарихтан жалғасып келе жатыр. Дегенмен, бұл тойдың тағы бір қыры – қамқорлықтың, мейірімнің айы болған Наурызды қамқорлықпен қарсы алу. Бұл ретте ата-бабаларымыз ұлыстың кем-кетігін толтыру, аш-жалаңашын тойындыруды ұмытпаған. Әз-Наурыз мерекесін тойлап, қайырымдылыққа үндейтін дәстүрді де ұмыт қалдырмасақ, игілігі осы болар.

Асма ҚАЛЫБЕКОВА,
педагогика ғылымдарының докторы, профессор:

Әз болмай, мәз болмайсың

– Ертеде көшпелі ата-балаларымыз қыс айының қаһарынан, жұтынан мал-жанын аман-есен шыққанына қуанып, Наурыз мерекесін ерекше тойлаған. Ұлыстың ұлы күніне тойлау 8-9 күнге ұласқан. Фольклортанушы ғалым Мәшһүр Жүсіптің еңбектерінде Наурыз мейрамы туралы қызықты деректер бар. Бір жазбасында «Дала қазағы өзін қазақ ретінде сезінетін бір ғана мереке бар, ол – Наурызнама» деген.

Кеңестік дәуірдің көлеңкесінде қалып, тойланбаған әз-Наурыздың жөн-жоралғылары да ұмыт болып қалды. Тәуелсіздік алған жылдары ұлттық мерекемізбен қайта қауышып, жыл сайын тойлауды дәстүрге айналдырып келеміз. Дегенмен, осы жылдар аралығында Наурыз мерекесінің сипаты тойдың деңгейімен қалып қойды. Ұлттық киімдер, салт-дәстүрімізді жаңғырту, аста төк тағамдарды көрсетудің аясынан аса алмадық.

Соңғы бір-екі жыл көлемінде ғана ұлтымыздың мерекені тойлаудың түп-төркінін түсініп келе жатқаны қуантады. Шатқалдарға ағаш егіп, халыққа көгалдандыруды үндеуі – игі іс.

Жалпы,кез келген мереке отбасынан басталуы тиіс. Әз Наурызды ұлықтау да осылай болған. Алдымен көктемгі күннің теңелуі қарсаңында жұрт үйлерін, қора-қопысын, күнделікті қолданатын мүліктерін ретке келтіріп, жиһаздарын мұқият тазалаған. Қарыздарынан құтылған, ренжіскендер татуласқан. Өйткені, үлкендердің айтуынша, Наурыз үйге енген кезде барлық ауру-сырқау, жаманшылық атауы аулақ болуы тиіс.

Ұлыс күні барлығы көңілді жүруге тырысып, бір-бірімен кездескенде құшақтасып амандасқан, ізгі тілектерді тілеп, жаманшылық болмасын, пәле-жала жерге енсін деген. Әр адам сәнді киініп, мүмкіндігінше жаңа киім киген. Ал күн мен түн теңесетін күні барлығы таңды бірігіп қарсы алған. Ерте тұрған ер адамдар арық, құдық, бұлақ көздерін тазалаған, ағаш отырғызып, «Атадан мал қалғанша тал қалсын», «Бір тал кессең, он тал ек» деген, әйелдер егілген ағаштарға, тазаланған бұлақтарға ақ құйған, бұл – Жер-Анаға береке тілеудің белгісі болған. 

Сондай-ақ Шығыс елдері Наурызды «мұхаррам» деп атаған. Оның мәнісі қасиетті айда табиғатты ластауға, тәртіпсіздікке, ұрлыққа, ғайбат сөздерге және басқа да жағымсыз істерге тыйым салынған. Демек мұсылман елінде Наурыз әдептілік, адамгершілік сияқты асыл қасиеттерді ұлықтайтын күн есебінде ерекшеленген.

Тағы бір қызығы, Наурыздың алғашқы күндерінің бірінде қазақ халқының нанымы бойынша жердің бетінен ерекше бір гуіл жүреді. Білетін адамдар мұны бірінші болып қой сезеді, оларды баққан қойшы да байқайды деген. Мұндай күні тіршілік атаулының бәрі «әзден» кейін ғана ерекше күш-қуатқа ие болады. Сондықтан халқымызда «Әз болмай, мәз болма» деген сөз қалған.

Болат БІЛІСБЕКОВ,
қолөнерші:

Қолөнершілер сағына күтетін мейрам

– Наурыз мейрамы ұлттық салт-дәстүрлеріміз бен әдеп-ғұрыптарымызға негізделіп, кең сахарада дүбірлете өткізетін той болған. Жаңа жылда тіршілік атаулы көктеммен бірге жаңарып, адамдардың таза әрі әдемі киініп, барлық зергерлік бұйымдарын тағынып жүруінің өзі неге тұрады? Бұдан бөлек киіз үйлеріндегі төсеніштері мен ыдыс-аяқтарын жаңартады. Осылардың бәрінде қазақтың қолөнершілерінің еңбегі мен қолтаңбасы жатқан. 

Қөлөнершілер Наурыз мерекесінде өздерінің шеберліктерімен жасалған бұйымдарын көрсетіп, бағаланатын уақыты да осы мерекемен тұспа-тұс келген. Сондықтан заман алмасып, уақыт жаңғырғанымен шебердің қажеттілігі, оларға деген сұраныс жоғалған жоқ. Күні бүгінге дейін әз- мерекенің ертерек келуін күтетін – осы қолөнершілер. 

Расында бір ғасырға жуық уақыт ұлттық құндылықтарымыздан ажырап, қадірін кетіріп алдық. Ұлттық киімдерді әртістер ғана сахнада киіп не болмаса көптеген дүниелерімізді мұражайдан көретін жағдайға жеттік. Бұл келеңсіздік әлі күнге дейін жойылған жоқ. Мәселен, ұлттық киімдерге келгенде шеберлер ескі көзқарастан арылмай, бар дүниені жылтыратып берумен ғана шектелуінен құндылығы төмендеген. Егер қазақтың киіну дәстүрін зерттеп, заманның ағымына қарай күнделікті өмірде қолдануға да ыңғайлы етіп ұсынса, қазіргідей көшірме дүниеге «ұста» елдердің ығында қалмас еді. Дегенмен, халқымыз қазір табиғи дүниелерді тұтынуға біртіндеп бет бұрды. Жаһандану дәуірінде әлем елдері цифрлық технологияға көшкенімен, алдағы он жылдықта қолөнершілердің дәуірі келеді. 

Егемендікке қол жеткізіп, ұлыс күнімен қайта қауышып, ұмытылып кеткен көптеген дәстүріміз қайта жаңғырғанына шүкіршілік етеміз. Наурыздың басынан басталатын «Көрісу» секілді дәстүрлермен халықтың бір-бірін құттықтап жатуының өзі адамдардың мерекеге дайындығын еселендіреді екен. Ақ жаулықты апа-әжелеріміз қазірдің өзінде ағайын-туыс, көрші-қолаңға көктемге аман-есен жетіп, ағарғанға аузымыз жетті деген жақсы ырыммен Наурыз көжесін беретін күндерін белгілеуде. Сол себепті Ұлыс күнін тойлаудағы бүгінгі үрдістердің ешбір сөкеттігі жоқ. Оның әрқайсысы мән-маңызға ие.